بحث:اصلاح اقتصادی

بسترهای فساد

تقویت حاکمیت قانون
تقویت نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی
تقویت حسابرسی و حسابداری
افزایش شفافیت در قوانین و مقررات
جلوگیری از تبعیض و سوءاستفاده از روابط شخصی
ساده‌سازی قوانین مالیاتی و اداری
تقویت توزیع عادلانه ثروت و قدرت
ترازبندی قدرت
تقویت سیستم‌های قضایی
جداسازی بخش خصوصی از دولتی
توسعه آزادی بیان و اطلاع‌رسانی
تقویت مکانیزم‌های گزارش و پیگرد فساد

مقدمه

امام علی(ع) پس از آنکه مسئولیت حکومت اسلامی را برعهده گرفتند، اقدامات متعددی در جهت اصلاح اوضاع اقتصادی و مالی جامعه انجام دادند. از جمله موارد ذیل‌اند:

اصلاحات مالی و اقتصادی امام

اصلاحات مالی و اقتصادی امام علی(ع) در چند محور پایه قابل پیگیری است:

نخست: مقابله با رکود و ایجاد رشد توسعه اقتصادی

افزایش درآمدهای عمومی با تبدیل دارایی‌ها به سرمایه‌های سودآور: یکی از اقدامات مهم امام علی(ع) برای ساماندهی بیت‌المال و افزایش درآمدهای عمومی، تبدیل دارایی‌های ملی به سرمایه‌های سودآور بود. امام علی(ع) به خوبی آگاه بود که در دوران‌های قبل، دارایی‌های عمومی مانند معادن و گنجینه‌ها صرف مصرف شده یا پس‌انداز نمی‌شده است، بلکه می‌بایست به سرمایه تبدیل شده تا سود آن به ثروت عمومی اضافه شود. بر این اساس، امام علی(ع) برنامه‌ای اقتصادی تدوین کرد تا از طریق بهره‌وری بهینه از امکانات موجود، درآمدهای عمومی را افزایش دهد. امام همچنین با استفاده از اصل سرمایه‌گذاری، دستور داد تا این دارایی‌ها مورد بهره‌وری قرار گرفته و سود حاصله به جامعه برگردانده شود. این اقدام بزرگ، منجر به شکوفایی اقتصادی دولت علوی شد. امام علی(ع) تلاش کردند تا در زمان حکومت خود، درآمدها و منابع مالی بیت‌المال را افزایش دهند. ایشان در خطبه 34 نهج‌البلاغه به مردم می‌فرمایند که یکی از حقوق شما بر گردن حکومت این است که درآمدهای عمومی را افزایش دهد و به وفور در اختیارتان قرار دهد. حضرت تأکید داشتند که منابع و درآمدهایی مانند معادن، گنجینه‌ها و دارایی‌های عمومی نباید مصرف شوند، بلکه با برنامه‌ریزی باید به گونه‌ای مدیریت شوند که سودآور شده و سود حاصل از آنها در جامعه تزریق گردد. امام علی(ع) برای افزایش درآمدها بر این باور بودند که باید ثروت مردم افزایش یابد تا حکومت از آن بهره‌مند شود. امام علی(ع) با توجه به عهدنامه مالک اشتر، معتقد بود حکومت باید به سمت آبادانی سرزمین و افزایش تولید تلاش کند تا ثروت مردم بیشتر شود؛ زیرا درآمدهای حکومت مانند مالیات به شکوفایی اقتصادی وابسته‌اند نه افزایش مالیات‌ها. ایشان با توجه به این اصول و با تمرکز بر آبادانی و تولید فراوان، در مدت کوتاه حکومتش موفق شدند بخش‌هایی از جامعه را از فقر نجات دهند. ایشان معتقد بودند حکومت باید جامعه را به سمت تولید بیشتر سوق دهد تا از این راه درآمدهای عمومی افزایش پیدا کند. با این رویکرد، امام(ع) توانستند در مدت کوتاهی از حکومتشان، فقر را در برخی مناطق ریشه‌کن کنند. در خطبه‌ای فرمودند با عدالت خود لباس رفاه بر تن همگان پوشانده‌ام و هیچ‌کس در فقر به‌سر نمی‌برد. این رویکرد نشان از تلاش ایشان برای افزایش درآمدهای عمومی از راه تولید و ثروتمندسازی جامعه داشت. همچنین مطابق روایات، امام علی(ع) تأکید کردند که هیچ‌کس در عهد ایشان به گرسنگی و بی‌پناهی نگرفتار نشد و حداقل مردم همگی غذا و سرپناه داشتند، که نشان از توجه صحیح اقتصادی به سمت ثروتمند ساختن جامعه دارد. این رویکرد نشان‌دهنده تلاش امام(ع) برای استفاده بهینه از منابع به منظور افزایش درآمدهای عمومی و بهبود وضعیت اقتصادی مردم بود.
