انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)

انتظار عملی به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار عملی
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

انتظار عملی به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

معنای انتظار عملی

• انتظار عملی؛ یعنی فراهم آوردن زمینه‌های ظهور و مقدمات تحقق آنچه مورد انتظار است، یعنی مثل کسی که منتظر است مسافرش از راه برسد، باید علاوه بر انتظار قلبی و درونی، خانه را برای پذیرایی از میهمان آماده و مقدمات عملی پذیرایی از میهمان مورد انتظار را فراهم سازد و انتظارش را در صحنۀ عمل مجسم نماید. انتظار عملی یعنی اینکه منتظر واقعی دارای اوصافی نظیر، یقین، ایمان، معرفت و شناخت، تقوا، ورع و حسن خلق گردد و در تمامی عرصه‌ها، زندگیِ امام زمان پسند داشته باشد و عصر غیبت را عصر تکلیف بداند و به وظیفۀ خود در امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم، تلاش در گسترش عدالت و دینداری عمل نماید که امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «معتقدان به مهدی و منتظران ظهور او در عصر غیبت... در پنهان و آشکار مردمان را به دین خدا فراخوانند». آنچه در تسریع قیام حضرت مهدی(ع) مؤثر است، انتظار عملی است؛ هر چه بر تعداد منتظران عملی حضرت افزوده می‌شود، ظهور آن حضرت نزدیک تر می‌شود و موفقیت در دعوت را شدیدتر می‌سازد.

علائم و آثار انتظار عملی

• انتظار عملی به اعمال و رفتار انسان جهت می‌دهد و باعث می‌شود منتظران از نظر فردی به حیات روحی و روانی و کسب فضائل اخلاقی و تقویت بنیۀ جسمی و روحی بپردازند و خودسازی را سرلوحۀ کار خود قرار دهند و از نظر اجتماعی مراقب حال دیگران بوده، علاوه بر اصلاح خود در اصلاح دیگران نیز کوشا باشند. چراکه نهضت جهانی و تمام برنامۀ عظیم آن، جمعی و همگانی است. بنابراین انتظار یک مصلح جهانی به معنای آماده‌باش کامل فکری و اخلاقی، مادی و معنوی در تمام ابعاد آن برای گسترش عدل و امنیت و اصلاح همه جهان است.

انتظار عملی در روایات

• منتظر حضرت ولی عصر (ع) به گونه ای زندگی می‌کند که هر لحظه ظهور اتفاق بیفتد، در این اردوگاه قرار می‌گیرد و این کار بسیار سختی بوده و خود جهاد است.

1. رسول اکرم(ص) فرمودند: «برترین عمل امت من انتظار فرج داشتن است». بر اساس روایت "انتظار فرج" برترین عمل شمرده شده و سر آن هم این‌‎ ‎است که "انتظار فرج" حرکت و عمل در جهت ایجاد جامعه و حکومتی مبتنی بر دین و‌‎ ‎ارزش‌های اسلامی و عدالت اجتماعی است و چنین اقدامی برترین عمل‌هاست زیرا مقدمه و‌‎ ‎تلاش برای تحقق حکومت و نظام اسلامی و ولایت امامان معصوم (ع) است.
2. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرکس منتظر ظهور حضرت ولی عصر(ع) باشد و در این حال بمیرد، چون کسی است که در خیمه حضرت و یاور ایشان باشد. سپس لحظه‌ای درنگ کرد و فرمود: "نه، بلکه بسان کسی است که با آن حضرت شمشیر زند و سپس فرمود نه به خدا به حتم مانند کسی است که در رکاب رسول خدا شهید شده باشد».
3. در روایتی دیگر مولی علی (ع) می‌فرمایند: «منتظر امر ما بسان کسی است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد».
4. همچنین امام صادق (ع) فرمود: «آن کس از شما که این امر "ولایت و قیام" را بشناسد و منتظر آن باشد و اینرا خداخواهانه و نیکوکارانه (نه ریاکارانه) دنبال کند به خدا سوگند مانند کسی است که با شمشیرش همراه قائم خاندان آل محمد(ص) جهاد می‌کند».

