آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)

آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	؟

آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

حسین الهی‌نژاد

حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در کتاب «بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت» در این‌باره گفته است:

«از جمله شبهاتی که در میان اهل سنت مطرح است و علما و اندیشمندان اهل سنت در کتاب‌ها، نوشتجات و بیانات خویش فراوان به آنها پرداخته و در راستای تبیین و تشریح آنها از هیچ کوشش و تلاشی فروگذار نکرده‌اند، بحث کیفیت اجرای احکام و تعالیم اسلامی در عصر انتظار است که نگرش‌ها و دیدگاه‌های گوناگونی که در این خصوص اندیشمندان اهل سنت جهت پاسخگویی به آنها بروز داده‌اند، همه به نوعی از دغدغه‌مندی علمای اهل سنت نسبت به اندیشه مهدویت و باورمندان مهدوی حکایت می‌کند؛ مثلاً المقدم در کتاب فقه اشراط‌الساعه می‌نویسد: ذَلِكَ أَنَّ بَعْضَ النَّاسِ يَجْعَلُونَ تَصْدِيقَهُمْ بِأَمْرِ الْمَهْدِيِّ مَسُوغاً لِإِعْراضِهِمْ عَنِ الدَّعْوَةِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ إِنْكَارِ الْمُنْكَرَاتِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْقُطُ التَّكَالِيفَ وَ يَهدِرُها مُدَّعِينَ أَنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ.

بی‌شک در این خصوص شبهاتی مطرح شده است که در عصر انتظار برخی تعالیم سیاسی - اجتماعی اسلام نظیر تشکیل حکومت اسلامی، مبارزات و منازعات با مخالفان و نماز جمعه به جهت اعتقاد اهل سنت به انتظار ظهور امام مهدی(ع) و نزول حضرت عیسی(ع) موقعیت اجرایی ندارند، بلکه مسلمانان باید منتظر بمانند تا زمان ظهور امام مهدی(ع) و نزول حضرت عیسی(ع) برسد و این مسائل به موقعیت اجرا برسند. این سوءبرداشت از روایات مهدویت و تعطیل کردن برخی احکام اسلامی و حواله دادن آن به زمان ظهور و نزول، شبیه همان برداشتی است که مردم از قضا و قدر الهی دارند و برخی کارهای روزمره را تعطیل می‌کنند و انجام دادن آن را از خدا می‌خواهند و می‌گویند هر چه خدا بخواهد، همان می‌شود؛ پس چرا ما خودمان را برای انجام دادن آنها به زحمت بیندازیم؟ آری، لازم است برداشت سوء و ناصواب از اندیشه مهدویت و نیز از قضا و قدر الهی، بر اساس داده‌های عقلی و نقلی اصلاح شود.

اعتقاد به امام مهدی نباید زمینه‌ساز احساس بی‌مسئولیتی در میان جامعه و مسلمانان شود و نباید مسلمانان به یکدیگر و معضلاتی که در جامعه پیش می‌آید، بی‌توجه باشند و نباید این نگرش در آنها پیدا شود که کارهای مهم اجتماعی و شرعی تنها به دستان امام مهدی(ع) و حضرت عیسی(ع) اجراشدنی و حل‌شدنی است؛ مثلاً در روایت است که آزادی بیت‌المقدس در زمان ظهور و به دست امام مهدی(ع) به وقوع می‌پیوندد. بی‌شک این روایت و نظایر آن نباید ما را به آزادی بیت‌المقدس بی‌اعتنا کند و در نتیجه در برابر آن دغدغه و مسئولیت نداشته باشیم، بلکه رسالت ما این است که همیشه دنبال ایفای وظیفه باشیم که اگر به مقصود رسیدیم، از خیراتش بهره‌مند می‌شویم و اگر به مقصود نرسیدیم، دست‌کم به مسئولیت خویش عمل کرده‌ایم.

صاحب کتاب لامهدی ینتظر بعد الرسول خیر البشر در این خصوص می‌نویسد: مسلمانان نباید به خاطر انتظار از واقعیت‌ها فرار و واجبات را ترک کنند، مبنی بر اینکه امام مهدی(ع) بیاید و عدالت و قسط را در جهان بگستراند. این در واقع نوعی خیال‌پردازی و تسلیم شدن در برابر وهم و خرافه است. در پاسخ گفته شده است خدا همیشه دین را کفایت می‌کند و در هر عصری مجددینی برای احیای دین بر می‌انگیز‌اند و این سلسله تا نهایت - که همانا ظهور امام مهدی(ع) است - ادامه پیدا می‌کند و بر مسلمانان واجب است نصرت دین را در هیچ زمانی به خاطر انتظار و ظهور امام مهدی(ع) ترک نکنند.

به منظور پاسخگویی به شبهه پیش‌گفته، علی بن نایف شحود در کتاب موسوعةالبحوث و المقالات‌ العلمیه می‌نویسد: انتظار به این معنا نیست که عمل و فعالیت از مسلمانان ترک شود و به امید آمدن امام مهدی(ع) از وظیفه خود غافل شوند و این چنین نگرشی را ما در سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص) که در وصف امام مهدی(ع) نقل شده است، نمی‌بینیم، بلکه پیامبر گرامی اسلام(ص) برای اینکه در میان مسلمانان امید ایجاد شود و قنوط و یأس از میانشان رخت بر بندد، به بیان روایات امام مهدی(ع) و شاخصه‌های آن حضرت پرداخته است.