حمایت از تجارت و صنعت و تولید و کشاورزی: حمایت از بازرگانان و صنعت گران، کار دیگری بود که حضرت در دوران حکومت خویش انجام داد، نقل شده که آن حضرت اقدام به ساخت بازاری کرده و سپس آن را در اختیار تاجران قرار داد و از حجره‌های بازار اجاره دریافت نمی‌کرد. در نهج البلاغه می‌فرماید: «از من نسبت به تجار و صاحبان صنعت قبول وصیت کن و خوبی به آنان را به زیردستان خویش توصیه کن، از اینها نباید غافل باشی؛ چراکه تجار و صنعتگران از سبب منفعت و وسیله امن و آسایش مردمند». ر.ک: نهج البلاغه نامه 53. امیر مؤمنان نه تنها خود به کار کشاورزی اشتغال داشت بلکه همواره به کارگزاران خویش رعایت حال کشاورزان را توصیه می‌‌فرمود و با توجه به شرایط آب و هوایی، از مسؤلان مالیاتی می‌‌خواست تا در شرایط بحرانی در میزان مالیات به ایشان تخفیف دهند.
مقابله با وابستگی اقتصادی و حمایت از اقتصاد داخلی: خدمت دیگری که حکومت علوی به اقتصاد جامعه اسلامی انجام داد، استقلال اقتصادی جامعه، از وابستگی به دیگر کشورها بود، آنچنان که شعار حضرت در حکومت شان این جمله بود: «مادامی که این امت لباس بیگانه نپوشد و از غذاهای آنان استفاده نکند، همواره در خیر خواهند بود و هنگامی که چنین کنند خداوند آنان را ذلیل خواهد کرد». این مواردی که بیان شد تنها گوشه ای از خدمات امیرالمؤمنین(ع) است که نشان دهنده این واقعیت است که حکومت علوی علاوه بر تدبیرهای جنگی، تدبیرهای اقتصادی مهمی برای جامعه داشته است.
برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصادی: برنامه‌ریزی برای عمران و سرمایه‌گذاری به جهت آبادانی زیرساخت‌های مملکت اسلامی، یکی دیگر از کارهای امیرالمؤمنین(ع) برای رونق اقتصاد جامعه بود، به گونه ای که آن حضرت به فرمانداران خویش دستور داد که در این جهت گام نهند، به عنوان نمونه در نامه ای خطاب به «قرظة بن کعب انصاری» کارگزار بهقباذات سفارش می‌‌کند، در لایروبی نهرها به کشاورزان کمک نماید، در این نامه آمده: «اما بعد، گروهی از مردم منطقه مأموریت تو نزد من آمدند و یادآوری کردند که نهری از آنها پنهان و از بین رفته است و در صورتی که آن نهر را حفر نموده و آماده سازند، دیار آنها آباد می‌‌گردد و بر پرداخت خراج خود توانایی پیدا می‌‌کنند و بر بیت المال مسلمین نیز افزوده می‌‌شود. از من خواستند نامه ای به تو بنویسم تا برای حفر نهر و لایروبی آن، آنها را جمع نمایی و در این راه به آنان کمک مالی کنی. اما من این را صحیح نمی‌دانم که کسی را مجبور به کاری بکنم که کراهت دارد. آنها را دعوت کن، پس اگر نهر آن گونه بود که آنها می‌‌گفتند، هر کسی بخواهد او را برای کار بفرست و نهر از آن کسی است که روی آن کار کند، نه آنان که مایل به همکاری نیستند. اگر آن را آباد سازند و قوی گردند، برای من محبوب‌تر است از آنکه ضعیف شوند. والسلام».
بازسازی اعتماد عمومی در پرداخت تکالیف مالی: در دوره خلافت عثمان، بیت‌المال به خزانه شخصی زمامداران تبدیل شده بود و این موضوع باعث بروز بی‌اعتمادی در مردم شده بود. افراد از پرداخت مالیات‌ها و حقوق مالی مانند زکات سر باز می‌زدندمی‌کردند. امام علی(ع) با اثبات امانت‌داری خود نسبت به اموال عمومی، مانند رفتارش با عقیل، تلاش کرد اعتماد مردم را بازیابد. حضرت همچنین با توجه به حکمت‌هایی مانند حکمت ۲۵۲، آنان را در مورد اهمیت پرداخت تکالیف مالی آگاه کرد تا ثروت جامعه بیشتر شود. این اقدامات منجر به بازگرداندن اعتماد عمومی و همکاری مردم در زمینه مالیاتی شد تا دولت بتواند اهداف مالی خود را دنبال کند.

