انواع انتظار: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۲۲

مقدمه

آموزۀ انتظار از محوری‌ترین عقاید به حساب می‌‌آید، لکن به رغم روشنی و قطعیت معنای راستین انتظار، تفسیر و تبیین انتظار محل اختلاف و برداشت‌های گوناگون شده است^[۱].

دربارۀ چیستی و تحلیل ماهیت انتظار، دو برداشت اصلی و عمده وجود دارد:

انتظار مثبت و سازنده

در این نگرش"انتظار" تنها امید و چشم به راهی نیست، بلکه گرایش عملی و از سنخ "حرکت" و "کار" و "تلاش" است و با منش و رفتار منتظر پیوند دارد؛ زیرا برپایۀ آیات^[۲] و روایات^[۳]، هدف والای انتظار، حاکمیت فراگیر اسلام به دست آخرین حجت الهی، امام مهدی(ع) است. برپایه این تفسیر، "انتظار"، اندیشۀ حرکت‌آفرین و پویاست که منتظر را به رفتار و اقدامات اصلاح‌گرایانه وامی‌دارد^[۴] و ظهور حضرت مهدی(ع) حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزۀ اهل حق و باطل که پیروزی به اهل حق منتهی می‌شود و فرد منتظر در هر شرایط، در گروه اهل حق جای دارد و در هر شرایطی بر علیه اهل باطل است^[۵]. منتظران ظهور امام زمان خود نیز مصلحانی کوچکترند که در محدودۀ خود به روشنگری و اصلاح و ارشاد می‌پردازند و از خاموش ماندن چراغ هدایت و نور جلوگیری می‌نمایند^[۶] و جامعه را مهیای تأسیس دولت مهدوی می‌‌نمایند^[۷]. انتظار مثبت، انتظار فعال، پویا و تأثیرگذاری است که منتظر را در تکاپوی تحولات و تغییرات شدید جامعه یاری می‌‌رساند و او را در ترسیم جامعۀ مطلوب مهدوی قوی و توانمند می‌‌سازد. روحیۀ انتظار سازنده در فرد موجب می‌‌گردد تا او جامعه را از جامعۀ موجود به جامعۀ منتظر تبدیل کند و از آن رهگذر، به جامعه مطلوب و عصر ظهور رهنمون گردد^[۸].

انتظار منفی و ویرانگر

این انتظار، فلج کننده، بازدارنده و در واقع نوعی"اباحی‌گری" است و همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است. در این نوع انتظار، ظهور مهدی(ع) صرفاً ماهیت انفجاری دارد و از اشاعۀ ظلم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها ناشی می‌‌شود. این انفجار زمانی رخ می‌دهد که اصلاح به نقطۀ صفر برسد و حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد. بنابراین هر اصلاحی در این جریان محکوم است، چون هر اصلاحی یک نقطۀ روشن است و تا نقطۀ روشن هست دست غیب ظاهر نمی‌‌شود، پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعۀ فساد است. این نوع انتظار فرج به نوعی تعطیلی مقررات اسلامی و به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق ندارد^[۹] و این‌گونه انتظار، عاملی برای توجیه ستم‌ها و فسادها و حق‌کُشی‌ها و بی‌عدالتی‌هاست^[۱۰].

برداشت‌های منفی از انتظار

برداشت‌های منفی از موضوع انتظار فرج را می‌‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

