شناخت اولو الامر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اولو الامر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

راه‌های شناخت اولی الأمر

مفسران اهل سنت معتقدند نصی در تعیین امامِ پس از پیامبر(ص) وجود ندارد، تعیین مصداق اولی الأمر را حق بشر دانسته و بر همین اساس احتمال‌های متعددی را در روش تعیین مصداق اولی الأمر بیان داشته‌اند؛ اما عالمان شیعه امامیه که معتقدند نصوصی در قرآن و سنت پیامبر(ص) وجود دارد که جانشین پیامبر(ص) و پیشوای مسلمانان را مشخص کرده، تعیین مصداق اولی الأمر را حق خدا و رسول دانسته و وظیفه مردم را شناخت و پیروی از اولی الأمر می‌دانند. به نظر می‌رسد بر اساس اعتقاد شیعه امامیه، برای شناخت مصادیق اولی الأمر می‌توان از سه راه بهره جست:

روایات سبب نزول

نخستین راه برای شناخت مصادیق اولی الأمر مراجعه به پیامبر(ص) است. مسئله تعیین مصداق اولی الأمر یک بحث قرآنی است و به شهادت قرآن کریم تفسیر و تبیین قرآن بر عهده پیامبر است. ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾. ﴿مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ﴾.

روایات پیامبر(ص) نشان می‌دهد آن حضرت امامان اهل بیت(ع) را مصداق منحصر به فرد اولی الأمر دانسته است. نمونه‌هایی از این روایات که آن را جابر بن عبدالله انصاری و سلمان فارسی و... از رسول خدا نقل کرده‌اند پیش‌تر در بحث سبب نزول گذشت. در این روایات رسول خدا(ص) را به صراحت امامان اهل بیت(ع) را به عنوان مصداق اولی الأمر معرفی کرده‌اند. روایات امامان اهل بیت(ع) نیز نشان می‌دهد تفسیر کتاب خدا در مباحث مختلف از جمله در مبحث امامت و ولایت بر عهده پیامبر است..

عصمت

دومین راه برای شناخت مصادیق اولی الأمر صفت عصمت است. چنان‌که گذشت، تمام مفسران شیعه امامیه و شماری از مفسران اهل سنت، پیرویِ بدون قید و شرط از اولی الأمر را نشانه عصمت اولی الأمر دانسته و معتقدند مصداق اولی الأمر معصوم است و عصمت، صفتی درونی است که راهی برای شناخت آن جز از طریق خدا و پیامبر(ص) وجود ندارد. اکنون باید دید در کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) از عصمت چه کسانی سخن به میان آمده است..

آیه تطهیر و عصمت اهل بیت(ع)

خداوند در آیه تطهیر ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ پس از رسول خدا(ص)، فقط از طهارت اهل بیت پیامبر(ص) خبر داده و آنان را از هرگونه گناه و عیب و نقص پاک و پاکیزه دانسته است. دانشمندان امامیه و پیروان مکتب اهل بیت(ع) بر اساس این آیه، معتقد به عصمت اهل بیت‌اند. مفسران اهل سنت نیز در اینکه آیه، بر طهارت و پاکی اهل بیت دلالت دارد اتفاق نظر دارند، اما در گستره این طهارت که آنان آن را تشریعی می‌دانند، دچار اختلاف شده‌اند. برخی کلمه «لیُذهبَ» را در آیه به معنای «لیُبعدَ» گرفته و طهارت را به معنای عصمت مطلق اهل بیت(ع) در گذشته، حال و آینده دانسته و معتقدند اذهاب رجس، به معنای دور ساختنِ گناهان و پلیدی‌ها از اهل بیت است نه برداشتن آن؛ زیرا در زندگی اهل بیت گناهی وجود نداشته تا خداوند بخواهد آن را بردارد. این دیدگاه، با نظر عالمان شیعه امامیه هماهنگ است.

برخی دیگر از مفسران اهل سنت، طهارت را به معنای زدودن مطلق گناهان و کاستی‌ها از اهل بیت(ع) دانسته‌اند. برخی هم طهارت را در آیه مورد نظر به معنای تقوا و پرهیزکاری دانسته و معتقدند خداوند گناهان را از اهل بیت(ع) برداشته تا پرهیزکار باشند. دو معنای اخیر را نمی‌توان پذیرفت؛ زیرا بدون شک، پیامبر(ص) جزو اهل بیت و دارای مقام عصمت است. برداشتن گناه از شخص معصوم، امری بی‌معناست و دانستن اذهاب رجس و تطهیر به معنای تقوای دینی، با حصر و اختصاص موجود در آیه که از لفظ «انّما» استفاده می‌شود، ناسازگار است؛ زیرا طهارت به معنای تقوا، به خمسه طیبه اختصاص نداشته، بلکه خداوند آن را از همه مکلفان خواسته است. اکنون برای اثبات دلالت آیه بر عصمت اهل بیت(ع)، باید دو مطلب را بررسی کنیم، نخست باید مفهوم رجس را بررسی کرده و سپس، تکوینی بودن اراده را مورد توجه قرار دهیم..

مفهوم رجس

۱. از منظر لغت‌شناسان: لغت‌شناسان «رجس» را به معانی متعددی معنا کرده‌اند. «خلیل بن احمد» (م ۱۷۰ق) آن را به معنای شیئی پلید، عذاب و وسوسه شیطان دانسته است. «راغب» آن را به معنای شیئی پلید، شرک و نفاق دانسته است. «ابن منظور» آن را به معنای پلیدی، نجس، حرام، کار قبیح و پلید، لعنت و کفر دانسته است. طریحی با استناد به آیات و روایات، «رجس» را به معانی متعددی استعمال کرده است، مانند: لعنت، عذاب، کفر، نجس، اعمال زشت، گناه، وسوسه شیطان، حرام و «قرشی» آن را به معنای هر کار تنفرآمیز دانسته است.

۲. از منظر مفسران: واژه «رجس» در قرآن کریم نیز ده بار استعمال شده است.

مفسران این واژه را به تناسب کاربرد آن در آیات مختلف، به معانی متعددی به کار برده‌اند؛ از جمله: جمعی از مفسران رجس را به معنای «گناه» دانسته‌اند. شماری این واژه را به معنای «کفر» دانسته‌اند. عده‌ای آن را به معنای «بت» دانسته‌اند. گروهی به معنای «شیطان» دانسته اند. برخی به معنای «نجس» دانسته‌اند.

عده‌ای به معنای «حرام» دانسته‌اند. جمعی به معنای «عذاب» دانسته اند. شماری به معنای «عقاید باطل و اخلاق بد» دانسته اند. گروهی به معنای «ناپاکی و آلودگی‌های باطنی» دانسته‌اند. عده‌ای به معنای هر کار زشت و ناپسند دانسته‌اند. جمعی به معنای «هر کار تنفرآمیز که انسان از آن کراهت دارد» دانسته‌اند. برخی به معنای «پلیدی و عیب و نقص» دانسته‌اند.

برخی هم کلمه رجس را به معنای «فسق، شک، بخل، هوا و هوس، بدعت» دانسته‌اند. برخی نیز کلمه رجس را به معنای «گناه یا شک» دانسته و معتقدند خداوند گناه و شک را در همه آنچه ایمان به آن واجب است از اهل بیت برداشته و آنان را از همه اخلاق و حالات مذموم پاک کرده است. امامان اهل بیت(ع) کلمه رجس در آیه تطهیر را به معنای شک در دین یا شک در خداوند دانسته و خود را برای همیشه از چنین شکلی مبرّا دانسته‌اند. امام سجاد(ع) از امام حسن مجتبی(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: «وَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّكُ فَلَا نَشُكُ فِي الْحَقِّ أَبَداً».