دوم: اصلاحات در مدیریت مالی و اقتصادی

تعیین مسئولان شایسته در جایگاه‌های مدیریتی اقتصاد: امام علی(ع) برای اجرای صحیح سیاست‌های اقتصادی و بهبود وضعیت مالی و اقتصادی جامعه، ضرورت تعیین مدیران صلاح و شایسته را حس کرد. وی معتقد بود کسانی که در دوران خلفای قبل سمت‌های مدیریتی را بر عهده داشتند، با توجه به سیاست‌های نادرست اقتصادی آن دوره که منجر به فساد و سوءاستفاده می‌شد، لیاقت ادامه کار را ندارند. امام به همین دلیل بسیاری از مدیران سابق را عزل و به جای آنها افراد دیگری را منصوب کرد که بر اساس سنت پیامبر و قرآن عمل می‌کردند. تعیین مسئولان شایسته از مهم‌ترین راهکارهای امام در اصلاحات اقتصادی بود تا اجرای دقیق سیاست‌های وی را تضمین کند.
ساماندهی خراج: اقدام مهم دیگر امام علی(ع) در ساماندهی بیت‌المال، اصلاح روش گرفتن خراج بود. قبلا خراج بر اساس مساحت زمین تعیین می‌شد، اما حضرت آن را بر اساس درآمد زمین اصلاح کردند. این روش جدید با شرایط متغیر مزارع سازگاری داشت. همچنین به کارگزاران خراج دستور دادند تکالیف را براساس توان خراج‌دهنده تعیین کنند و نباید کسی را مورد آزار قرار دهند. این اقدامات حاکی از دقت امام علی(ع) در اصلاح روش‌های مالیاتی و حمایت از حقوق مردم بود.
ساماندهی مصارف ویژه: ساماندهی مصارف ویژه یکی دیگر از اقدامات بسیار مهم امام علی(ع) در اصلاح نظام بیت‌المال بود. در دوران قبل مصارف ویژه به خواص و بزرگان اختصاص داشت اما حضرت آن را به گروه‌های نیازمند مانند مستمندان، بی‌خانمان‌ها، بی‌کفایت‌ها، خانواده‌های شهدا و کارمندان دولت اختصاص دادند. امام علی(ع) ردیف مخصوصی برای کمک به این گروه‌ها در نظر گرفتند که از منابع مختلفی از جمله بیت‌المال تأمین می‌شد. حضرت بر حمایت از فقرا، یتیمان و سالمندان بی‌سرپرست تأکید داشتند و از بهترین شرایط برای آنها می‌خواستند.
پرداخت دقیق و به موقع سرانه بیت‌المال: اقدام مهم دیگر امام علی(ع)، پرداخت دقیق و به موقع سرانه بیت‌المال به مردم بود. حضرت تأکید کردند حتی یک ساعت هم در پرداخت تأخیر نشود. همچنین در دوران امام، بیت‌المال متعلق به همه مردم بود، نه فقط دهک‌های بالا. قوانین قبلی را که بخشی از مردم را از سرانه محروم می‌کرد، منسوخ اعلام کردند تا توزیع عادلانه‌تری داشته باشند. این اقدامات حاکی از دقت امام علی(ع) در تأمین حقوق مردم و عدالت در توزیع دارایی‌های عمومی بود.