انتظار مذهب احتراز: برخی ظهور را تنها به ارادۀ الهی وابسته می‌دانند و تلاش در برابر حاکمان جور را بی‌تأثیر می‌شمارند، اصلاح امور را به آمدن حضرت مهدی واگذار می‌کنند و نه تنها برای برپایی حکومت اقدام نمی‌کنند بلکه آن را مانع ظهور و محکوم به بطلان می‌پندارند^[۱۱]. چنین انتظاری از نظر فردی، عامل رکود و توقف است و از نظر اجتماعی وسیله‌ای برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ استعماری است^[۱۲]. انتظاری بدینگونه نوعی عقب‌گرد، ارتداد و حتی انحراف از آیات تحرک‌بخش قرآن است. عامل زبونی، بی‌عدالتی، نابرابری، رکود و سکون و کناره‌گیری است^[۱۳]. به طور کلی هرگونه برداشتی که از آن، بوی ایستایی و سکون و بی‌تحرکی به مشام رسد، به طور کامل نادرست است. از این‌رو این برداشت و تلقی از انتظار همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته و همواره پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) از آن پرهیز داده شده‌اند^[۱۴].
زمینه‌سازی ظهور با کمک به رواج فساد و گناه: دستۀ دیگری معتقدند امام زمان(ع)، زمانی ظهور می‌کنند که دنیا پر از فساد و تباهی شده باشد، پس ما نباید در زمان غیبت با انحراف‌ها و مفاسدی که در جامعه وجود دارد مقابله کنیم، بلکه باید جامعه را به حال خود بگذاریم تا گناه‌ها زیاد شده و فرج نزدیک بشود^[۱۵]. بلکه بالاتر برخی معتقدند ما نه تنها نباید جلوی گناهان را بگیریم، بلکه باید به آنها دامن هم بزنیم تا دنیا پر از جور و ظلم بشود و زمینۀ ظهور حضرت تحقّق یابد^[۱۶]. برخی دولت‌های جابر مدعی شده‌اند که با جنایت‌های روزافزون به مقدمات ظهور منجی کمک می‌‌کنند^[۱۷]. چگونه می‌توان پذیرفت آن حضرت برای اصلاح جوامع بشری، هر نوع سختی را تحمل کنند، اما پیروان او در بی‌تفاوتی کامل به سر برند و از همه مهمتر دو اصل اساسی دینی یعنی امر به معروف و نهی از منکر را متروک گذارند^[۱۸].
صرف دعا و عمل به تکلیف: کسانی که تکلیف مردم در زمان غیبت را تنها دعا برای تعجیل فرج حضرت حجت(ع) می‌دانستند و به تکالیف خودشان هم عمل می‌کردند و امر به معروف و نهی از منکر هم می‌کردند، لکن درصدد اقدام عملی خاصی نبودند^[۱۹]. به عبارتی دیگر برخی چنین می‌‌اندیشند که انتظار جز به معنای چشم انتظاری برای حضرت مهدی و سکوت و خمودی چیز دیگری نیست و این انتظار هیچ‌گونه تحول و تغییری در نقش و کارکرد اجتماعی اعضای جامعه بر جای نخواهد گذاشت^[۲۰].
انتظار مذهب اعتراض: از جمله برداشت‌های قابل نقد، تفسیری است که انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید: "انتظار مذهب اعتراض است، منتظر، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و "نه تاریخی دارد" "نه"ای که از سقیفه و از زبان علی(ع) شنیده شد"^[۲۱]. هرچند این تفسیر؛ انتظار را موجب تخدیر و تسلیم نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو پرسش مطرح است. اول اینکه دامنۀ این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، تا عدالت، تا عرفان، تا آزادی تا شکوفایی و تکامل و یا... و دوم اینکه پی‌آمد این اعتراض چیست؟ چه باری بر دوش منتظر می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می‌شود؟^[۲۲]
انتظار خاموش: به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیده ظهور حضرت حجت(ع) را تنها معلول اراده و مشیت الهی می‌دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند. به همین جهت، در عصر غیبت نیز شیعیان را به زمینه‌سازی و تهیه مقدمات ظهور مکلف نمی‌دانند. این نگرش منفی و منفعلانه به موضوع انتظار، از نگاه سطحی و تلقی نادرست نسبت به مفاد برخی روایاتی ناشی می‌شود که در مورد نفی هر گونه قیام و حرکتی در عصر انتظار و بطلان و یا نافرجام بودن آن نقل شده است^[۲۳].
طاغوت بودن حکومت قبل از ظهور: دیدگاه کسانی که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و عقیده دارند این عمل با روایات مغایر است و هر عَلَمی قبل از ظهور حضرت بلند شود، طاغوت است^[۲۴].^[۲۵] در پاسخ گفته شده است مقصود از پرچم طاغوت برافراشته شده پیش از قیام قائم(ع)، پرچمی است که نه برای خدا، بلکه در پی رسیدن به مقاصد دنیایی و دعوت به خود باشد؛ اما پرچمی که با هدف حاکمیت دین الهی برافراشته شود و مردم را به قرآن و مکتب اهل بیت(ع) فراخواند، قطعاً مخاطب اینگونه روایات نخواهد بود، همان‌گونه که امام باقر(ع) در تأیید قیام حق‌طلبانۀ یمانی، وی را به سبب فراخوان مردم به امام مهدی(ع) ستود و با هدایت‌بخش خواندن پرچم او همگان را به حمایت از نهضت یمانی سفارش فرمود^[۲۶]. در حقیقت، اینگونه روایات برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "مهدی" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض سیاسی خویش، خود را مهدی موعود موجود قلمداد نکند^[۲۷].