در نقل دیگری از ایشان آمده است: «وَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّكُّ، فَلَا نَشُكُ فِي اللَّهِ الْحَقِّ وَ دِينِهِ أَبَداً». از امام باقر(ع) نقل است که فرموده‌اند: «الرِّجْسُ هُوَ الشَّكُ». در نقل دیگری از ایشان آمده است: «الرِّجْسُ هُوَ الشَّكُ وَ اللَّهِ لَا نَشُكُ فِي دِينِنَا أَبَداً».

از امام صادق(ع) نقل است که فرموده اند: «الرِّجْسُ هُوَ الشَّكُ وَ اللَّهِ لَا نَشُكُ فِي رَبِّنَا أَبَداً». اینکه کسی به گونه‌ای باشد که هیچ‌گاه در خدا و اوصاف او و در مجموعه مسائل دین خدا و در حق شک نکند باید خداوند و دین خدا و حق را به طور کامل و بدون هیچ ابهامی بشناسد و دستیابی به چنین دانشی از طرق طبیعی ممکن نیست، بلکه چنین شخصی باید از علم کامل الهی برخوردار باشد تا در همه دوران عمر، نه در خدا، نه در دین و نه در حق، هرگز شک نکند. از آنجا که گناه و خطا و سهو و نسیان خلاف حق است، کسی که هیچ‌گاه در حق شک نکند از ارتکاب گناه و خطا و سهو و نسیان مبرّا خواهد بود. بر اساس نظر کسانی که منشأ عصمت را علم می‌دانند، شخصی که دارای چنین مرتبه‌ای از علم الهی باشد معصوم است؛ از این رو احادیث یاد شده بر عصمت اهل بیت(ع) از گناه، خطا، سهو و نسیان دلالت دارد.

از مجموعه کلمات لغت‌شناسان و مفسران چنین استفاده می‌شود که آنان کلمه «رجس» را به معنای پلیدی، گناه و عیب و نقص دانسته‌اند. عام بودن لفظ رجس، اقتضا دارد خداوند تمامی گناهان و انحراف‌ها را از اهل بیت(ع) دور ساخته و به طور کامل پاکشان کرده باشد. به تعبیر دیگر، با دور ساختن اهل بیت(ع) از گناه، عصمت آنان از گناه ثابت می‌شود و با دور ساختن‌شان از عیب و نقص و کار تنفرآمیز، عصمت ایشان از خطا و سهو و نسیان ثابت می‌شود. بدین‌سان آیه تطهیر عصمت اهل بیت، یعنی رسول خدا(ص)، علی، فاطمه حسن و حسین(ع) را از گناه و خطا و سهو و نسیان اثبات می‌کند..

تکوینی بودن اراده

دانشمندان «اراده» را در آیه تطهیر ﴿أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ...﴾ اراده تکوینی دانسته و معتقدند در اراده تکوینی متعلق اراده به دنبال آن واقع می‌شود و تحقق خواسته خداوند در اراده تکوینی تخلف‌ناپذیر است. نیز در اراده تکوینی، اراده فاعل به انجام کاری، توسط خود فاعل تعلق می‌گیرد، چنان که در آیه مورد نظر، اذهاب رجس از اهل بیت(ع) به خود خداوند تعلق گرفته و فعل خداست؛ اما در اراده تشریعی اراده فاعل به انجام کاری توسط فاعل دیگر تعلق می‌گیرد و تخلف‌پذیر است. دلالت ﴿أَنَّمَا﴾ بر حصر و اختصاص یافتن اذهاب رجس و اثبات طهارت به خمسه طیبه نیز از شواهد تکوینی بودنِ اراده در آیه مورد نظر است؛ زیرا اراده تشریعی همگانی است و به جمع یا گروه خاصی اختصاص ندارد. نتیجه آنکه، خداوند با اراده تکوینیِ خود همه گناهان و پلیدی‌ها و عیب و نقص‌های اعتقادی و عملی را از اهل بیت(ع) دور ساخته است و چون در اراده تکوینی، امکان تخلف مُراد از اراده وجود ندارد، به ناچار باید در عالم خارج همه گناهان و کاستی‌ها از اهل بیت(ع) دور شده و آنان پاک و پاکیزه باشند. دانشمندان امامیه این طهارتِ همه جانبه را برابر با عصمت دانسته و معتقد به عصمت اهل بیت پیامبرند.

دانشمندان، ذیل آیه مورد نظر از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که حضرت پس از بیان این آیه، خود و اهل بیت خویش را از هرگونه گناه مبرّا دانسته و به عصمت خمسه طیبه تصریح کرده‌اند «... فَأَنَا وَ أَهْلُ بَيْتِي مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوبِ‌». خود اهل بیت(ع) نیز برای اثبات عصمت خود، به آیه مورد نظر استناد کرده‌اند. فعل‌های ﴿يُرِيدُ﴾، ﴿لِيُذْهِبَ﴾، و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ در آیه تطهیر، فعل مضارع و مفید استمرار و دوام است؛ یعنی خداوند اراده کرده، به طور مدام گناهان را از اهل بیت دور ساخته و آنان را پاک نگهدارد..

عصمت اهل بیت(ع) در روایات نبوی

پیامبر(ص) نیز در روایات متعددی، اهل بیت(ع) را معصوم دانسته‌اند. حضرت در حدیث ثقلین «... كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ... مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَبَداً» بر جدایی‌ناپذیر بودن قرآن و عترت تا قیامت تأکید کرده است که بیانگر عصمت اهل بیت است؛ زیرا اگر آنان دچار گناه یا خطا شوند، میان آنان و قرآن جدایی خواهد افتاد. نیز رسول خدا تمسک به عترت را همانند تمسک به قرآن، بدون هیچ قید و شرطی لازم و موجب هدایت امت دانسته‌اند؛ زیرا کلمه «لن تضلوا» در این حدیث به معنای نفی گمراهی ابدی است؛ یعنی با تمسک جستن به ثقلین و عمل به دستورهای آن دو، هیچ‌گاه گمراهی پدید نمی‌آید و این معنا، نشان می‌دهد چنان‌که قرآن معصوم است ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ...﴾؛ عترت پیامبر(ع) نیز معصوم‌اند و رفتار و گفتار آنان همواره در راستای هدایت و ضد ضلالت است؛ زیرا اگر معصوم نباشند ممکن است مرتکب گناه یا خطا شوند، در این صورت تمسک به آنان و حجت دانستن قول و فعلشان به صورت مطلق، جایز نخواهد بود. چون پیروی مطلق از آنان به گمراه ساختن بندگان می‌انجامد و گمراه ساختن بندگان توسط پیامبر(ص) محال است، پس باید قرآن و عترت معصوم باشند. پیامبر(ص) در روایت دیگری، پیروی از علی(ع) را همانند پیروی از خود، بدون هیچ قید و شرطی لازم دانسته و نافرمانی از دستورهای علی(ع) را همانند تخلف از دستورهای خود نهی کرده‌اند. این امر بیانگر آن است که اهل بیت(ع)، همانند پیامبر(ص) معصوم‌اند، وگرنه نباید پیروی از اوامر و نواهی آنان همانند دستورهای پیامبر بدون هیچ قید و شرطی واجب باشد؛ بلکه باید مقید باشد به جایی که به معصیت فرمان ندهند. حال که اولی الأمر به اتفاق دانشمندان شیعه و اعتراف جمعی از مفسران اهل سنت معصوم است و صفت عصمت به دلالت آیه تطهیر و روایات پیامبر(ص) فقط در اهل بیت پیامبر وجود دارد و جز آنان هیچ معصوم دیگری در میان امت اسلامی وجود ندارد، به ناچار باید آنان مصداق اولی الأمر باشند..