سوم: اصلاحات در نظارت و کنترل مالی و اقتصادی

نظارت بر بازار و جلوگیری از احتکار و گران‌فروشی: در دو جنبه: اول- اقدامات آموزشی: فرمود: (یا معشر التجار! الفقه ثم المتجر) ای جماعت بازرگانان! ابتدا احکام و قوانین اسلامی تجارت را بیاموزید و سپس اقدام به تجارت نمایید. آموزش تجارت بدون ربا، پرهیز از گرانفروشی، آموزش اخلاق تجاری (آسان گرفتن معاملات، پرهیز از قسم خوردن، دروغ گفتن و...)، رعایت عدل و انصاف و پرهیز از کم‌فروشی، برخی از اقدامات آموزشی حضرت به تجار و کسبه بازار بود. دوم- اقدامات عملی: از جمله: مشخص کردن گروهی از افراد معتمد جهت نظارت و بررسی مشکلات بازار و مجازات گران فروشان، معتکران و کم فروشان با توجه به گزارش ناظران بازار و مجازات بسیار شدید ناظران بازار در صورت تخلف و دریافت رشوه. آری؛ برخورد با افرادی که فساد اقتصادی داشته‌اند، گوشه ای دیگر از خدمات حضرت برای جامعه بوده است که نمونه ای از آن را می‌‌توان در برخورد آن حضرت با «ابن هرمه» مسئول اقتصادی بازار اهواز دید که حضرت با نامه ای به حاکم اهواز صریحاً دستور برخورد با وی را صادر می‌‌کند، یا نمونه دیگری از آن را می‌‌توان به اخراج افرادی برشمرد که در بازار مسلمانان اقدام به گران فروشی می‌‌کردند، امام صادق(ع) در این زمینه می‌‌فرمایند: «امیرالمؤ منین(ع) بر کالای کسی قیمت‌گذاری نمی‌کرد لکن به کسی که بیش از قیمت متعارف کالایش را عرضه می‌‌کرد، می‌‌فرمود: «آن گونه که مردم می‌‌فروشند، بفروش و در غیر این صورت از بازار بیرون برو» مگر اینکه کالایی که او عرضه می‌‌کرد مرغوب‌تر از کالایی بود که در بازار عرضه می‌‌شد». یا نمونه دیگری از تلاش اقتصادی ایشان را می‌‌توان در برخورد آن حضرت با محتکران یاد کرد که نمونه فراوانی از آن در تاریخ نقل شده است.
نظارت بر دارایی‌های عمومی و جلوگیری از هدررفت امکانات: امام معتقد بود وقتی منابع و امکاناتی به صورت عمومی جمع‌آوری شده و متعلق به همگان است، باید از هدررفت آنها جلوگیری شود. وی به همین دلیل طرحی را برای نظارت بر دارایی‌های دولت اسلامی اجرا کرد. امام با اعزام والیان و منصوبان خود به سراسر نقاط کشور بر اموال عمومی و استفاده درست از آنها نظارت می‌کرد. همچنین مصارف غیرضروری را ممنوع اعلام کرد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود. نظارت بر دارایی‌های عمومی از سیاست‌های مؤثر امام علی(ع) در اصلاحات اقتصادی بود تا منابع دولت و مردم صرفه‌جویی شوند.
نظارت بر رفتار کارگزاران مالی و اقتصادی و اصلاح آسیب‌ها: یکی دیگر از اقدامات مهم امام علی(ع) در زمینه اقتصادی، تغییر رفتار کارگزاران و مأموران بیت المال با مردم بود. در دوران پیش از حکومت امام(ع)، رفتار مأموران مالیاتی و جمع آورندگان زکات با مردم بسیار خشن و توأم با زورگویی بود که باعث بدبینی و بی‌اعتمادی عمومی شده بود. اما امام علی(ع) با صدور دستورالعمل‌هایی به این مأموران، رفتارشان را اصلاح کرد. با این دستورات، امام علی(ع) زمینه را برای بازگشت اعتماد عمومی نسبت به کارگزاران دولت فراهم کردند تا مردم با رغبت بیشتری وظایف مالی خود را انجام دهند.