نتیجه‌گیری

بنابراین دو برداشت عمده درباره انتظار وجود دارد: انتظار مثبت و سازنده که موافق آیات و روایات و حرکت آفرین و پویاست و انتظار منفی و ویرانگر که مخالف ضرورت قرآن و اسلام و بازدارنده و فلج کننده است.

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ ر.ک: کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص۸؛ نصیری، علی، نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن، ص۱۱۴-۱۱۶.
↑ سوره نور، آیه ۵۵.
↑ رسول خدا(ص) فرمود: «لَنْ تَنْقَضِیَ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا»؛ الارشاد، ج ۲، ص۳۴۰.
↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.
↑ ر.ک: طهماسبی بلداجی، اصغر و مرادی، فاطمه، قرآن و سبک زندگی مهدوی؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج.
↑ ر.ک: شمس‌الدین، سید مهدی، در ساحل انتظار، ص۳۱-۳۳.
↑ ر.ک: لک‌زایی، شریف، آزادی انتظار و آموزه مهدویت.
↑ ر.ک: ضمیری، محمد رضا، کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.
↑ ر.ک: مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۵۴؛ سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران، ص۱۹۳-۱۹۵؛ طهماسبی بلداجی، اصغر و مرادی، فاطمه، قرآن و سبک زندگی مهدوی؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج.
↑ ر.ک: لک‌زایی، شریف، آزادی انتظار و آموزه مهدویت؛ قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۹-۴۰.
↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.
↑ ر.ک: مهدوی فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۸۹ ـ ۹۴؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص۲۵ به نقل از مهدی منتظر، ص۳۶.
↑ ر.ک: قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۷ و ۳۸؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص۲۵ محمدهاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی، ص۲۷.
↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران، مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین.
↑ ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.
↑ ر.ک: محمدرضایی، محمد، معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر، ص۱۲؛ باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.
↑ ر.ک: کریمی‌تبار، مریم، اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور، ص۱۲۱-۱۲۲؛ قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۹-۴۰.
↑ ر. ک. شمس الدین، سید مهدی، در ساحل انتظار، ص۳۱-۳۳.
↑ ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.
↑ ر.ک: ضمیری، محمد رضا، کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.
↑ شریعتی، علی، انتظار مذهب اعتراض.
↑ ر.ک: مهدوی فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۸۹ ـ ۹۴.
↑ ر.ک: صمدی، قنبر علی، آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱.
↑ «کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ(ع) صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ»؛ الغیبه، نعمانی، ص۱۱۴؛ کافی، ج ۸، ص۲۹۵.
↑ ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.
↑ «لَیْسَ فِی الرَّایَاتِ رَایَةٌ أَهْدَی مِنْ رَایَةِ الْیَمَانِیِّ هِیَ رَایَةُ هُدًی لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَی صَاحِبِکُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ فَانْهَضْ إِلَیْهِ فَإِنَّ رَایَتَهُ رَایَةُ هُدًی»؛ الغیبه، نعمانی، ص۲۵۶.
↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.

[1] ر.ک: کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص۸؛ نصیری، علی، نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن، ص۱۱۴-۱۱۶.

[2] سوره نور، آیه ۵۵.