روایات خلفای اثناعشر

سومین راه برای شناخت مصادیق اولی الأمر بهره جستن از روایات خلفای اثناعشر است. این استدلال با چند مقدمه تحقق می‌یابد.

اولی الأمر به معنای جانشین پیامبر و امام مسلمانان

چنان‌که پیش‌تر گذشت، کلمه اولی الأمر به معنای امام و پیشوای مسلمانان است. این کلمه در عصر نزول قرآن، چه در سخنان پیامبر(ص) و چه در سخنان اهل بیت(ع) و چه در سخنان مسلمانان صدر اول، به همین معنا فراوان استعمال شده است و شاید بتوان گفت رایج‌ترین تعبیری که آنان برای مسئله امامت و خلافت به کار می‌برده‌اند، تعبیر «الأمر» بوده است.

معنای «الأمر» در سنت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)

1. طبق نوشته مورخان و سیره‌نگاران، رسول خدا(ص) در فرصت‌های مناسب، سراغ قبایل عرب می‌رفت، رسالت خود را به آنان عرضه نموده و از آنان می‌خواست تا دین الهی را پذیرفته و پیامبر را در راستای رسالت و وظایفش یاری کنند. در یکی از این موارد که حضرت سراغ قبیله «بنی عامر بن صعصعه» رفته بود، رسالت خویش را بر آنان عرضه نمود و آنها را به پذیرش دین خدا فرا خواند. مردی از بزرگان آن قبیله به نام «بیحرة بن فراس» به پیامبر(ص) گفت: «... أرأيت إن نحن تابعناك على أمرك ثم أظهرك الله على من خالفك، أيكون لنا الأمر من بعدك؟ قال(ص): «الأمر لله (إلى الله) يضعه حيث يشاء» قال: فقال له: أفنُهدف نحورنا للعرب دونك فإذا اظهرك الله كان الأمر لغيرنا؟! لا حاجة لنا بأمرك»: نظرت چیست؟ اگر در رسالتی که بر عهده داری، ما از تو پیروی کنیم و خدا تو را بر مخالفانت پیروز کند، آیا حکومت تو پس از تو از آنِ ما خواهد بود؟ پیامبر(ص) پاسخ داد: حکومت من به دست خداست، به هر کس اراده کند، خواهد داد. مرد عرب در پاسخ پیامبر گفت: ما در مسیر حمایت از تو، سینه‌های خویش را هدف تیر عرب قرار دهیم، اما زمانی که پیروز شدی حکومت تو از آنِ دیگران باشد؟! ما نیازی به حکومت تو نداریم.
2. عبادة بن صامت می‌گوید: بايعنا رسول الله(ص) على السمع والطاعة في المنشط والمكره و أن لا ننازع الأمر أهله...؛ با رسول خدا(ص) بیعت کردیم که در سهولت و سختی بشنویم و پیروی کنیم و با کسانی که شایستگی حکومت را دارند به نزاع نپردازیم.
3. علی(ع) می‌فرماید: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَعْدِيكَ عَلَى قُرَيْشٍ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِي وَ صَغَّرُوا عَظِيمَ مَنْزِلَتِيَ وَ أَجْمَعُوا عَلَى مُنَازَعَتِي أَمْراً هُوَ لِي»؛ خدایا، از قریش و از تمامی کسانی که یاریشان کردند به پیشگاه تو شکایت می‌کنم؛ زیرا قریش پیوند خویشاوندی مرا قطع کردند و مقام و منزلت بزرگ مرا کوچک شمردند و در غصب حق من، با یکدیگر هم‌داستان شدند.
4. در سخن دیگری از امیرالمؤمنین(ع) آمده است که در روز شورا کسی به آن حضرت گفت: «إِنَّكَ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ يَا ابْنَ أَبِي طَالِبٍ لَحَرِيصٌ فَقُلْتُ بَلْ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ لَأَحْرَصُ وَ أَبْعَدُ...»؛ ای فرزند ابوطالب نسبت به خلافت حریص می‌باشی، در پاسخ او گفتم: به خدا سوگند! شما با اینکه از پیامبر اسلام دورترید، حریص‌تر می‌باشید....
5. امیرالمؤمنین(ع) در جای دیگری فرموده‌اند: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَيْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ فِيهِ...»؛ ای مردم! سزاوارترین اشخاص به خلافت، آن کسی است که در تحقق حکومت نیرومندتر و در آگاهی از فرمان خدا درباره حکومت داناتر باشد.
6. علی(ع) می‌فرماید: «فَلَمَّا مَضَى(ص) تَنَازَعَ الْمُسْلِمُونَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَوَاللَّهِ مَا كَانَ يُلْقَى فِي رُوعِي وَ لَا يَخْطُرُ بِبَالِي أَنَّ الْعَرَبَ تُزْعِجُ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ(ص) عَنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ لَا أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنِّي مِنْ بَعْدِهِ...»؛ آن‌گاه که پیامبر(ص) به سوی خدا رفت، مسلمانان پس از وی در کار حکومت با یکدیگر درگیر شدند. سوگند به خدا نه در فکرم می‌گذشت و نه در خاطرم می‌آمد که عرب خلافت را پس از رسول خدا(ص) از اهل بیت او بگرداند یا مرا پس از وی از عهده‌دار شدن حکومت بازدارند.
7. امیر المؤمنین(ع) به ابوبکر فرمود: «أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْكُمْ‌»؛ من به امر خلافت از شما سزاوارترم.
8. علی(ع) در سخن دیگری به ابوبکر فرمود: «... و لكنك استبددت علينا بالأمر...»؛ در مسئله خلافت با استبداد و خودرأیی با ما رفتار کردی....
9. امیرالمؤمنین(ع) در روز شورا به عبدالرحمن بن عوف فرمود: «... وَ اللَّهِ مَا وَلَّيْتُ عُثْمَانَ إِلَّا لِيَرُدَّ الْأَمْرَ إِلَيْكَ...»؛ به خدا سوگند عثمان را به حکومت برنگزیدی مگر به خاطر اینکه خلافت را پس از خودش به تو واگذار کند....

دیگر امامان اهل بیت(ع) نیز کلمه «أمر» را به طور گسترده به معنای امام و پیشوای مسلمانان به کار برده‌اند. چنان‌که مشاهده می‌شود کلمه «الأمر» در موارد فوق به معنای جانشین پیامبر و زعامت سیاسی و اجتماعی مسلمانان به کار رفته است..