نیز در این خصوص یعنی به منظور پاسخگویی به شبهه فوق، علامه البانی می‌نویسد: این برداشت، برداشت خطایی است که به سبب خطای مردم و ایجاد شبهه در میان آنها و برای رفع و زدودن آن، اصل اعتقاد به آمدن امام مهدی(ع) و حضرت عیسی(ع) را زیر سؤال ببریم. درواقع این نگرش و برداشت غلط از انتظار، برداشتی است که مردم عادی بدان دچار شده‌اند؛ ولی برداشت‌های صحیح از روایات، این نگرش را رد می‌کند، بلکه بر اساس روایات‌المهدی، ما الزام داریم به اینکه زمینه و آمادگی ایجاد کنیم تا امام مهدی(ع) و حضرت عیسی(ع) بتوانند با هدایت‌گری و رهبریت خویش جامعه را به سوی مقصود راهنمایی کنند؛ زیرا حضرات مهدی و عیسی از نظر جایگاه و مقام از رسول اکرم(ص) بالاتر نیستند و حضرت رسول(ص) در طول بیست سال توانست مردم و جامعه را هدایت کند؛ پس اگر ما برای حضرت مهدی و حضرت عیسی از پیش زمینه‌سازی نکنیم و در جامعه میان مسلمانان وحدت کلمه ایجاد نکنیم، آن دو نمی‌توانند در وقت محدودی که دارند، جامعه و مردم را به هدفشان برسانند.

برایند بحث را با درافکندن نکاتی چند که برداشتی است از پاسخ‌ها و مطالب بالا، به پایان می‌بریم:

1. آماده‌سازی و زمینه‌سازی برای ظهور و نزول از جمله وظایف مهم هر مسلمانی است.
2. اعتقاد داشتن به انتظار صحیح و مثبت بر هر مسلمانی واجب است.
3. عمل کردن و اجرایی کردن احکام و تعالیم اسلامی در عصر انتظار لازم است.
4. آمدن مجددها قبل از ظهور تأیید فعالیت‌های منتظران در عصر انتظار است.
5. نصرت دین و قیام به اجرای دستورهای دینی بر منتظران واجب است.
6. سخنان رسول گرامی اسلام(ص) مؤید انتظار صحیح و مثبت است.
7. روایات پیامبر اسلام(ص) در بیان وصف حال امام مهدی(ع) ترویج امید و انتظار و از بین برنده یأس و ناامیدی است.
8. ترک عمل و نداشتن آمادگی و استعدادهای لازم برای ظهور و نزول، توهم و خیال‌پردازی است.
9. در عصر انتظار بر منتظران واجب است تا احیاگر عزت اسلامی و وحدت کلمه در میان مسلمانان باشند.

بی‌تردید وقتی انتظار صحیح را بازشناسی و واکاوی می‌کنیم و به تشریح شاخصه‌ها و مؤلفه‌های آن می‌پردازیم، موارد مطرح یعنی نکات نه‌گانه فوق هر کدام بیانگر بعدی از ابعاد مفهومی انتظار صحیح و فعال هستند و انتظار فعال و پویا که مورد اعتقاد و اذعان اهل سنت است، دربردارنده همه شاخصه‌های نه‌گانه فوق است؛ پس با طرح شبهه فوق و با بیان پاسخ‌های اندیشمندان و علمای اهل سنت بدان می‌توان به راحتی به وجود انتظار فعال و پویا به صراحت در میان اهل سنت پی برد و به ظرفیت عظیم و تأثیرگذار بخش بزرگ آن در میان آنها رهنمون شد».

پاسخ‌های دیگر

۱. آقای محمدی؛
[[File:|100px|right|بندانگشتی|]]

آقای ابراهیم محمدی، در مقاله «ضرورت توان­مندی منتظران در قرآن کریم و حدیث» در این‌باره گفته است:

«گر چه در روایاتی از معصومین (ع) وارد شده است که، در زمان حضور قوانین جدیدی از دین اجرا خواهد شد، به نحوی که عده‌ای تصور می‌‌کنند که حضرت مهدی (ع) دین جدیدی آورده است، اما با این حال روایات می‌‌گوید که در زمان غیبت آن حضرت وظیفه مردم عمل به تعالیم اسلامی است؛ تعالیمی که از سوی خدا و پیامبر و ائمه معصومین (ع) برای مسلمانان بیان شده است. از جمله امام صادق (ع) در روایتی می‌‌فرماید: "چه وضعی خواهید داشت هنگامی که مدتی از عمرتان بگذرد و امام خود را (با خصوصیات) نشناسید؟ دوران غیبت حضرت امام مهدی (ع)) گفته شد: زمانی که چنین شود وظیفه ما چیست؟ فرمود: به همان امر اول چنگ بزنید تا به حقیقت برسید".

منظور از «الْأَمْرِ الْأَوَّلِ» همان احکام و دستوراتی است که مؤمنان آن را به عنوان دین پذیرفته‌اند و در روایت دیگری از امام صادق (ع) آمده است: "بر مردم زمانی خواهد آمد که امامشان از آنها غایب خواهد بود. به ایشان عرض کردم: مردم در آن زمان چه خواهند کرد؟ فرمود: به امری که به آنها روشن است چنگ می‌‌زنند تا امر برایشان روشن گردد"».

|}

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.