[3] رسول خدا(ص) فرمود: «لَنْ تَنْقَضِیَ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا»؛ الارشاد، ج ۲، ص۳۴۰.

[4] ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.

[5] ر.ک: طهماسبی بلداجی، اصغر و مرادی، فاطمه، قرآن و سبک زندگی مهدوی؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج.

[6] ر.ک: شمس‌الدین، سید مهدی، در ساحل انتظار، ص۳۱-۳۳.

[7] ر.ک: لک‌زایی، شریف، آزادی انتظار و آموزه مهدویت.

[8] ر.ک: ضمیری، محمد رضا، کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.

[9] ر.ک: مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۵۴؛ سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران، ص۱۹۳-۱۹۵؛ طهماسبی بلداجی، اصغر و مرادی، فاطمه، قرآن و سبک زندگی مهدوی؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج.

[10] ر.ک: لک‌زایی، شریف، آزادی انتظار و آموزه مهدویت؛ قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۹-۴۰.

[11] ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.

[12] ر.ک: مهدوی فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۸۹ ـ ۹۴؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص۲۵ به نقل از مهدی منتظر، ص۳۶.

[13] ر.ک: قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۷ و ۳۸؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص۲۵ محمدهاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی، ص۲۷.

[14] ر.ک: سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران، مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین.

[15] ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.

[16] ر.ک: محمدرضایی، محمد، معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر، ص۱۲؛ باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.

[17] ر.ک: کریمی‌تبار، مریم، اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور، ص۱۲۱-۱۲۲؛ قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۳۹-۴۰.

[18] ر. ک. شمس الدین، سید مهدی، در ساحل انتظار، ص۳۱-۳۳.

[19] ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.

[20] ر.ک: ضمیری، محمد رضا، کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.

[21] شریعتی، علی، انتظار مذهب اعتراض.

[22] ر.ک: مهدوی فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۸۹ ـ ۹۴.

[23] ر.ک: صمدی، قنبر علی، آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱.

[24] «کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ(ع) صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ»؛ الغیبه، نعمانی، ص۱۱۴؛ کافی، ج ۸، ص۲۹۵.

[25] ر.ک: باقی نصرآبادی، علی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۱۳-۱۱۸؛ جعفری، محمد صابر، انتظار فرج.

[26] «لَیْسَ فِی الرَّایَاتِ رَایَةٌ أَهْدَی مِنْ رَایَةِ الْیَمَانِیِّ هِیَ رَایَةُ هُدًی لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَی صَاحِبِکُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ فَانْهَضْ إِلَیْهِ فَإِنَّ رَایَتَهُ رَایَةُ هُدًی»؛ الغیبه، نعمانی، ص۲۵۶.