معنای «الأمر» در عرف مسلمانان

مسلمانان نیز چه در سقیفه و چه پس از آن، هرگاه خواسته‌اند درباره خلافت سخن گویند، غالباً از آن با عنوان «الأمر» یاد کرده‌اند. از جمله:

1. سعد بن عباده در روز سقیفه به انصار می‌گوید: استبدوا بهذا الأمر دون الناس...؛ حکومت را خود به دست گیرید و به دیگران اجازه دخالت ندهید.
2. انصار به وی پاسخ دادند: نوليك هذا الأمر؛ حکومت را به تو می‌سپاریم.
3. انصار سپس به گفت‌وگو پرداخته و گفتند: اگر مهاجران قرشی سخن ما را نپذیرند و بگویند: نحن عشيرته و أولياؤه فعلام تنازعوننا الأمر من بعده؟...؛ ما خویشاوندان پیامبریم، چرا پس از پیامبر در مسئله حکومت با ما به نزاع پرداخته اید؟...
4. عمر در روز سقیفه برای ابوبکر که در خانه‌اش بود پیام فرستاد که: أن الأنصار قد اجتمعت في سقيفة بني ساعدة يريدون أن يولوا هذا الأمر سعد بن عبادة؛ انصار در سقیفه بنی ساعده اجتماع کرده و می‌خواهند حکومت را به سعد بن عباده بسپارند.
5. ابوبکر پس از حضور در سقیفه گفت: و هم أولياؤه و عشيرته و أحق الناس بهذا الأمر من بعده و لا ينازعهم في ذلك إلا ظالم؛ مهاجران نخستین، خویشاوندان پیامبرند و پس از پیامبر، شایسته‌ترینِ مردم برای حکومت‌اند. و درباره حکومت، جز ستمگر، کسی با آنان به نزاع نمی‌پردازد.
6. حباب بن منذر در پاسخ عمر گفت: يا معاشر الأنصار... لا تسمعوا مقالة هذا و أصحابه فيذهبوا بنصيبكم من الأمر.. فأنتم و الله أحق بهذا الأمر منهم؛ ای گروه انصار... به سخن او و یارانش گوش ندهید که سهم‌تان از حکومت را خواهند برد، در حالی که به خدا سوگند شما از آنان به حکومت سزاوارترید.
7. بشیر بن سعد در این هنگام بلند شد و گفت: يا معشر الأنصار... إن محمدا(ص) من قريش، و قومه أحق به وا ولي، و... لا يراني الله أنازعهم هذا الأمر أبدا...؛ ای گروه انصار... بدون شک محمد(ص) از قریش است و خویشاوندان او نسبت به حکومت او، سزاوارتر و شایسته‌ترند و خدا هرگز مرا نبیند که درباره حکومت، با آنان به نزاع بپردازم.

در همه موارد گذشته کلمه «الأمر» به معنای رهبری سیاسی و اجتماعی و خلافتِ مسلمانان است، هر چند که امامت ابعاد دیگری در زمینه هدایت، تربیت و معنویت جامعه نیز دارد که در نقل‌های فوق کمتر به آن توجه شده است. بدین‌سان می‌توان گفت کلمه «اولی الأمر» اصطلاحی شرعی است برای جانشین پیامبر(ص) و امام مسلمان، پس از آن حضرت. این مسئله نزد عالمان امامیه امری روشن است، چون آنان امامان اهل بیت پیامبر(ص) را مصداق اولی الأمر دانسته و معتقدند آنان انسان‌های کاملی هستند که دارای امامت الهی‌اند و وظیفه تبیین دین و تزکیه نفوس جامعه را بر عهده دارند؛ خداوند آنان را به عنوان جانشینان پیامبر(ص) و رهبران امت اسلامی، برگزیده و رسول خدا(ص) نظر خداوند را به مردم ابلاغ کرده است. جمع زیادی از دانشمندان نیز مصداق اولی الأمر را خلیفه و امام مسلمانان دانسته‌اند؛ از جمله:

1. شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ﴾ معناه اطيعوا من له الأمر.
2. شیخ محمدحسن مظفر (م ۱۳۷۵ق) می‌نویسد: أن المنصرف من اولي الأمر من له الزعامة.
3. شهید مطهری (شهید به سال ۱۳۵۸ش) می‌نویسد: آیه بیانگر انضباطی است که مردم باید در مقابل قوه حاکمه داشته باشند. می‌گوید: خدا را اطاعت کنید، پیغمبر و اولی الأمر را اطاعت کنید. ما شیعیان به این آیه که می‌رسیم «امر» اولی الأمر را مربوط به خلافت می‌دانیم، می‌گوییم این آیه مقام خلافت را معین می‌کند... این مقام را خدا باید معین کرده باشد.
4. زجاج (م ۳۱۱ق) گفته است: و جملة اولي الأمر من يقوم بشأن المسلمين في امر دينهم و جميع ما أدى إليه صلاحهم؛ مقصود از اولی الأمر کسی است که مسئولیت مسلمانان را در مسائل دینی و در هر مسئله دیگری که تأمین کننده مصالح‌شان باشد، برعهده دارد.
5. خطیب شربینی (م ۹۷۷ق) می‌نویسد: (و) أطيعوا (أولي) أي: أصحاب (الأمر) أي: الولاة. که اولی الأمر را به معنای والیان و صاحبان حکومت دانسته است.
6. زمخشری (م ۵۳۸ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ امراء الحق. که حاکمان حق را مصداق اولی الأمر دانسته است.
7. ابی السعود (م ۹۵۱ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ﴾ و هم امراء الحق و ولاة العدل كالخلفاء الراشدين. که حاکمان حق و عادل را مصداق اولی الأمر دانسته است.
8. سیوطی (م ۹۱۱ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ﴾ أي الولاة.
9. شوکانی (م ۱۲۵۰ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ﴾ هم الأئمة والسلاطين.
10. ابن عاشور (م ۱۳۹۳ق) می‌نویسد: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ﴾ يعني ذويه و هم اصحاب الأمر والمتولون له فأولوا الأمر من الأئمة و من القوم هم الذين يسند الناس إليهم تدبير شئونهم و يعتمدون في ذلك عليهم. وی اولی الأمر را به معنای حاکمان دانسته است که مردم تدبیر امور خویش را به آنان واگذار می‌کنند.
11. نسفی (م ۷۱۰ق) می‌نویسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا... وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ أي الولاة أو العلماء، لأن أمرهم ينفذ على الأمراء که اولی الأمر را به معنای حاکمان دانسته است و اگر مصداق اولی الأمر دانشمندان هم باشند بدان سبب است که فتوای آنان برای حاکمان الزام‌آور است و گویا حاکم واقعی آنها هستند.
12. ابن جریر طبری (م ۳۱۰ق)، پس از نقل اقوال مختلفی که در بیان مصداق اولی الأمر بیان شده، می‌نویسد: و أولي الأقوال في ذلك بالصواب قول من قال: هم الأمراء و الولاة، لصحة الأخبار عن رسول الله(ص) بالأمر بطاعة الأئمة والولاة فيما كان طاعة و للمسلمين مصلحة.... در میان اقوال، بهترین قولی که به صواب نزدیک‌تر است، قول کسی است که مصداق اولی الأمر را فرمانروایان و حاکمان دانسته است؛ زیرا در اخبار صحیحی که از پیامبر(ص) نقل شده، حضرت پیروی از پیشوایان و حاکمان را تا زمانی که مصالح مسلمین رعایت شده باشد و موافق حق باشد، لازم دانسته‌اند. وی می‌افزاید: و هرگاه روشن شد پیروی از کسی جز خدا و رسول(ص) و امام عادل، واجب نیست، خواهیم دانست مقصود از اولی الأمر که خداوند در آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ به پیروی از آنان دستور داده، حاکمان مسلمانان هستند، نه کس دیگری.
13. ابن تیمیه (م ۷۲۸ق) می‌نویسد: و اولوا الأمر أصحاب الأمر و ذووه و هم الذين يأمرون الناس.... اولی الأمر صاحبان امر و فرمان هستند و آنان کسانی هستند که به مردم دستور می‌دهند.
14. ابن منظور (م ۷۱۱ق) می‌نویسد: اولو الأمر: الرؤساء و اهل العلم.
15. فیروزآبادی (م۸۱۷ق) می‌نویسد: و اولو الأمر: الرؤساء، و العلماء.
16. زبیدی (م ۱۱۴۵ق) می‌نویسد: و جملة اولي الأمر من المسلمين من يقوم بشأنهم في أمر دينهم، و جميع ما أدى إلى إصلاحهم إذا كانوا اولي علم و دين أيضا:

مقصود از اولی الأمر در میان مسلمانان فرد دانشمند و دین‌داری است که امور دینی آنان و همه آنچه به اصلاح آنان مربوط می‌شود را سامان دهد. نتیجه‌ای که از روایات پیامبر و اهل بیت و سخنان صحابه و آثار دانشمندان مسلمان حاصل می‌شود آن است که کلمه «الأمر» فراوان به معنای امام و پیشوای مسلمانان به کار رفته است؛ از این رو می‌توان «اولی الأمر» را اصطلاحی شرعی برای جانشین پیامبر(ص) و پیشوای مسلمانان دانست..

اختصاص جانشینی پیامبر(ص) به قریش تا قیامت

دانشمندان اهل سنت روایاتی از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که نشان می‌دهد جانشینیِ پیامبر و رهبریِ امت اسلامی، در همه زمان‌ها تا قیامت، به قریش اختصاص دارد. این روایات از نظر سند متواتر یا نزدیک به تواتر است. نمونه‌هایی از این روایات چنین است.

از رسول خدا(ص) نقل است که فرمود: «لَا يَزَالُ هَذَا الْأَمْرُ فِي قُرَيْشٍ مَا بَقِيَ مِنَ النَّاسِ اثْنَانِ»: همواره امر خلافت در میان قریش است، تا آن‌گاه که دو نفر انسان در جهان باقی باشند. در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است: «لا يزال هذا الأمر في قريش لا يعاديهم احد إلا أكبه الله على وجهه»: خلافت همواره در میان قریش است و کسی با آنان به دشمنی برنخیزد، مگر آنکه خداوند او را واژگون خواهد ساخت.

در حدیثی دیگر آمده است: «قُرَيْشٌ وُلَاةُ النَّاسِ فِي الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»: قریش در خیر و شر، والیان مردم‌اند تا روز قیامت. در حدیث دیگری آمده است: «لا يزال وال من قريش»: همواره حاکمی از قریش (در جهان) وجود دارد.

شمار این‌گونه احادیث که جمع زیادی از صحابه پیامبر(ص) آنها را نقل کرده‌اند به ده‌ها مورد بالغ می‌شود. از احادیث فوق، این اصل استفاده می‌شود که منصب جانشینی رسول خدا(ص) و پس از ایشان تا پایان جهان به قریش اختصاص دارد و دیگر اقوام و قبایل، سهمی از خلافت اسلامی ندارند. بر این اساس، امت اسلامی در زمان‌ها و مکان‌های مختلف وظیفه دارند در هر عصری از امامی پیروی کنند که از تبار قریش باشد.

گواه این سخن آنکه خود حافظان و مفسران و فقهای اهل سنت، از احادیث یاد شده چنین برداشتی داشته‌اند؛ زیرا آنان برای این روایات عناوینی برگزیده‌اند که مؤید مدعای ماست؛ برای نمونه بخاری این روایات را درباره الأمراء من قريش حاکمان از قریش‌اند، در صحیح آورده است. مسلم نیشابوری در باب الناس تبع لقريش و الخلافة في قريش مردم پیرو قریش‌اند و خلافت در میان قریش است. ترمذی در باب ما جاء أن الخلفاء من قريش إلى أن تقوم الساعة روایاتی که وارد شده و نشان می‌دهد حاکمان تا قیامت از قریش‌اند. بیهقی در باب الأئمة من قريش پیشوایان از قریش‌اند. متقی هندی در باب الأمراء من قريش حاکمان از قریش‌اند، بیان کرده‌اند. در توضیح روایات پیش‌گفته این نکته لازم است که روایات یاد شده در مقام انحصار مدیریت سیاسی جامعه اسلامی در همه مناطق و در همه سطوح به قریش نیست، بلکه بحث از امامان دوازده‌گانه‌ای است که جانشین پیامبر(ص) و از تبار قریش‌اند..

اختصاص خلافت به قریش از منظر فقها و شارحان حدیث

گفتنی است شماری از شارحان حدیث و فقهای اهل سنت در مورد احادیث یادشده با صراحت بیشتری اظهار نظر کرده‌اند؛ برای نمونه:

1. ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ق) پس از نقل شماری از روایات فوق می‌نویسد: عالمان همین معنا را پذیرفته‌اند که شرط امام آن است که از قریش باشد.
2. قاضی عیاض (م۵۴۴ق) می‌نویسد: شرط قرشی بودن امام عقیده تمامی علماست، تا آنجا که آن را مسئله‌ای اجماعی دانسته‌اند و تا کنون از احدی از گذشتگان در این باره نظر مخالفی نقل نشده است.
3. کرمانی (م ۸۳۵ق)، شارح صحیح بخاری می‌نویسد: زمان هیچ‌گاه از وجود خلیفه قرشی خالی نیست.
4. نووی (م ۶۷۶ق)، شارح صحیح مسلم در شرح روایات فوق می‌نویسد: این احادیث و همانند آن، دلیل روشنی است بر اینکه خلافت به قریش اختصاص دارد و بستن پیمان خلافت برای کسی از غیر قریش جایز نیست. این قضیه مورد اجماع صحابه و مسلمانان دوره‌های بعد است. رسول خدا(ص) بیان داشته‌اند این حکم پس از این نیز تا آخر دنیا و تا زمانی که دو نفر انسان وجود داشته باشند ادامه خواهد داشت.
5. زبیدی (م ۱۱۴۵ق) در شرح احیاء العلوم پس از نقل شماری از احادیثیاد شده می‌نویسد: عموم عالمان بر این باورند که یکی از شرایط لازم برای امام، آن است که از قریش باشد.
6. مبارکفوری (م ۱۳۵۳ق)، شارح سنن ترمذی در شرح روایات یادشده می‌نویسد: تا جهان باقی است خلافت در میان قریش است. رسول خدا(ص) بیان داشته‌اند که این حکم تا پایان جهان تا زمانی که دو نفر انسان باقی باشند ادامه خواهد داشت.
7. ابن حزم (م ۴۵۶ق) می‌نویسد: خلافت جز برای مردی از قریش جایز نیست...؛ زیرا اگر جایز باشد که کسی از غیر قریش به خلافت دست یابد، این به معنای تکذیب سخن پیامبر است؛ بنابراین هر کس خلافت غیرقرشی را جایز بداند مرتکب کفر شده است.