• این دسته از روایات دلالت دارد که انتظار، حالت روانی [درونی] صرف نیست؛ بلکه حالت عملی [بیرونی] نیز دارد. اصطلاح انتظار، به معنای عدم رضایت از وضعیت موجود و انتظار عملی برای تغییر آن و حاصل شدن وضعیّتی مناسب است.

نتیجه‌گیری

• بنابراین، توجه به تعابیر فوق دربارۀ منتظران، گویای آن است که انتظار تنها "زبانی" نیست، بلکه عملی بوده و منتظران واقعی، آمادگی دائم برای ظهور حضرت و رزم در رکابش را دارند و کمر همت بسته‌اند تا مقدّمات لازم را برای ظهور آماده کنند نه آنان که دست روی دست گذارند و صرفاً در دل، ظهورش را آرزو کنند.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌‌الله خاتمی؛

سید احمد خاتمی آیت‌‌الله سید احمد خاتمی، در دو مقاله «انتظار سازنده» و «انتظار مسئولانه»در این‌باره گفته است: «انتظار باوری است باور به عمل، منتظر حضرت ولی عصر(ع)، امام زمان‌پسند زندگی می‌کند. منتظر حضرت ولی عصر(ع)، عصر غیبت را عصر تکلیف داند، نه آنکه این دوره را دوره بی‌تفاوتی در برابر دین انگارد. امام سجاد می‌فرمایند: "معتقدان به مهدی و منتظران ظهور او در عصر غیبت... در پنهان و آشکار مردمان را به دین خدا فراخوانند". منتظر حضرت ولی عصر(ع) طوری زندگی می‌کند که هر لحظه ظهور اتفاق بیفتد، در این اردوگاه قرار می‌گیرد و این کار بسیار سختی است، خود جهاد است. بر این اساس، منتظران حضرت همانند فداکاران در رکاب رسول الله(ص) معرفی شده‌اند. امام صادق(ع) می‌فرمایند:"هرکس منتظر ظهور حضرت ولی عصر(ع) باشد و در این حال بمیرد، چون کسی است که در خیمه حضرت و یاور ایشان باشد. سپس لحظه‌ای درنگ کرد و فرمود: "نه، بلکه بسان کسی است که با آن حضرت شمشیر زند و سپس فرمود نه به خدا به حتم مانند کسی است که در رکاب رسول خدا شهید شده باشد". در روایتی دیگر مولی علی(ع) می‌فرمایند:"منتظر امر ما بسان کسی است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد" ». «انتظار عملی و آن فراهم کردن زمینه‌های ظهور حضرت است. انتظار عملی آن است که در تمامی عرصه‌ها زندگی امام زمان‌پسند داشته باشیم. عصر غیبت، عصر کنار نهادن وظایف مسلمانان در امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم و تلاش در راه گسترش عدالت نیست، بلکه عصر تلاش بیشتر برای دینداری و گسترش دین است و این کار سخت و پررنجی است. در روایتی در مورد سختی دینداری در عصر غیبت دو تعبیر آمده است: نبی اکرم(ص) فرمود: «... لَأَحَدُهُمْ أَشَدُّ بَقِيَّةً عَلَى دِينِهِ مِنْ خَرْطِ الْقَتَادِ فِي اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاءِ أَوْ كَالْقَابِضِ عَلَى جَمْرِ الْغَضَا...»؛ هر کدام از آنها بر دین خدا پایدارتر از کسی است که در شب تاریک شاخه پرتیغ قتاد (مغیلان درختچه‌ای است که شاخه آن تیغ‌های بسیار تیزی دارد) را صاف و تهی از خار کند یا مانند کسی که آتش غضا (درخت گز درختی است که چوب آن محکم و بادوام و آتش آن دیرپا و پرحرارت است) به دست گرفته است. واژه‌های «خَرْطِ الْقَتَادِ» و «الْقَابِضِ عَلَى جَمْرِ الْغَضَا» نشان‌دهنده سختی دینداری در عصر غیبت است. سختی انتظار مسئولانه:تعابیر ذیل درباره منتظران گویای آن است که انتظار تنها "زبان قال" نیست، بلکه زبان عمل است آن هم در سخت‌ترین شرایط آن: منتظر حضرت ولی‌عصر(ع) مانند رزمنده رکاب رسول الله(ص) است... مانند شمشیرزن در کنار پیامبر(ص) است. مانند کسی است که همواره همراه پیامبر است. امام صادق(ع) فرمود: مانند شمشیرزن همراه پیامبر(ص)... مانند کسی که در رکاب پیامبر شهید شده است" . امام صادق(ع) فرمود: مانند کسی است که در جنگ بدر همراه پیامبر بوده است". حضرت مولی علی(ع) فرمود: "منتظر امر ما مانند کسی است که در راه خدا در خون غلتیده است". متنتظر حضرت ولی‌عصر(ع) مانند رزمنده رکاب حضرت است:حضرت امام صادق(ع) فرمود: "آن کس از شما که این امر "ولایت و قیام" را بشناسد و منتظر آن باشد و این را خداخواهانه و نیکوکارانه (نه ریاکارانه) دنبال کند به خدا سوگند مانند کسی است که با شمشیرش همراه قائم خاندان آل محمد(ص) جهاد می‌کند" این تعابیر و امثال آن گویای آن است که منتظران واقعی در عصر غیبت چه در عرصه جنگ سخت و چه در عرصه جنگ نرم رزمنده‌اند. آمادگی دائم برای ظهور حضرت و رزم در رکاب حضرت دارند».