[27] ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹، ص۳۵۷، ۳۶۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{مهدویت}}
+{{مدخل مرتبط
-==مقدمه==
+| موضوع مرتبط = انتظار ظهور امام مهدی
-==انواع انتظار==
+| عنوان مدخل  =
-*آموزۀ [[انتظار]] از محوری‌ترین [[عقاید]] به حساب می‌‌آید، منتها به رغم روشنی و قطعیت معنای [[راستین]] [[انتظار]]، [[تفسیر]] و تبیین [[انتظار]] محل [[اختلاف]] و برداشت‌های گوناگون شده است<ref>ر.ک. [[ابراهیم کوثری|کوثری، ابراهیم]]، [[انتظار و وظایف منتظران (مقاله)|انتظار و وظایف منتظران]]، ص ۸؛ [[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن (مقاله)|نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن]]، ص ۱۱۴-۱۱۶.</ref>.
+| مداخل مرتبط =
-*دربارۀ چیستی و تحلیل ماهیت [[انتظار]]، دو برداشت اصلی و عمده وجود دارد:
+| پرسش مرتبط  = امام مهدی (پرسش)
-===[[انتظار مثبت]] و سازنده===
+}}
-*در این نگرش"[[انتظار]]" تنها [[امید]] و [[چشم به راهی]] نیست، بلکه [[گرایش]] عملی و از سنخ "حرکت" و "کار" و "تلاش" است و با منش و [[رفتار]] [[منتظر]] پیوند دارد، زیرا برپایۀ [[آیات]]<ref>سوره نور، آیه: ۵۵. </ref> و [[روایات]]<ref>رسول خدا{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|"لَنْ تَنْقَضِیَ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا"}}؛ الارشاد، ج ۲، ص ۳۴۰.</ref>، [[هدف]] والای [[انتظار]]، [[حاکمیت]] فراگیر [[اسلام]] به دست [[آخرین حجت الهی]]، [[امام مهدی]] {{ع}} است. برپایه این [[تفسیر]]، "[[انتظار]]"، اندیشۀ حرکت‌آفرین و پویاست که [[منتظر]] را به [[رفتار]] و اقدامات اصلاح‌گرایانه وامی‌دارد<ref>ر.ک. [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|ادب فنای مقربان]]، ص۳۵۷، ۳۶۶.</ref> و [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزۀ [[اهل حق]] و [[باطل]] که [[پیروزی]] به [[اهل حق]] منتهی می‌شود و فرد [[منتظر]] در هر شرایط، در گروه [[اهل حق]] جای دارد و در هر شرایطی بر علیه  [[اهل باطل]] است<ref>ر.ک. [[اصغر طهماسبی بلداجی|طهماسبی بلداجی، اصغر]] و [[فاطمه مرادی|مرادی، فاطمه]]، [[قرآن و سبک زندگی مهدوی (مقاله)|قرآن و سبک زندگی مهدوی]]،ص؟؟؟؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟</ref>. [[منتظران]] [[ظهور امام زمان]] خود نیز مصلحانی کوچکترند که در محدودۀ خود به روشنگری و [[اصلاح]] و [[ارشاد]] می‌پردازند و از خاموش ماندن [[چراغ هدایت]] و [[نور]] جلوگیری می‌نمایند<ref>ر.ک. [[سید مهدی شمس‌الدین|شمس‌الدین، سید مهدی]]، [[در ساحل انتظار (کتاب)|در ساحل انتظار]]، ص۳۱-۳۳.</ref> و [[جامعه]] را مهیای [[تأسیس دولت]] [[مهدوی]] می‌‌نمایند<ref>ر.ک. [[شریف لک‌زایی|لک‌زایی، شریف]]، [[آزادی انتظار و آموزه مهدویت (مقاله)|آزادی انتظار و آموزه مهدویت]]، ص؟؟؟</ref>. [[انتظار مثبت]]، [[انتظار]] فعال، پویا و تأثیرگذاری است که [[منتظر]] را در تکاپوی تحولات و تغییرات شدید [[جامعه]] [[یاری]] می‌‌رساند و او را در ترسیم جامعۀ مطلوب [[مهدوی]] [[قوی]] و [[توانمند]] می‌‌سازد. روحیۀ [[انتظار سازنده]] در فرد موجب می‌‌گردد تا او [[جامعه]] را از جامعۀ موجود به [[جامعۀ منتظر]] تبدیل کند و از آن رهگذر، به [[جامعه مطلوب]] و [[عصر ظهور]] رهنمون گردد<ref>ر.ک. [[محمد رضا ضمیری|ضمیری، محمد رضا]]، [[کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی (مقاله)|کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی]]، ص ۲۸۳ ـ ۲۸۴.</ref>.