بر این اساس، همه پیروان پیامبر(ص) در همه زمان‌ها و مکان‌ها تا قیامت وظیفه دارند در رهبری سیاسی کلان جامعه اسلامی، در هر زمانی، خلیفه و امامی قرشی داشته باشند؛ او را به درستی بشناسند و بیعت او را بر گردن داشته باشند، تا بدین وسیله به سنت رسول خدا(ص) عمل کرده و وظیفه دینی خویش را به انجام رسانند. همچنین به اقتضای روایات یاد شده، باید در همه زمان‌ها چنین امامی در جهان وجود داشته باشد؛ زیرا اگر چنین شخصی وجود نداشته باشد، هم روایات رسول خدا(ص) تکذیب خواهد شد و هم تکلیف به محال پیش خواهد آمد؛ چراکه رسول خدا(ص) از همه مسلمانان در همه زمان‌ها خواسته است از خلیفه‌ای قرشی پیروی کنند، حال آنکه بر اساس راه و روشی که اهل سنت در پیش گرفته‌اند قرن‌هاست که برای آنان، چنین خلیفه و امامی وجود خارجی ندارد و این تکلیف به محال است و ساحت رسول گرامی اسلام منزه از آن است که مسلمانان را به تکالیف محال موظف نماید؛ پس برای اینکه روایات صحیح رسول خدا تکذیب نشود و تکلیف به محال پیش نیاید، باید پذیرفت که چنان‌که روایات یاد شده نشان می‌دهد، چنین خلیفه و امامی تا قیامت در جهان وجود دارد گرچه غایب و از دیده‌ها پنهان باشد..

عدد خلفای قرشی‌تبار پیامبر(ص) تا پایان جهان دوازده نفر

در منابع دست اول اهل سنت مانند: صحاح و سنن، روایاتی از رسول خدا(ص) درباره جانشینان آن حضرت نقل شده است. در این روایات گرچه به نام خلفای دوازده‌گانه، اشاره‌ای نشده، اما به عدد و اوصاف آنان پرداخته شده است. شمار این احادیث، طبق آخرین بررسی‌های صورت گرفته سه حدیث است..

نمونه‌های روایات خلفای اثناعشر

حدیث جابر بن سمره

این حدیث را بسیاری از حافظان بزرگ حدیث، با سندهای متعدد و عبارات گوناگون در آثارشان ثبت کرده‌اند؛ از جمله:

1. محمد بن اسماعیل بخاری (م ۲۵۶ق) این حدیث را دو بار با دو سند از طریق صحابی پیامبر(ص) جابر بن سمره، از رسول خدا(ص) نقل کرده است. در صحیح بخاری به نقل از رسول خدا آمده است: «يَكُونَ اثْنَا عَشَرَ أَمِيراً... كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ».

بخاری در اثر دیگرش «التاریخ الکبیر» حدیث یادشده را با سند دیگری نقل کرده است. در این نقل آمده است: «لا يزال الأمر قائماً حتى يكون اثنا عشر أميرا». همواره امر خلافت استوار و پا برجاست تا آن‌که دوازده امیر وجود داشته باشند.

1. مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (م ۲۶۱ق) این حدیث را با هشت سند معتبر در کتاب صحیح خود نقل کرده است. در یکی از نقل‌های مسلم، جابر بن سمره از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که فرمود: «لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ أَوْ يَكُونَ عَلَيْكُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ». همواره دین خدا استوار و پا برجاست تا آن‌که قیامت به پا شود یا دوازده نفر خلیفه برای شما وجود داشته باشند که همگیِ آنان از قریش‌اند.
2. ترمذی (م ۲۷۹ق) نیز حدیث جابر بن سمره را در سنن خود از دو طریق نقل کرده است. در یکی از این دو طریق، به نقل از رسول خدا(ص) آمده است: «يَكُونُ مِنْ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَمِيراً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ». پس از من دوازده امیر خواهند بود که همه آنان از قریش‌اند.
3. ابی داوود سجستانی (م ۲۷۵ق) حدیث یادشده را در سنن خود از سه طریق نقل نموده و از جابر بن سمره نقل کرده که گفته است: از رسول خدا شنیدم که می‌فرمود:

«لَا يَزَالُ هَذَا الدِّينُ قَائِماً حَتَّى يَكُونَ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً... كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ»: همواره دین خدا استوار و پا برجاست تا آن‌که دوازده نفر خلیفه برای شما وجود داشته باشند که همگیِ آنان از قریش‌اند.

به جز افراد یاد شده، جمع کثیر دیگری از عالمان اهل سنت نیز حدیث فوق را با سند صحیح در آثارشان ثبت کرده‌اند. از آن جمله‌اند: حاکم نیشابوری، سیوطی، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، بیهقی، منصور علی ناصف، ابوالقاسم طبرانی، ابن حجر عسقلانی، خطیب تبریزی، ناصرالدین البانی و شماری دیگر. حدیث یاد شده مورد قبول دانشمندان فریقین است. بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد تا کنون کسی به هر دلیلی، مطلبی در تضعیف این حدیث ننوشته است؛ بلکه محدثان و دیگر دانشمندان اهل سنت، حدیث یاد شده را در آثارشان نقل کرده و بر صحت آن تأکید کرده‌اند. بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد تمامی رجال سند حدیث، از محدثان و فقهای طراز اول عصر خویش بوده‌اند. ترمذی در سنن خود پس از نقل حدیث می‌نویسد: «حدیث نیکو و صحیحی است» و ناصرالدین البانی پس از نقل حدیث می‌نویسد: «سند حدیث سند نیکویی است و رجال آن مورد اعتمادند»..

حدیث ابو جُحیفه

صحابی پیامبر، ابو جحیفه از رسول خدا(ص) نقل کرده است که فرمود: «لَا يَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِي صَالِحاً حَتَّى يَمْضِيَ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ» همواره امر خلافت و امامت در میان امتم به نحو شایسته‌ای ادامه دارد تا آنکه دوران خلافت دوازده نفر خلیفه سپری شود که همه آنان از قریش‌اند. این حدیث نیز به لحاظ سند صحیح است و بسیاری از محدثان اهل سنت آن را در آثارشان نقل کرده و بر صحت آن تأکید نموده‌اند. هیثمی در مجمع الزوائد پس از نقل حدیث می‌نویسد: «رجال سند حدیث، رجال صحیح است». دیگر حافظان حدیث نیز، حدیث یادشده را در آثارشان به نشانه قبول نقل کرده و مطلبی که بیانگر ضعف حدیث باشد بیان نکرده‌اند..

حدیث عبدالله بن مسعود

مسروق بن أجدع که خود از محدثان و فقهای بزرگ تابعین است می‌گوید: در (مسجد) نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم و او برای ما قرآن تلاوت می‌کرد. مردی از او پرسید: ای ابا عبدالرحمن، آیا از رسول خدا(ص) که چند نفر خلیفه بر این امت خلافت خواهند کرد؟ عبدالله بن مسعود گفت: از وقتی که وارد عراق شده‌ام تا کنون کسی درباره این مطلب از من سؤال نکرده است. سپس گفت: بله، ما از رسول خدا(ص) پرسیدیم، پیامبر فرمود: «اثْنَا عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ‌» دوازده نفر به عدد نقبای بنی اسرائیل.

رجال سند این حدیث، همگی افرادی مورد اعتمادند، به جز یکی از آنها که در سال‌های آخر عمرش دچار ضعف حافظه شده، برخی عالمان اهل سنت او را توثیق کرده و شماری نیز او را به دلیل عارضه فوق، تضعیف کرده‌اند. اینان به همین دلیل، سند حدیث یادشده را «حسن» دانسته‌اند. ابن حجر عسقلانی می‌نویسد: و عن ابن مسعود بسند حسن ابن حجر مکی می‌نویسد: و بسند حسن عن ابن مسعود. اما بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد، سند حدیث صحیح است. از جمله آقای عبدالله محمد الدرویش، محقق کتاب مجمع الزوائد هیثمی می‌نویسد: راویی که در اواخر عمرش دچار ضعف حافظه شده، مجالد بن سعید است و راوی‌ای که حدیث را از او نقل کرده، حماد بن زید است و حماد از کسانی است که پیش از آنکه مجالد دچار ضعف حافظه شود، حدیث را از او شنیده است. بنابراین حدیث ابن مسعود نیز حدیثی صحیح و خالی از ایراد است. در توضیح سخن آقای عبدالله محمد الدرویش لازم است این نکته را اضافه کنم که «حماد بن زید» که حدیث را از «مجالد بن سعید» نقل کرده، از برجسته‌ترین محدثان و حافظان حدیث در عصر خویش بوده است، چنان‌که برخی رجال‌شناسان او را با محمد بن ادریس شافعی قابل مقایسه دانسته‌اند.

