انتظار نادرست

مقدمه

انتظار نادرست چیزی جز تحریف معنای راستین انتظار یا برداشت‌های اشتباه از انتظار نیست. نتیجۀ چنین تفسیرهای غلطی از انتظار، تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی است که باید نوعی "اباحی‌گری" شمرده شود و به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی موافقت ندارد^[۱]. از این رو انسان از تحرک و فعالیت در جهت ساختن خود و جامعه و تلاش برای پیدایش حکومت اسلامی باز می‌ماند^[۲]. با چنین اندیشه‌ای، حرکت اصلاحی همۀ مصلحان و آزاداندیشان و انبیا و صلحا زیر سؤال خواهد رفت که نه تنها از آنان تمجید نمی‌شود بلکه مذموم و مورد سرزنش قرار می‌گیرند. اینگونه برداشت با هیچ یک از موازین الهی و انسانی و با هیچ یک از ادیان آسمانی سازگار نیست. تنها و تنها برخی از مستکبران و کوته‌نظران سراغ چنین تفسیر قشری می‌روند و آن را اشاعه می‌دهند تا به چپاول خویش ادامه دهند و یا چند صباحی را در سکوت و زندگی بدون درگیری و مبارزه به سر برند و حیات حیوانی خود را دنبال نمایند^[۳]. چه بسیار از انتظارها که به جای سازندگی، ویرانگری می‌کنند، به جای پیشرفت موجب عقب رفت و برگشت را فراهم می‌سازند و به جای توجه به آینده استقبال از گذشته دارند. برداشت‌های نادرست از انتظار برداشت‌ها و اصالت‌ها را از انسان سلب می‌کند و نیرومندترین عامل حرکت را به رکود و جمود مبدل می‌سازد^[۴].

برداشت‌های اشتباه از انتظار

برداشت سطحی، نادرست و غیر واقعی از روایاتی که درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی شیعه در دوران غیبت و قیام‌های قبل از ظهور وارد شده^[۵] یا روایات «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا (بَعْدَ مَا) مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً»^[۶]، تصویری غلط و مخرب از انتظار ارائه می‎دهد که منجر به تفسیرهای نادرستی از انتظار می‌شود^[۷] و نتیجۀ آن برداشت‌های غلط از انتظار است. برخی از برداشت‌های اشتباه از انتظار عبارت‌اند از:

انتظار مذهب احتراز: یعنی افراد هیچ تحرکی نداشته باشند و منتظر بمانند تا شخص موعود بیاید و همۀ امور را سامان دهد^[۸]. انتظار موجب رکود و فرار از تعهد‌های اجتماعی و بی‌تفاوتی نسبت به محیط اطراف و سرنوشت خود و اجتماع می‌شود. چنین انتظاری از نظر فردی، عاملی برای رکود و توقف است و از نظر اجتماعی وسیله‌ای برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ استعماری^[۹]. انتظاری بدینگونه نوعی عقب‌گرد، ارتداد و حتی انحراف از آیات تحرک‌بخش قرآن است. عامل زبونی، بی‌عدالتی، نابرابری، رکود و سکون و کناره‌گیری است^[۱۰]. به طور کلی هرگونه برداشتی که از آن، بوی ایستایی و سکون و بی‌تحرکی به مشام رسد، به طور کامل نادرست است. از این‌رو این برداشت و تلقی از انتظار همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته و همواره پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) از آن پرهیز داده شده‌اند^[۱۱].
زمینه‌سازی ظهور با کمک به رواج فساد و گناه: دستۀ دیگری معتقدند باید به گناهان دامن زد و مردم را به گناه دعوت کرد تا دنیا پر از جور و ظلم شود و حضرت تشریف بیاورد^[۱۲]. این گروه قائل است بهترین کمک به تسریع ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است^[۱۳]. ایشان معتقدند فساد و تبعیض و پلیدی، انفجار و ظهور را قریب‌الوقوع می‌کند و مقدمۀ صلاح است؛ زیرا هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند. بنابراین بهترین کمک به تسریع ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعۀ فساد است. کسانی که چنین ایده‌ای دارند، به مصلحان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی عداوت و بغض می‌نگرند؛ زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود(ع) می‌شمارند و اگر خود هم اهل گناه نباشد، با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند؛ زیرا مقدمات ظهور را فراهم می‌سازند^[۱۴]. اینها قائلند به منظور تسریع امر ظهور، اطاعت از حاکم ظالم حتی آن هنگام که درصدد قتل شخص برمی‌آید و یا قصد گرفتن اموال مسلمین را دارد نیز واجب است. پیروان این نظریه با برداشتی سوء و اشتباه از مفهوم تقیه می‌‌گویند این قاعده به جامعۀ مسلمین اجازه می‌دهد تا زمان غیبت را به استراحت و جموداندیشی و تراخی گذرانده و با دشمنان دین در مهادنه و مسالمت به سر ببرند هرچند این مسالمت به تعطیلی احکام اسلام بینجامد^[۱۵]. نتیجۀ چنین نگاه منفی به انتظار این است که گناه هم لذت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس^[۱۶]. عوامل متعددی مثل عداوت تند و فراگیر نسبت به ائمه(ع)، حذف خونین شیعیان و نیز جهل و عدم اطلاع از حقیقت امامت و قواعد آن و خصائص امام و نیز تحریفاتی که توسط دشمنان شیعه در رابطه با معارف شیعه رخ داد، کمک شایانی به پا گرفتن این تلقی منفعلانه از فرهنگ انتظار کرد^[۱۷].
صرف دعا و عمل به تکلیف یا مشغول بودن به وظایف فردی و نه اجتماعی: برخی افراد به تکالیف فردی خود عمل می‌کنند، حتی امر به معروف و نهی از منکر هم می‌کنند ولی نسبت به مسایل جامعه بی‌تفاوت هستند و هیچ اقدام عملی برای محو ظلم و ستم انجام نمی‌دهند. چنین کسانی افراد صالحی هستند، ولی فقط به فکر انجام تکلیف شخصی خود هستند و کاری به آنچه در جهان می‌گذرد ندارند^[۱۸]. اینکه منتظر باشیم امام خود بیاید و کارها را سر و سامان دهد بدون اینکه ما در برابرش مسئولیتی داشته باشیم فکری خطرناک و اندیشه‌ای نادرست است^[۱۹].
انتظار مذهب اعتراض: از جمله برداشت‌های قابل نقد، تفسیری است که انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید: "انتظار مذهب اعتراض است، منتظر، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و "نه تاریخی دارد" "نه"ای که از سقیفه و از زبان علی(ع) شنیده شد"^[۲۰]. هرچند این تفسیر؛ انتظار را موجب تخدیر و تسلیم نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو پرسش مطرح است. اول اینکه دامنۀ این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، تا عدالت، تا عرفان، تا آزادی تا شکوفایی و تکامل و یا... و دوم اینکه پی‌آمد این اعتراض چیست؟ چه باری بر دوش منتظر می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می‌شود؟^[۲۱].
انتظار خاموش: این برداشت از انتظار، به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیده ظهور حضرت حجت(ع) را تنها معلول اراده و مشیت الهی می‌دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند. به همین جهت، در عصر غیبت نیز شیعیان را به زمینه‌سازی و تهیه مقدمات ظهور مکلف نمی‌دانند. این نگرش منفی و منفعلانه به موضوع انتظار، از نگاه سطحی و تلقی نادرست نسبت به مفاد برخی روایاتی ناشی می‌شود که در مورد نفی هر گونه قیام و حرکتی در عصر انتظار و بطلان و یا نافرجام بودن آن نقل شده است. امام صادق(ع) به ابوبصیر فرمود^[۲۲]: «هر پرچمی قبل از قیام حضرت قائم(ع) برافراشته شود، صاحب آن طاغوت بوده، اطاعت او خروج از اطاعت خداست»^[۲۳].
طاغوت بودن حکومت قبل از ظهور: دیدگاه کسانی که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و عقیده دارند این عمل با روایات مغایر است و هر عَلَمی قبل از ظهور حضرت بلند شود، طاغوت است^[۲۴].^[۲۵] در پاسخ گفته شده است مقصود از پرچم طاغوت برافراشته شده پیش از قیام قائم(ع)، پرچمی است که نه برای خدا، بلکه در پی رسیدن به مقاصد دنیایی و دعوت به خود باشد؛ اما پرچمی که با هدف حاکمیت دین الهی برافراشته شود و مردم را به قرآن و مکتب اهل بیت(ع) فراخواند، قطعاً مخاطب اینگونه روایات نخواهد بود، همان‌گونه که امام باقر(ع) در تأیید قیام حق‌طلبانۀ یمانی، وی را به سبب فراخوان مردم به امام مهدی(ع) ستود و با هدایت‌بخش خواندن پرچم او همگان را به حمایت از نهضت یمانی سفارش فرمود^[۲۶]. در حقیقت، اینگونه روایات برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "مهدی" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض سیاسی خویش، خود را مهدی موعود موجود قلمداد نکند^[۲۷].

علت برداشت‌های ناصحیح از انتظار

چنین برادشت‌هایی نوعی تحریف و حتی ساختۀ دست دشمنان برای بهره‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی است^[۲۸]. در نظر امام خمینی انتظار به معنای غلط، ساخته دست سیاسیون است تا مسلمین را از سیاست دور نگهدارند^[۲۹]. چنین اندیشه‏ای باعث انزوا و دوری از عرصۀ سیاست است و گاهی ابزار دست حکومت‏‏‌های جور برای انحراف اذهان مهدی ‏باور بوده است^[۳۰] و نتیجه آن سلب مسئولیت نسبت به همه شرارت‌ها و بدی‌های موجود در جامعه است^[۳۱].