-===[[انتظار منفی]] و ویرانگر===
+== مقدمه ==
-*این [[انتظار]]، فلج کننده، بازدارنده و در واقع نوعی"[[اباحی]] گری" است و همواره مورد [[مذمت]] و [[سرزنش]] بزرگان [[دین]] قرار گرفته است. در این نوع [[انتظار]]، [[ظهور مهدی]] {{ع}} صرفاً ماهیت انفجاری دارد و از اشاعۀ [[ظلم‌ها]]، [[تبعیض‌ها]]، اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها ناشی می‌‌شود. این انفجار زمانی رخ می‌دهد که [[اصلاح]] به نقطۀ صفر برسد و [[حق]] و [[حقیقت]] هیچ طرفداری نداشته باشد. بنابراین هر اصلاحی در این جریان محکوم است، چون هر اصلاحی یک نقطۀ روشن است و تا نقطۀ روشن هست دست [[غیب]] ظاهر نمی‌‌شود، پس [[بهترین]] [[کمک]] به [[تسریع در ظهور]] و [[بهترین]] شکل [[انتظار]]، [[ترویج]] و اشاعۀ [[فساد]] است. این نوع [[انتظار فرج]] به نوعی تعطیلی [[مقررات اسلامی]] و به هیچ وجه با [[موازین اسلامی]] و [[قرآنی]] وفق ندارد<ref>ر.ک. [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، [[قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ (کتاب)|قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ]]، ص ۵۴؛ [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|انتظار و منتظران]]، ص ۱۹۳-۱۹۵؛ [[اصغر طهماسبی بلداجی|طهماسبی بلداجی، اصغر]] و [[فاطمه مرادی|مرادی، فاطمه]]، [[قرآن و سبک زندگی مهدوی (مقاله)|قرآن و سبک زندگی مهدوی]]،ص؟؟؟؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟</ref> و این‌گونه [[انتظار]]، عاملی برای توجیه [[ستم‌ها]] و [[فسادها]] و حق‌کُشی‌ها و بی‌عدالتی‌هاست<ref>ر.ک. [[شریف لک‌زایی|لک‌زایی، شریف]]، [[آزادی انتظار و آموزه مهدویت (مقاله)|آزادی انتظار و آموزه مهدویت]]،؟؟؟؛ [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص۳۹-۴۰.</ref>.
+آموزۀ [[انتظار]] از محوری‌ترین [[عقاید]] به حساب می‌‌آید، لکن به رغم روشنی و قطعیت معنای راستین انتظار، [[تفسیر]] و تبیین انتظار محل [[اختلاف]] و برداشت‌های گوناگون شده است<ref>ر.ک: [[ابراهیم کوثری|کوثری، ابراهیم]]، [[انتظار و وظایف منتظران (مقاله)|انتظار و وظایف منتظران]]، ص۸؛ [[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن (مقاله)|نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن]]، ص۱۱۴-۱۱۶.</ref>.
-==برداشت‌های منفی از [[انتظار]]==
+دربارۀ چیستی و تحلیل ماهیت انتظار، دو برداشت اصلی و عمده وجود دارد:
-*برداشت‌های منفی از موضوع [[انتظار فرج]] را می‌‌توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
+=== [[انتظار مثبت]] و سازنده ===
-#'''[[انتظار]] [[مذهب]] احتراز''': برخی [[ظهور]] را تنها به [[ارادۀ الهی]] وابسته می‌دانند و تلاش در برابر [[حاکمان جور]] را بی‌تأثیر می‌شمارند، [[اصلاح]] امور را به آمدن [[حضرت مهدی]] واگذار می‌کنند و نه تنها برای برپایی [[حکومت]] [[اقدام]] نمی‌کنند بلکه آن را مانع [[ظهور]] و محکوم به بطلان می‌پندارند<ref>ر.ک. [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|ادب فنای مقربان]]، ص۳۵۷، ۳۶۶</ref>. چنین انتظاری از نظر فردی، عامل رکود و توقف است و از نظر [[اجتماعی]] وسیله‌ای برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ استعماری است<ref>ر.