۲. آیت‌‌الله اراکی؛

محسن اراکی آیت الله محسن اراکی، در کتاب «نگاهی به رسالت و امامت» در این‌باره گفته است: «انتظار عملی؛ یعنی فراهم آوردن مقدمات تحقق آنچه مورد انتظار است. به عنوان مثال، کسی را که منتظر است تا مسافرش از راه برسد، چنانچه در خانه بنشیند و کاری را که برای پذیرایی از مسافرش لازم است انجام ندهد و تنها در اندرون دلش، انتظار قدوم او را بکشد، مقایسه کنید با کسی که علاوه بر انتظار درونی، خانه را برای پذیرایی از میهمان آماده ساخته، غذای مناسب تهیه دیده، وسیله پذیرایی آماده کرده و کارهایی را که برای پذیرایی از میهمان لازم است، انجام داده است. در این مثال، شخص اول، تنها منتظر است به انتظار قلبی و درونی، لکن شخص دوم، علاوه بر انتظار درونی، مقدمات عملی پذیرایی از میهمان مورد انتظار را فراهم ساخته و انتظارش را در صحنه عمل مجسم نموده است. انتظار حقیقی، انتظار نوع دوم است. حال، بار دیگر به مثال یاد شده توجه فرمایید. اگر فرض شود مسافری که در انتظار اویند، مسافر عادی نیست، بلکه مأموری است که از سوی یک مقام مطاع برای انجام مأموریتی ویژه اعزام شده است و از سوی آن مقام، اهداف مأموریت مسافر مذکور، اجمالاً به اطلاع منتظران رسیده، و به آنها دستور داده شده است که به یاری وی بشتابند و او را در اجرای مأموریت مهم و فوق‌العاده‌اش با تمام امکانات کمک کنند. در این صورت، انتظار منتظران به چه صورت خواهد بود؟ جواب روشن است، منتظران باید آنچه برای اجرای مأموریت آن میهمان عزیز لازم است، فراهم کنند و صرف انتظار درونی و دست روی دست گذاشتن، کافی نیست. منتظرانی که فرمانبردار آن مقام مطاعند و در انتظارشان راستین و صادقند، کمر همّت می‌بندند و مقدّمات اجرای مأموریت آن مأمور بزرگوار را فراهم و کلیه امکانات و وسائل لازم را آماده می‌کنند. اکنون اگر به اصل مطلب برگردیم و مثال مذکور را بر موضوع مورد بحث تطبیق دهیم، بحث روشن‌تر می‌شود. خدای متعال که اطاعتش ذاتاً و اصالتاً بر همه آفریدگان واجب است، بنده صالح خود را که ولی عصر (ع) است مأمور کرده تا جهان را پر از عدل و داد کند و حکومت قسط و عدل الهی را در تمام نقاط زمین برپا سازد و مؤمنین را با دستورهای مؤکد، به یاری و نصرت همه‌جانبه‌اش فراخوانده است. در این صورت و با توجه به مثالی که بیان شد، معنی انتظار و وظیفه منتظران، روشن است. انتظار امام زمان (ع) با تهیه مقدّمات عملی مأموریتی که امام (ع) برای اقدام به آن ظهور می‌کند، تحقق می‌پذیرد و منتظران حقیقی حضرتش آنانند که کمر همت بندند و مقدّمات لازم را برای مأموریت حضرتش آماده کنند نه آنان که دست روی دست گذارند و صرفاً در اندورن دل، ظهورش را آرزو کنند».