چهارم: اصلاح الگوی مصرف و مدیریت اقتصادی

الگوسازی از زندگی ساده و قناعت: امام با رعایت سبک زندگی ساده مبتنی بر قناعت در همه جنبه‌های زندگی خود، الگویی ایده‌آل برای مردم قرار داد. وی با پوشیدن لباس‌های ساده و فراهم آوردن معیشت متناسب با شأن انسانی، نشان داد که زندگی تجملاتی موجب دوری از تعالیم اسلام می‌شود. این رفتار عملی امام الگوی مطلوبی برای زندگی دور از مصرف‌گرایی و زیاده‌خواهی قرار داد.
تشویق مردم به صرفه‌جویی در مصرف و پرهیز از اسراف: امام با سخنرانی‌ها و توصیه‌های خود، مردم را بر آگاه کرد که باید از مصرف‌های غیرضروری و اسرافی پرهیز کنند تا منابع خود را صرف نیازهای اولیه زندگی نمایند. وی همچنین تأکید داشت مردم در زمینه‌هایی مانند پوشاک، مسکن و خوراک باید صرفه‌جویی کنند تا اقتصاد ملی استحکام یابد. این تلاش‌های امام به منظور تثبیت الگوی صحیح مصرفی بدون اسراف در جامعه بود.
ارزشمند شمردن کار و تولید بیش از مصرف و تجمل: امام معتقد بود جامعه برای رشد و توسعه اقتصادی باید بیش از پرداختن به مصرف و تجمل، به کار و تولید اهمیت دهد. به همین منظور امام تلاش کرد مردم را به سمت تولید بکشاند. وی بارها تأکید کرد کار و تلاش برای تولی ثروت بسیار ارجمندتر از صرف مصرف ثروت تولید شده توسط دیگران است. این رویکرد امام موجب شد تا مردم الگوی جدیدی برای زندگی متمرکز بر تولید بپذیرند.
محدود کردن مصارف دستگاه خلافت و حکومت: امام به خوبی متوجه بود که مصارف بی‌رویه در دستگاه حکومتی می‌تواند الگوی مصرفی ناصحیحی را در میان مردم جامعه القا کند. بنابراین دستور داد مخارج داره‌الاماره‌ها و مراکز دولتی محدود شود. امام خود نیز از مصارف بیهوده در حیطه حکومتی خودداری می‌کرد تا الگویی باشد. این اقدام موجب شد مردم نیز الگوی مصرفی صحیح‌تری را بپذیرند. محدود کردن مخارج حکومت یکی از تدابیر مؤثر امام در اصلاح مدیریت اقتصادی جامعه بود.
ممنوعیت دولتی صرف هزینه‌های تجملی و تشریفاتی: امام معتقد بود این نوع مصارف تنها به هدر رفتن بیهوده منابع می‌انجامد و هیچ سودی برای مردم ندارد. امام با صدور دستور ممنوعیت اختصاص بودجه به چنین مواردی و خود نیز پرهیز از آنها، نشان داد که سیاست دولت باید مبتنی بر جدیت و بهره‌وری باشد نه تجمل و اسراف. این اقدام امام الگوی مصرفی مطلوبی را برای جامعه ترسیم کرد.
توزیع درآمدهای اضافی دولت در میان مردم: امام معتقد بود منابع مالی فائض دولت، باید صرف رفع نیازهای مردم شود به‌ویژه اقشاری که از لحاظ مالی در وضعیت بدی قرار دارند. به همین منظور، وی دستور داد درآمدهای اضافی که به بیت‌المال مسلمین تعلق دارند بالسویه بین مردم توزیع شود. این اقدام امام باعث شد تا بخش‌هایی از جامعه که در معرض محرومیت بودند، از نعمت‌های دولت بهره‌مند شوند. این رویکرد عدالت‌جویانه الگوی مناسبی برای جامعه ایجاد کرد.