ک. [[میرزا عباس مهدوی فرد|مهدوی فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص ۸۹ ـ ۹۴؛ [[سکینه طاووسی|طاووسی، سکینه]]، [[انتظار از دیدگاه اهل بیت (کتاب)|انتظار از دیدگاه اهل بیت]]، ص ۲۵ به نقل از مهدی منتظر، ص ۳۶.</ref>. انتظاری بدینگونه نوعی عقب‌گرد، [[ارتداد]] و حتی [[انحراف]] از [[آیات]] تحرک‌بخش [[قرآن]] است. عامل زبونی، [[بی‌عدالتی]]، [[نابرابری]]، رکود و سکون و کناره‌گیری است<ref>ر.ک. [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص ۳۷ و ۳۸؛ [[سکینه طاووسی|طاووسی، سکینه]]، [[انتظار از دیدگاه اهل بیت (کتاب)|انتظار از دیدگاه اهل بیت]]، ص ۲۵ [[عبدالله محمدهاشمی|محمدهاشمی، عبدالله]]، [[فرهنگ انتظار زمینه ساز تحقق جامعه مهدوی (مقاله)|فرهنگ انتظار زمینه ساز تحقق جامعه مهدوی]]، ص ۲۷</ref>. به طور کلی هرگونه برداشتی که از آن، بوی ایستایی و سکون و بی‌تحرکی به مشام رسد، به طور کامل نادرست است. از این‌رو این برداشت و تلقی از [[انتظار]] همواره مورد [[مذمت]] و [[سرزنش]] بزرگان [[دین]] قرار گرفته و همواره [[پیروان]] [[مکتب]] [[اهل‌بیت]]{{ع}} از آن پرهیز داده شده‌اند<ref>ر.ک. [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|انتظار و منتظران]]، [[مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین (مقاله)|مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین]]، ص؟؟؟</ref>.
+در این نگرش"انتظار" تنها [[امید]] و [[چشم به راهی]] نیست، بلکه [[گرایش]] عملی و از سنخ "حرکت" و "کار" و "تلاش" است و با [[منش]] و [[رفتار]] [[منتظر]] پیوند دارد؛ زیرا برپایۀ [[آیات]]<ref>سوره نور، آیه ۵۵.</ref> و [[روایات]]<ref>رسول خدا{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|لَنْ تَنْقَضِیَ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا}}؛ الارشاد، ج ۲، ص۳۴۰.</ref>، [[هدف]] والای انتظار، [[حاکمیت]] فراگیر [[اسلام]] به دست [[آخرین حجت الهی]]، [[امام مهدی]]{{ع}} است. برپایه این تفسیر، "انتظار"، اندیشۀ حرکت‌آفرین و پویاست که منتظر را به رفتار و اقدامات اصلاح‌گرایانه وامی‌دارد<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)| ادب فنای مقربان ج۹]]، ص۳۵۷، ۳۶۶.</ref> و [[ظهور حضرت مهدی]]{{ع}} حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزۀ [[اهل]] [[حق و باطل]] که [[پیروزی]] به [[اهل حق]] منتهی می‌شود و فرد منتظر در هر شرایط، در گروه اهل حق جای دارد و در هر شرایطی بر علیه [[اهل باطل]] است<ref>ر.ک: [[اصغر طهماسبی بلداجی|طهماسبی بلداجی، اصغر]] و [[فاطمه مرادی|مرادی، فاطمه]]، [[قرآن و سبک زندگی مهدوی (مقاله)|قرآن و سبک زندگی مهدوی]]؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>. [[منتظران]] [[ظهور امام زمان]] خود نیز مصلحانی کوچکترند که در محدودۀ خود به روشنگری و [[اصلاح]] و [[ارشاد]] می‌پردازند و از خاموش ماندن چراغ هدایت و [[نور]] جلوگیری می‌نمایند<ref>ر.ک: [[سید مهدی شمس‌الدین|شمس‌الدین، سید مهدی]]، [[در ساحل انتظار (کتاب)|در ساحل انتظار]]، ص۳۱-۳۳.</ref> و [[جامعه]] را مهیای تأسیس دولت مهدوی می‌‌نمایند<ref>ر.ک: [[شریف لک‌زایی|لک‌زایی، شریف]]، [[آزادی انتظار و آموزه مهدویت (مقاله)|آزادی انتظار و آموزه مهدویت]].</ref>. [[انتظار مثبت]]، [[انتظار فعال]]، پویا و تأثیرگذاری است که [[منتظر]] را در تکاپوی تحولات و تغییرات شدید جامعه [[یاری]] می‌‌رساند و او را در ترسیم جامعۀ مطلوب مهدوی [[قوی]] و [[توانمند]] می‌‌سازد. روحیۀ [[انتظار سازنده]] در فرد موجب می‌‌گردد تا او جامعه را از جامعۀ موجود به جامعۀ منتظر تبدیل کند و از آن رهگذر، به [[جامعه مطلوب]] و عصر ظهور رهنمون گردد<ref>ر.ک: [[محمد رضا ضمیری|ضمیری، محمد رضا]]، [[کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی (مقاله)|کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی]]، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.</ref>.