و بسیار بعید است که محدث برجسته‌ای مانند او، از شخصی که حافظه خود را از دست داده، حدیث نقل کرده باشد. اینجاست که اطمینان پیدا می‌کنیم به اینکه «حمّاد» حدیث را قبل از آنکه «مجالد» دچار ضعف حافظه شود، از او نقل کرده است. از مباحث گذشته روشن شد اعتقاد به وجود دوازده امام یا خلیفه، پس از درگذشت پیامبر(ص)، به عنوان جانشینان آن حضرت و رهبران امت اسلامی، مسئله‌ای است که از سخنان رسول خدا(ص) نشئت گرفته و پایه‌گذار این اصل شخص پیامبر اکرم(ص) است، این اصل در مرتبه اعتقاد مورد قبول تمام دانشمندان مسلمان بوده و از اصول مشترک آنان به شمار می‌آید. هر چند در مرتبه عمل، فقط دانشمندان شیعه امامیه و پیروانشان به آن ملتزم‌اند و پیروان دیگر مذاهبِ اسلامی، عملاً خود را به آن ملتزم نمی‌دانند. چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، خلفای دوازده‌گانه، به زمان و مکان خاصی اختصاص ندارند، بلکه خلفای کل امت اسلامی هستند؛ یعنی بلافاصله پس از پیامبر(ص) تا پایان جهان. این حقیقت را از چند جای روایات یادشده می‌توان به خوبی استفاده کرد.

نخست از کلمه «امّت» که در تمام روایات مورد نظر به کار رفته است و استعمال این کلمه آن هم به صورت مطلق، همه پیروان پیامبر(ص) را تا قیامت شامل می‌شود. در یکی از تعبیرهای حدیث جابر بن سمره، به نقل از رسول خدا(ص) آمده است: «يَكُونُ لِهَذِهِ الأُمَّةِ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً...» برای این امت دوازده نفر خلیفه وجود خواهند داشت. در حدیث ابن مسعود آمده است: «انه سئل كم يملك هذه الأمة من خليفة قال: اثناعشر...». سؤال شد چند نفر خلیفه بر این امت خلافت خواهند کرد؛ پیامبر فرمود: دوازده نفر....

در حدیث ابو جحیفه آمده است: «لَا يَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِي صَالِحاً حَتَّى يَمْضِيَ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ»: همواره امر خلافت در میان امتم به شایستگی ادامه دارد تا دوران خلافت دوازده نفر خلیفه سپری گردد.... که همه آنان از قریش‌اند. دوم از واژه «لا یزال» که در اکثر نقل‌های این روایات به کار رفته و مفید استمرار است و نشان می‌دهد تا دین باقی است، از خلفای دوازده‌گانه نیز کسی وجود دارد تا جهان به پایان رسد؛ بنابراین خلفای دوازده‌گانه، چنان که عالمان اهل سنت پنداشته‌اند، خلفای امت اسلامی در قرن اول یا دوم نیستند، بلکه آنان، طبق نص روایات فوق، خلفای کل امت اسلامی اند و تا امت باقی است، همواره یکی از آنان باقی است تا امت بدون امام و پیشوا نباشد. در یکی از نقل‌های روایت جابر بن سمره آمده است: «لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ يَكُونَ عَلَيْكُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ»: همواره دین خدا استوار و پابرجاست تا قیامت به پا شود یا آنکه دوازده نفر خلیفه بر شما خلافت کنند که همگی آنان از قریش‌اند.

از حدیث فوق به وضوح استفاده می‌شود که دوران خلافت خلفای دوازده‌گانه تا قیامت استمرار دارد. سومین تعبیری که در روایات یادشده وجود دارد و نشان می‌دهد آنان خلفای کل امت‌اند، تعبیر «من بعدی» است. پیامبر(ص) اعلام داشته‌اند پس از ایشان دوازده نفر خلیفه وجود خواهند داشت. «يَكُونُ مِنْ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً... كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ». و قید «مِنْ بَعْدِي» یا «بَعْدِي» همه دوران‌های پس از پیامبر(ص) تا قیامت را شامل می‌شود، چون تعبیر «مِنْ بَعْدِي» به صورت مطلق استعمال شده و هیچ قید محدودکننده‌ای برای آن بیان نشده است..

امامان اهل بیت مصداق خلفای دوازده‌گانه

در روایات «خلفای اثناعشر» ویژگی‌هایی برای جانشینان دوازده‌گانه پیامبر بیان شده که مجموع آن ویژگی‌ها، جز در امامان اهل بیت(ع) در کسان دیگری دیده نمی‌شود. به همین دلیل روایات یاد شده جز بر امامان معصوم(ع) بر کس دیگری قابل تطبیق نیست. برخی ویژگی‌های امامان در این احادیث، عبارت است از:

1. عدد آنان دوازده نفر است، نه کمتر و نه بیشتر، در حدیث جابر آمده است: «يَكُونُ مِنْ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً...». پس از من دوازده نفر خلیفه خواهند بود. در حدیث ابن مسعود آمده است: «... اثْنَا عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ‌». دوازده نفر به عدد نقبای بنی اسرائیل و نقبای بنی اسرائیل به تصریح قرآن کریم دوازده نفرند ﴿وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا﴾.
2. همگیِ آنان از قریش‌اند «... كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ».
3. خلفای کل امت اسلامی اند؛ که بحث آن در سطور فوق گذشت.
4. قوام دین به وجود آنها وابسته است «لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ يَكُونَ عَلَيْكُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً...».
5. عزت دین دائر مدار خلافت خلفای دوازده‌گانه است «لا يزال الدين عزيزا إلى اثنى عشر خليفة...».
6. دشمنی دشمنان به آنان زیان نمی‌رساند؛ لا يضرهم عداوة مَن عاداهم...؛ لا يضرهم من خذلهم.... این تعبیرها نشان می‌دهد خلافت خلفای دوازده‌گانه رسول خدا(ص)، لزوماً به معنای حکومت و قدرت ظاهری نیست؛ چون اگر چنین باشد و مردم آنان را تنها بگذارند و این امر، به شکست ظاهری آنان منتهی شود، زیان آشکاری به آنان وارد شده است؛ بنابراین حاکمیت و سلطه ظاهری، در خلافت آنان نقشی ندارد و خلافت آنان یک منصب الهی است و حاکمیت و قدرت ظاهری، یکی از شئون خلافت الهی آنان به شمار می‌آید؛ اگر زمینه آن فراهم گردد، خلفای رسول خدا(ص) به آن مبادرت می‌کنند؛ اما اگر زمینه فراهم نشد، هیچ زیانی به منصب خلافتِ الهیِ آنان وارد نخواهد شد.
7. خلافت‌شان خلافت صالحان است؛ شماری از تعبیرهای روایات خلفای اثناعشر گویای آن است که مسئله خلافت در دوران خلافت خلفای دوازده‌گانه، در مسیر خیر و صلاح خواهد بود لا يزال هذا الأمر صالحاً اثناعشر اميرا كلهم من قريش.