پنجم: مقابله با ظلم و فساد و تقویت عدالت مالی و اقتصادی

شناسایی بسترهای فساد اقتصادی و مقابله مجدانه با مفسدان: امام معتقد بود کشف ریشه‌های فساد مالی و مقابله جدی با آن ضروری است. به همین منظور، ایشان با استفاده از شبکه‌های اطلاعاتی، بسترهای ممکن برای ظهور فساد را شناسایی می‌کرد. همچنین با تعقیب، بازجویی و مجازات مفسدان، نشان می‌داد که دولت حاضر است به قیمت جان خود عدالت اقتصادی را برقرار کند. این رویکرد امام نه تنها فساد را کاهش می‌داد بلکه الگویی از حکومت حامی عدالت نشان می‌داد.
بازپس‌گیری زمین‌های شخصی‌سازی شده در زمان خلیفه سوم: یکی از اقدامات مهم امام علی(ع) بازپس‌گیری زمین‌هایی بود که در زمان خلیفه سوم، عثمان بن عفان، به صورت غیرقانونی و به عنوان رانت به افراد خاصی واگذار شده بود. امام(ع) پس از به دست گرفتن مسئولیت حکومت، تأکید کردند که این زمین‌ها باید به بیت‌المال بازگردانده شود. ایشان در فرمانی اعلام کردند: «هر زمینی را که عثمان به افراد داده و هر مالی را که از اموال عمومی به دیگران بخشیده، باید به بیت‌المال بازگردد». طبق روایات مورد استناد شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی، امام باقر(ع) در مورد رویکرد اقتصادی حضرت علی(ع) بیان می‌فرمایند که طی حدود پنج سالی که امام علی(ع) بر مسلمانان حکومت کردند، ایشان برای خود حتی یک آجر از دارایی‌ها و اموال عمومی بهره‌برداری نکردند و هیچ زمین یا امتیازی را به طور تیول به کسی واگذار ننمودند. امام علی(ع) با لغو تمام شخصی‌سازی‌های غیرقانونی دوره عثمان، که منجر به رانت‌خواری می‌شد، و نیز جلوگیری از هرگونه رانت و امتیاز برای خویشان و یاران خود، علاوه بر بازگرداندن امانت‌داری، اختناق اقتصادی را نیز از بین بردند تا به اهداف بزرگتر اقتصادی خود دست یابند. این اقدام امام(ع) نشان‌دهنده تلاش ایشان برای رفع تبعیض و بازگرداندن حقوق مردمی بود که در زمان قبل تضییع شده بود. همچنین امام با این کار، پیام روشنی مبنی بر ممنوعیت شخصی‌سازی اموال عمومی ارسال کردند.
حفظ عدل و امانت‌داری در توزیع ثروت و بیت‌المال: امام علی(ع) با صدور فرمان‌ها و نامه‌های متعدد، بر این نکته تأکید می‌کردند که دارایی‌های عمومی متعلق به تمامی مسلمانان است و نه خود ایشان و نه مسئولان، حق تصرف در آن را بدون رعایت حقوق و قوانین ندارند. حتی نسبت به نزدیکان خود نیز در این زمینه چشم‌پوشی نمی‌کردند. چنان‌که وقتی عبدالله بن زمعه از ایشان درخواست امتیاز مالی کرد، با قاطعیت پاسخ دادند که اموال عمومی متعلق به مسلمانان است و حق تصرف در آن را ندارند. همچنین در برخورد با موارد تخلف افرادی همچون زیاد بن ابیه و عبدالله بن عباس، قاطعانه عمل کردند تا پیام روشنی مبنی بر عدم تحمل تعدی به حقوق مردم منتقل شود. این اقدامات نشان‌دهنده تلاش جدی امام(ع) برای حفظ حرمت و حریم بیت‌المال و جلوگیری از هرگونه تصرف غیرقانونی در اموال عمومی بود که گام مهمی در جهت اصلاح نظام اقتصادی محسوب می‌شد.
برقراری نظام مالیاتی عادلانه: یکی از اقدامات بسیار حساس امام علی(ع) در جهت اصلاح‌های مالی و اقتصادی و ایجاد عدالت اقتصادی و اجتماعی، تغییر نظام مالیاتی ناعادلانه آن زمان و اعمال نظام مالیاتی عادلانه بود. ایشان متوجه شد مالیات‌گیری بر اساس تبعیض، موجب نارضایتی مردم می‌شود؛ لذا دستور داد تا افراد فقیر از پرداخت مالیات معاف شوند و افراد ثروتمند، مناسب توان مالی خود مالیات بپردازند. با این کار عدالت مالیاتی برقرار شد و مردم احساس کردند دولت همه را برابر ارزیابی می‌کند.
فقرزدایی و ایجاد سازوکارهای حمایت از نیازمندان: یکی دیگر از اقدامات اساسی امام علی(ع) در جهت اصلاح اقتصادی و تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی، فقرزدایی و حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر بود. ایشان بر این باور بود که فقر، ظلمی بزرگ علیه بخش‌هایی از مردم است. بنابراین دستور داد تا مکانیزم‌هایی برای کمک به فقرا ایجاد شود. بر اساس این دستور، منابع دولتی صرف کمک‌های مالی و غیرمالی به افراد درمانده، بی‌خانمان و بی‌بضاعت می‌شد. این اقدام امام نشان می‌داد که حکومت وظیفه دارد علاوه بر عدالت، امنیت مردم را نیز تأمین کند.

