وجوب و ضرورت عقلی انتظار امام مهدی

مقدمه

بر اساس دلایل عقلی، انتظار ظهور امام زمان(ع) ضروری و واجب است؛ دلیل اصلی آن، ضرورت عقلی وجود امام است. بشریت ـ از منظر عقل ـ باید منتظر ظهور امام و تکیه زدن او بر مسند مدیریت جامعه باشد؛ زیرا بدون او ضرورت‌های عقلی "وجوب عدل"؛ "وجوب دفع فساد" (یا به عبارتی: "وجوب دفع هرج و مرج"، یا: "وجوب حفظ نظام جامعه")؛ "وجوب تأمین منافع ملزمه"؛ "وجوب دفع اختلاف در جامعه"؛ "وجوب رسیدن جامعه به کمال"؛ "وجوب تنظیم روابط استخدام و تعاون اجتماعی" و "وجوب توزیع عادلانه فرصت‌ها و امکانات جامعه" محقق نخواهند شد. در اثبات عقلی ضرورت وجود امام به ادله دیگری نیز استدلال شده است؛ از جمله می‌‌توان به: "قاعده لطف"؛ "قاعده امکان اشرف"؛ "عدم نصب امام خلاف حکمت الهی" (یا همان "امتناع نقض غرض بر حکیم")؛ "برهان تقابل قطبین"؛ "لازمه نظام احسن هستی"؛ "برهان علت غایی" و "برهان مظهر جامع" اشاره کرد.

ضرورت‌های عقلی دیگری برای انتظار با بیانات متفاوتی نیز ذکر شده است که برخی از اینها اشاره می‌‌شود:

حکیمانه بودن خلقت: از دیدگاه عقل، نظام حاکم بر هستی، نظامی حکیمانه و احسن و با رویکردی روشن و مطلوب است و اگر این نظام به هدف غایی خود که همان روشن بودن آینده براساس هدف آفرینش است نرسد لازمه‌اش اعتقاد به این مطلب است که نظام آفرینش بازیچه ای بیش نیست، در اینجاست که انتظار از نگاه منطقی خودش را نشان می‌‌دهد. آرمان قیام و انقلاب مهدی(ع) یک فلسفۀ بزرگ اجتماعی اسلامی است. این آرمان بزرگ، گذشته از اینکه الهام‌بخش ایده و راه‌گشای به سوی آینده است، آیینۀ بسیار مناسبی است برای شناخت آرمان‌های اسلامی^[۱]. به عبارتی انسان اگر بخواهد دچار تناقض نسبت به هدف آفرینش نشود باید منتظر روزی باشد که این نظام حکیمانه به تمامه در عالم اجرایی شود زیرا انتظار نکشیدن برای آن روز نقض این هدف مقدس است و نقض غرض از نظر عقلی مردود است؛ زیرا انسان موجودی است دارای نعمت عقل و شعور و هیچ وقت نباید کارهایی که مانع از رسیدن به هدف افرینش می‌‌شود از جمله منتظر نبودن برای تحقق نظام حکیمانه از او سر بزند^[۲].
انتظار و قاعده لطف: بزرگانی درمورد اثبات اصل امامت به قاعدۀ لطف تمسک کرده و می‌‌گویند: "وجود امام لطف است و هر لطفی بر خداوند واجب است پس نصب امام بر خداوند متعال برای تحصیل غرض واجب است". به بیان دیگر تا وقتی تکلیفی ثابت است و مکلفانی وجود دارند، عده‌ای هستند که مصون از خطا نیستند و باید امام معصوم و پیشوایی وجود داشته باشد تا آنها را هدایت کند. با توجه به این نکته در عصر غیبت ثابت می‌‌شود امامی وجود دارد و انتظار برای ظهور او براساس همین قاعده معنا پیدا می‌‌کند.
انتظار و حکمت خداوند: براساس حکمت خداوند، جهان هیچ‌گاه از وجود کسی که دارای حکمت خداوندی بوده و نشانه‌های خداوند نزد او باشد، خالی نبوده است و این چنین کسی خلیفه خداست و تا زمین و آسمان برپاست، چنین خواهد بود، یعنی دلیل عقلی اقتضا می‌کند در هر زمان امام و رهبری باشد و انتظار برای چنین امامی به موجب همین اصل ثابت می‌‌شود^[۳].
انتظار به دلیل محال بودن منع دائمی یا اکثری از راه ظلم و ستم: بشر در طول تاریخ تا به امروز با ظلم و ستمدست و پنجه نرم کرده و تحت ظلم و ستم ظالمان و ستمگران به سر برده است. از طرفی بر اساس دلیل عقلی، منع انسان در تمام عمر یا در اکثر عمرش تحت ظلم و ستم محال خواهد بود؛ بنابراین باید روزگاری فرا رسد که ظلم و ستم با همۀ انواعش از جامعۀ بشری رخت بربندد و روزگار عدل و داد از راه برسد و آن روزگاری است که انسانیت و ارزش‌های والای انسانی و کرامت‌های اخلاقی حاکمیت می‌یابد که همان عصر طلایی ظهور منجی موعود و حکومت جهانی امام مهدی(ع) است^[۴]. به عبارتی دیگر انتظار مقدمه و راهگشایی برای حکومت عدل و ایجاد عدالت است و چون حُسن عدل، امری عقلی است، باید مقدمۀ فراهم شدنش که همان انتظار برای عدالت است هم امری عقلی باشد^[۵].
انتظار به دلیل منع دائمی یا اکثری از راه استخدام شهوات نسبت به عقل: خداوند از سر حکمت خویش نیروی عقل را در انسان قرار داده تا راهنما و دلیل او به سوی خوبی‌ها و ارزش‌ها باشد و او را از ارتکاب پلیدی‌ها و زشتی‌ها باز دارد. از طرف دیگر انسان دارای قوای شهوانی و نفسانی است که او را به سوی تجاوزگری و خودکامگی و بدی‌ها سوق می‌دهد؛ بنابراین همواره نزاع و کشمکشی بین تمایلات نفسانی و عقل وجود دارد. در حقیقت حکمت وجود عقل در انسان ایجاد تعدیل در قوای مختلف انسانی و تشخیص خوبی و بدی افعال است. اما می‌دانیم که تا به امروز عقل نتوانسته در جایگاه اصلی خود بنشیند و به کار واقعی‌اش که تدبیر و فرماندهی وجود انسان است، به طور کامل بپردازد و این در واقع بر خلاف اقتضای طبیعی عقل در وجود انسان است و حال آنکه منع دائم یا اکثری عقلاً محال است؛ پس باید روزی فرا رسد تا عقل بشر از اسارت و بردگی قوای نفسانی نجات یابد و رسالت خویش را به نحو اتم به انجام رساند. وعده فرارسیدن چنین روزی در اسلام در اندیشۀ مهدویت متبلور شده است. یعنی با آمدن امام مهدی(ع) و ظهور ایشان طوق بردگی و اسارت از گردن عقل برگرفته می‌شود و به مجد و عظمت واقعی می‌رسد و در جایگاه واقعی خود قرار می‌گیرد.
انتظار و فلسفه تاریخ و هدفمندی آن در پرتو ظهور منجی موعود: یکی دیگر از دلایل عقلی بر انتظار و اندیشۀ منجی موعود و مهدویت، معنا داشتن تاریخ در سایۀ اعتقاد به منجی آخرالزمان است؛ زیرا بر اساس "معناداری و فلسفه تاریخ" روند طولانی تاریخ، هدف، غایت و معنای مشخصی دارد و آن تحقق جامعۀ موعود الهی و رسیدن بشر به اوج سعادت و کمال مادی و معنوی است. در حقیقت ظهور منجی موعود، سر منزل متعالی و متکامل تاریخ بشری است. بر این اساس این معناداری تاریخ، در فکر و ذهن بشر سایه انداخته و او را متوجه فرجام متعالی تاریخ ساخته است. این ایده در دورانی از تاریخ به کمال و تمام تحقق خواهد یافت و آن "عصر ظهور منجی موعود" است^[۶].
انتظار و فلسفه غیبت: حضرت مهدی(ع)، انسان کاملی است که به جامعۀ آرمانی اسلام که وعده داده شده است مبنی بر تحقق حکومت واحد جهانی جامۀ عمل می‏‌پوشاند و از این راه، به همه آرمان‌های مردان خدا تحققّ می‌‏بخشد؛ لذا ضرورت انتظار فرج و تعمق در فلسفه غیبت، از سوی رهبران راستین اسلام گوشزد شده است، به گونه‌‏ای که هرچه غیبت طولانی‌‏تر می‌‌گردد، انتظار عمق بیشتری می‌‌یابد و هرچه انتظار عمیق‏‌تر می‌‌گردد، فلسفه غیبت روشن‏‌تر می‌‌شود^[۷].
انتظار عامل جلوگیری از برخی مفاسد: عدم وجود امید و انتظار مضرّات و مفاسدی در ابعاد فردی و اجتماعی به دنبال دارد، مانند:
1. احساس پوچی و فروپاشی نظام زندگی: گرفتن "انتظار" به معنای ناامیدی شخص از آینده، نوعی بدبینی است که نظام زندگی را از هم می‌پاشد؛ یعنی در واقع یأس و ناامیدی است که منجر به شکست می‌شود. انسان هنگامی شکست خورده است که باور نماید شکست خورده است؛ زیرا شکست از درون و از طرز تفکر و اراده شخص شروع می‌شود و لذا اسلام با یأس مبارزه کرده است و آن را در حکم کفر قرار داده است. پس نه تنها نمی‌توان منتظر نبود بلکه برای پیشرفت مقدم انتظار قرار گرفت.
2. فرورفتن در مفاسد: کسی که مأیوس است در مفاسد و آلودگی‌های محیط و یا اجتماع حل می‌شود، هنگامی که فساد جامعه را فرا می‌گیرد، و اکثریت یا جمع کثیری را به آلودگی می‌کشاند، گاهی افراد پاک در یک بن بست سخت روانی قرار می‌گیرند، بن بستی که از یأس از اصلاح سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا کسی که احساس کند کار از کار گذشته و امیدی برای اصلاح نیست و کوشش برای پاک نگه داشتن خویش بیهوده است به تدریج به سوی فساد و همرنگی با محیط کشیده می‌شود و عدم همراهی با جماعت را موجب رسوائی می‌داند. تنها چیزی که بشر را امیدوار می‌کند و نمی‌گذارد از محیط فاسد ضربه بخورد و فاسد شود، امید به اصلاح نهایی است^[۸].