اکنون اگر به مجموعه ویژگی‌های گذشته که از سوی پیامبر(ص) برای خلفای دوازده‌گانه بیان شده نگاه کنیم، تردید نخواهیم کرد این ویژگی‌ها، جز بر امامان دوازده‌گانه اهل بیت پیامبر(ص)، بر کس دیگری قابل تطبیق نیست. با نگاهی به تاریخ خلافت اسلامی، سلسله‌ای را نمی‌یابیم که خلفای آن منطبق بر روایات فوق باشد؛ سلسله‌ای که از دوازده نفر تشکیل شده باشد، خلفای کل امت اسلامی باشند، همه‌شان از قریش باشند، همگیِ آنان افرادی صالح و شایسته باشند و دشمنیِ دشمنان، به خلافت آنان زیان نرساند؛ پس باید بپذیریم مقصود از خلفای دوازده‌گانه، امامان معصوم از اهل بیت پیامبرند و اوصاف بیان شده در روایات، به تمام و کمال در وجود آنان متبلور است. شاید همین قرائن موجب شده تا شیخ سلیمان قندوزی حنفی احادیث خلفای اثناعشر را با تعبیر كلهم من بني هاشم نقل کند و بنویسد: برخی محققان گفته‌اند: مقصود از روایاتی که دلالت دارد بر اینکه خلفای پس از پیامبر دوازده نفرند، امامان دوازده‌گانه‌ای هستند که از اهل بیت پیامبرند؛ زیرا حمل احادیث، بر خلفای پس از پیامبر که از اصحاب آن حضرت بودند ممکن نیست؛ زیرا آنان کمتر از دوازده نفرند. حمل روایات بر حاکمان اموی هم ممکن نیست؛ زیرا اولاً: عددشان بیشتر از دوازده نفر است، ثانیاً: آنان افرادی ستمگر بوده‌اند. ثالثاً: از غیر بنی هاشم بوده‌اند، در حالی که پیامبر(ص) فرمود: همه امامان دوازده‌گانه از بنی هاشم‌اند.

حمل روایات خلفای اثناعشر بر حاکمان عباسی هم ممکن نیست؛ زیرا اولاً: عدد آنان بیشتر از دوازده نفر است، ثانیاً احترام اهل بیت پیامبر را نگه نداشته و بر آنها ستم روا داشتند؛ پس به ناچار باید روایات خلفای اثناعشر حمل شود بر امامان دوازده‌گانه‌ای که از عترت و اهل بیت پیامبرند؛ زیرا آنان داناترین و پرهیزکارترین افراد روزگار خود بوده و از برترین حسب و نسب برخوردار و گرامی‌ترین مردم نزد خداوند بوده‌اند. آنان علوم خویش را از طریق پدران خود از جدشان رسول خدا به ارث برده و از علم لدنی نیز برخوردار بودند. حدیث ثقلین و روایات دیگر نیز نشان می‌دهد مقصود پیامبر از روایات خلفای اثناعشر، امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبرند. اسناد و مدارک فوق و شواهد دیگری از این دست که به دلیل رعایت اختصار، از ذکر آن خودداری کردیم، عالمان شیعه امامیه را به این باور رسانده است که بگویند بشارت رسول خدا(ص) به آمدن دوازده نفر خلیفه پس از ایشان بشارتی الهی است که رسول خدا آن را ابلاغ کرده است؛ زیرا آن‌گونه که قرآن رسول خدا را معرفی می‌کند، آن حضرت شخصیتی است که هیچ‌گاه از پیش خود سخن نمی‌گوید؛ به ویژه در موضوع مهمی مانند جانشینان خود و رهبران دوازده‌گانه امت اسلامی، بلکه سخن ایشان بشارتی الهی است که بر زبان پیامبر جاری گشته است.

حال که این موضوع بشارتی الهی است و بشارت دهنده بزرگ‌ترین پیامبر خداوند، باید مصداق‌های این بشارت نیز الهی و از جانب خداوند باشد و آنان را خداوند و پیامبر تعیین کنند. چگونه ممکن است بشارت پیامبر(ص) الهی باشد و بشارت دهنده، پیامبر خدا باشد، اما تعیین مصداق‌های بشارت آن هم در چنین مسئله مهمی به عالمان دربار حاکمان اموی و عباسی واگذار شود تا آنان بر اساس گرایش‌های فکری خود، هر کسی را تشخیص دادند به عنوان مصداق این بشارت تعیین و معرفی کنند؟! همچنین تعیین عدد و اوصاف خلفا توسط پیامبر(ص)، به وضوح گویای آن است که تعیین جانشین پیامبر(ص) حقّ خدا و پیامبر است، نه حقّ مردم. اگر حقّ مردم بود، باید آنان می‌توانستند به هر تعدادی که لازم می‌دانند و از هر قوم و قبیله‌ای که تشخیص می‌دهند، برای خود خلفایی برگزینند. در حالی که رسول خدا(ص) برای آنان چنین حقی قائل نشده، هم عدد خلفای امت اسلامی و هم اوصاف آنان را شخصاً تعیین کرده‌اند. اقدام پیامبر گویای آن است که این اقدام، حقّ خدا و پیامبر(ص) است، اگر حقّ مردم بود، یقیناً رسول خدا(ص) در حقّ آنان مداخله نمی‌کرد؛ بلکه به آنان اجازه می‌داد خودشان در مورد خلفا و حاکمان جامعه اسلامی تصمیم‌گیری کنند؛ در حالی که چنین اجازه‌ای را به آنان نداد. نتیجه‌ای که از مقدمات فوق به دست می‌آید آن است که واژه «اَمر» در کلمه «اولی الأمر» به معنای امامت و خلافت و اصطلاح «اولی الأمر» به معنای جانشین پیامبر(ص) و امام مسلمانان است.

نیز خلافت و جانشینی پیامبر(ص) پس از ایشان تا قیامت به قریش اختصاص دارد. عدد خلفای قرشی‌تبار پیامبر(ص) و رهبران امت اسلامی پس از آن حضرت تا قیامت دوازده نفرند و خلفای دوازده‌گانه، به شهادت اوصافی که برای آنان در متن روایات خلفای اثناعشر بیان شده، امامان اهل بیت(ع)‌اند؛ پس مصداق اولی الأمر در هر عصری باید همان خلیفه و امامی باشد که از جانشینان دوازده‌گانه پیامبر است. آری، وقتی که در هر زمانی، شخصی از جانشینان پیامبر که از خانواده آن حضرت است در میان جامعه اسلامی وجود دارد چرا او را مصداق اولی الأمر ندانیم و سراغ احتمال‌هایی برویم که هیچ دلیلی آن را تأیید نمی‌کند و هیچ تناسبی با مفاد و مضمون آیه ندارد. در پایان این بحث بیان این نکته نیز گفتنی است که با توجه به اینکه عُمر دنیا طولانی است و عدد امامان فقط دوازده نفر است، باید عُمر یکی از امامان دوازده‌گانه غیر متعارف و طولانی باشد و این شخصیت چنان که در روایات به نام مبارک ایشان تصریح شده، آخرین نفر از سلسله امامان معصوم، امام مهدی موعود(ع) است..

منابع

1. زینلی، غلامحسین، آیه اولی الامر