۳. آیت‌‌الله رضا صدر؛

سید رضا صدر آیت الله سید رضا صدر، در کتاب «راه مهدی» در این‌باره گفته است: «انتظار عملی مانند آمادگی برای آمدن مهمان و پذیرایی از او که غذا بایستی آماده باشد و با مقام مهمان و شخصیت او تناسب داشته باشد. محل نشستن او تمیز و آماده، خوابگاه و استراحتگاهش مرتب باشد. مثلا کشاورز، وقتی انتظار باران را دارد که چیزی کشت کرده باشد. بازرگان، وقتی انتظار سود دارد که کالای خود را آماده کرده و در معرض فروش گذارده باشد و این انتظار کامل خواهد بود. بنابراین انتظار عملی افزون بر انتظار روحی است. آنچه در تسریع قیام حضرت مهدی مؤثر است، انتظار عملی است؛ هر چه بر تعداد منتظران عملی حضرت افزوده می‌شود، ظهور آن حضرت نزدیک تر می‌شود و موفقیت در دعوت را شدیدتر می‌سازد».

۴. آیت‌‌الله ناصری دولت‌آبادی؛

محمد ناصری دولت‌آبادی آیت‌الله محمد ناصری دولت‌آبادی، در مقاله «فرهنگ انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار، حالتی روحی است که از ضمیر فرد منتظر بر می‌‌آید؛ اما با چشم به در دوختن و حسرت خوردن تمام نمی‌شود؛ بلکه به عمل منجر می‌‌شود و در تمامیِ اجزای زندگی مادی و معنوی تأثیری شگرف برجای می‌‌نهد. در روایات متعدد، انتظار به عنوان عمل، بلکه برترین اعمال معرفی شده است. از جمله روایت پیامبر اکرم(ص) است که فرمودند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ»؛ برترین اعمال امت من، انتظار فرج است. این دسته روایات، دلالت دارد که انتظار، حالت روانی [درونی] صرف نیست؛ بلکه حالت عملی [بیرونی] نیز دارد(...) اصطلاح انتظار، به معنای عدم رضایت از وضعیت موجود و انتظار عملی برای تغییر آن و حاصل شدن وضعیّتی مناسب می‌‌باشد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین گودرزی؛

مجتبی گودرزی حجت الاسلام و المسلمین مجتبی گودرزی در مقاله «فلسفه امنیت و آموزه انتظار» در اين‌باره گفته است: «انتظار عملی به اعمال و رفتار انسان جهت می‌دهد. و باعث می‌شود که منتظران در بعد فردی و اجتماعی تلاش کنند. از نظر فردی به حیات روحی و روانی و کسب فضائل اخلاقی و تقویت بنیه جسمی و روحی بپردازند و به عبارت دیگر خودسازی را سرلوحه کار خود قرار دهند. و از نظر اجتماعی مراقب حال دیگران بوده، و علاوه بر اصلاح خود در اصلاح دیگران نیز کوشا باشند. چرا که آن نهضت جهانی و برنامه عظیم که همه برنامه‌های آن مانند امنیت، عدالت و... در حد کمال است یک برنامه فردی نیست بلکه جمعی و همگانی است. از این‌رو برای تحقق چنین انقلابی، مردانی بزرگ، مصمّم، شکست ناپذیر و پاک و دارای بینش عمیق و گرایش‌های متعالی لازم است. بنابراین انتظار یک مصلح جهانی به‌معنای آماده‌باش کامل فکری و اخلاقی، مادی و معنوی در تمام ابعاد آن برای گسترش عدل و امنیت و اصلاح همه جهان است. بدین جهت در روایات ما برای منتظران واقعی اوصافی نظیر، یقین، ایمان، معرفت و شناخت، تقوا، خودسازی و دگرسازی و... گفته شده است. و منتظران را به سوی کسب آن صفات تشویق کرده‌اند. هم‌چنین مواردی مانند: ورع، حسن خلق، امر به معروف و نهی از منکر، عمل به آداب و تعالیم دینی و... را به‌عنوان وظایف منتظران برشمرده و امر به عمل کردن به آنها کرده‌اند».