ششم: اصلاح و تقویت نظام مالیاتی

اصلاح روش‌های مالیاتی: امام علی(ع) برای اصلاح روش‌های مالیات‌گیری نیز تلاش کردند تا آن را با شرایط سخت مالیات‌دهندگان سازگار کنند. حضرت در نامه 53 تأکید کردند اگر مشکلی مانند کم‌آبی یا سیل برای مالیات‌دهندگان پیش آمد، نباید به زور قانون اجرا شود. بلکه دولت باید منعطف عمل کند و روش‌های مالیات‌گیری را با توجه به شرایط تغییر دهد. امام علی(ع) این رفتار منعطف را «سرمایه‌گذاری» دانستند تا مردم به حکومت کمک کنند. بنابراین حضرت تلاش کردند مالیات‌گیری را با شرایط مردم هماهنگ سازند.
وضع مالیات جدید: امام علی(ع) برای حل مسائل مالی و تأمین بودجه، مالیات‌های جدیدی را وضع کردند. از جمله بر اسب‌های اصیل و گران‌قیمت مالیات وضع شد که تا آن زمان وجود نداشت. حضرت با وضع مالیات‌های جدید، منابع مالی جدیدی را برای بیت‌المال فراهم آوردند. امام علی(ع) با دقت و برنامه‌ریزی، مالیات‌هایی وضع کردند که با عدالت همراه باشد و به رفاه عمومی کمک کند؛ لذا می‌توان گفت وضع مالیات‌های جدید به موقعیت‌های مالی دولت بستگی دارد، اما باید با برنامه‌ریزی و رعایت عدالت همراه باشد.