۶. آقای موسوی کاشمری؛

سید مهدی موسوی کاشمری آقای سید مهدی موسوی کاشمری، در مقاله «امام خمینی و احیاء انتظار فرج» در این‌باره گفته است: «انتظار مکتب عمل: در حدیثی پیامبر اکرم(ص) می‌‌فرماید: برترین عمل امت من انتظار فرج داشتن است. پیامبر در این بیان خود "انتظار فرج" را عمل به حساب آورده است، درحالی‌ که‌‎ دست روی دست گذاشتن و خود را بی‌خاصیت و مهمل بارآوردن، در گوشه خانه خزیدن و‌‎ ‎تن به ظلم دادن و در آرزوی ظهور امام زمان به سر بردن تا آن حضرت با نیروی غیبی امور را‌‎ ‎اصلاح کند نه‌تنها انتظار نیست بلکه خود ضد انتظار است. گذشته از این،در این حدیث "انتظار فرج" برترین عمل شمرده شده و سر آن هم این‌‎ ‎است که "انتظار فرج" حرکت و عمل در جهت ایجاد جامعه و حکومتی مبتنی بر دین و‌‎ ‎ارزش‌های اسلامی و عدالت اجتماعی است و چنین اقدامی برترین عمل‌هاست زیرا مقدمه و‌‎ ‎تلاش برای تحقق حکومت و نظام اسلامی و ولایت امامان معصوم(ع) است. و‌‎ ‎بر طبق روایت از امام این خود افضل اعمال است، زیرا وسیله آن است که سایر فرایض و‌‎ ‎احکام الهی عینیت یافته و عملی می‌‌گردد. و در حقیقت "انتظار فرج" برای ما که در عصر‌‎ ‎غیبت واقعیم نوعی آماده‌سازی و مهیا شدن برای یاری رساندن به نهضت جهانی حضرت‌‎ ‎مهدی(ع) و این جز با مبارزه و تلاش مستمر و جهاد بی‌امان با مظاهر شرک و طاغوت و‌‎ ‎ایجاد آمادگی صد در صد و همیشگی میسّر نیست. آیا کسانی که تحت عنوان انتظار فرج کناره‌گیری اختیار کرده‌اند و خود را از صحنه مبارزه‌‎ ‎حق و باطل منزوی کرده و در نتیجه روح شهامت و شور جهاد و پیکار را در خود کشته‌اند، بر‌‎ ‎این باور هستند که یاران حضرت مهدی کسانی‌اند که در رکاب او بجنگد، بکشند و کشته‌‎ ‎شوند؟ و دوستان آن حضرت همان‌هایی‌اند که برای مدت‌ها همراه و به امامت او با مظاهر‌‎ ‎شرک و قدرت‌های شیطانی در حال پیکار هستند؟ و چنین چیزی بدون آمادگی قبلی و ایجاد‌‎ ‎روح سلحشوری و جهاد در خود ممکن است؟ چنین کسانی غالباً بر این پندارند که همه امور‌‎ ‎مربوط به حکومت حضرت ولی عصر با قدرت غیبی و بدون هیچ‌گونه زحمت و تحمل‌‎ ‎فشار و سختی، انجام می‌‌شود و دوستان آن حضرت نابرده رنج، به عظیم‌ترین و پربهاترین‌‎ ‎‎گنج دست می‌‌یابند. و با این دید هم شاید نیازی در این نمی‌بینند که در خود آمادگی را‌‎ ‎به وجود آورند و به خود زحمت انتظار ناب را داده و تن به بلا دهند. شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: مردم می‌‌گویند: هرگاه مهدی(ع) قیام کند امور‌‎ ‎خودبه‌خود اصلاح می‌‌گردد و به قدر یک حجامت نیز خونریزی نمی‌شود. حضرت فرمود:‎ ‎"هرگز این‌گونه نیست. به خدایی که جان آن عزیز در دست اوست سوگند اگر بنا بود کار برای کسی‌‎ ‎به‌خودی‌خود هموار شود برای رسول خدا می‌‌شد آن هنگامی که دندانش شکست و‌‎ ‎صورتش شکاف برداشت. هرگز چنین نیست. به خدا سوگند کار درست نخواهد شد تا‌‎ ‎اینکه ما و شما تبدیل به خون و عرق گردیم". و در همین راستاست که در حدیث دیگری همان حضرت می‌‌فرماید: "هر کدام از شما باید خود را برای قیام قائم آماده کند اگرچه به قدر مهیا کردن تیری باشد.‎ ‎زیرا وقتی خداوند نیت صادق او را دایر بر انتظار فرج و یاری آن حضرت ببیند امید می‌‌رود‌‎ ‎خداوند عمر او را دراز کرده تا ظهور او را درک کند و از یاران آن بزرگوار باشد". البته مقصود از تهیه سلاح، آمادگی نظامی است که در هر زمانی به‌گونه‌ای و شاید‌‎ ‎مقصود از این که فرمود: "امید می‌‌برم که خدا عمر او را دراز کند" این باشد که چنین انتظاری‌‎ ‎این اندازه در پیشگاه خداوند تعالی ارزش و جایگاه دارد. و باز همان حضرت در مقام ارزش‌گذاری این انتظار خالص و سرشار از امید و شور و‌‎ ‎عمل می‌‌فرماید‌: "هرکس در حال انتظار باشد و بمیرد همچون کسی است که در خیمه قائم(ع) با او‌‎ ‎همراه است. پس لحظه‌ای درنگ کرده و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که با او و در صف‌‎ ‎او شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا سوگند او همچون کسی است که در رکاب رسول‌‎ ‎خدا شهید گردیده باشد". و این امر نیز شاید بدین خاطر باشد که از باب «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ» از آنجا که چنین‌‎ ‎شخصی نیتش این بوده است که در آستان حضرت مهدی و در حمایت از او نبرد کند و این‌‎ ‎آمادگی را نیز در خویش ایجاد کرده است و برای لحظه ظهور سر از پا نمی‌شناخته و خود را‌‎ ‎آنچنان مهیا کرده که تا اعلان ظهور شود او بی هیچ درنگ و دغدغه خاطر و با آمادگی کامل،‌‎ ‎در تمامی زمینه‌ها به سوی آن، حضرت و کمک به نهضت جهانی او حرکت کند ولی أجل بدو‌‎ ‎‎مهلت نداده و با همین نیت از دنیا رفته است خداوند نیز او را با این نیتش محشور کرده و‌‎ ‎ثواب آن را بدو خواهد بخشید. مهم‌تر اینکه باز در روایتی امام سجاد(ع) فرمود: "آنها که در عصر غیبت آن حضرت به‌‎ سر می‌‌برند و به امامت او معتقد و منتظر ظهور او هستند بهترین مردم تمام دوران‌ها و‌‎ ‎زمان‌هایند؛ زیرا خداوند تعالی عقل و درک و هوشی بدانان عنایت می‌‌کند و آنچنان فهم و‌‎ ‎معرفت آنها را بالا می‌‌برد که در نزد آنها غیبت به منزله حضور است و خداوند آنها را همانند‌‎ ‎مجاهدانی که در رکاب رسول خدا می‌‌جنگیدند قرار داده است". یعنی همان مراقبت، تلاش، مجاهدت و وظایفی که در عصر حضور از آنان سر می‌‌زند،‌‎ ‎در زمان غیبت نیز دنبال می‌‌کنند».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)