-#'''[[زمینه سازی]] [[ظهور]] با [[کمک]] به رواج [[فساد]] و [[گناه]]''': دستۀ دیگری معتقدند [[امام زمان]] {{ع}}، زمانی [[ظهور]] می‌کنند که [[دنیا]] پر از [[فساد]] و [[تباهی]] شده باشد، پس ما نباید در [[زمان غیبت]] با [[انحراف‌ها]] و مفاسدی که در [[جامعه]] وجود دارد مقابله کنیم، بلکه باید [[جامعه]] را به حال خود بگذاریم تا گناه‌ها زیاد شده و [[فرج]] نزدیک بشود<ref>ر.ک. [[علی باقی نصرآبادی|نصرآبادی، علی باقی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص ۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟</ref>. بلکه بالاتر برخی معتقدند ما نه تنها نباید جلوی [[گناهان]] را بگیریم، بلکه باید به آنها دامن هم بزنیم تا [[دنیا]] پر از [[جور]] و [[ظلم]] بشود و [[زمینۀ ظهور]] [[حضرت]] تحقّق یابد<ref>ر.ک. [[محمد محمدرضایی|محمدرضایی، محمد]]، [[معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر (مقاله)|معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر]]، ص ۱۲؛ [[علی باقی نصرآبادی|نصرآبادی، علی باقی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>. برخی دولت‌های [[جابر]] مدعی شده‌اند که با جنایت‌های روزافزون به [[مقدمات ظهور]] [[منجی]] [[کمک]] می‌‌کنند<ref>ر.ک. [[مریم کریمی‌تبار|کریمی‌تبار، مریم]]، [[اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور (مقاله)|اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور]]، ص۱۲۱-۱۲۲؛ [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص۳۹-۴۰.</ref>.  چگونه می‌توان پذیرفت آن [[حضرت]] برای [[اصلاح]] [[جوامع بشری]]، هر نوع [[سختی]] را [[تحمل]] کنند، اما [[پیروان]] او در بی تفاوتی کامل به سر برند و از همه مهمتر دو اصل اساسی [[دینی]] یعنی [[امر به معروف و نهی از منکر]] را متروک گذارند<ref>ر.ک. [[سید مهدی شمس الدین|شمس الدین، سید مهدی]]، [[در ساحل انتظار (کتاب)|در ساحل انتظار]]، ص۳۱-۳۳.</ref>.
-#'''صرف [[دعا]] و عمل به [[تکلیف]]''': کسانی که [[تکلیف]] [[مردم]] در [[زمان غیبت]] را تنها [[دعا برای تعجیل فرج]] [[حضرت حجت]] {{ع}} می‌دانستند و به [[تکالیف]] خودشان هم عمل می‌کردند و [[امر به معروف و نهی از منکر]] هم می‌کردند، منتها درصدد [[اقدام عملی]] خاصی نبودند<ref>ر.ک. [[علی باقی نصرآبادی|نصرآبادی، علی باقی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص ۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟</ref>. به عبارتی دیگر برخی چنین می‌‌اندیشند که [[انتظار]] جز به معنای چشم انتظاری برای [[حضرت مهدی]] و [[سکوت]] و خمودی چیز دیگری نیست و این [[انتظار]] هیچ‌گونه تحول و تغییری در نقش و کارکرد [[اجتماعی]] اعضای [[جامعه]] بر جای نخواهد گذاشت<ref>ر.ک. [[محمد رضا ضمیری|ضمیری، محمد رضا]]، [[کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی (مقاله)|کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی]]، ص ۲۸۳ ـ ۲۸۴. </ref>.
-#'''[[انتظار مذهب اعتراض]]''': از جمله برداشت‌های قابل نقد، تفسیری است که [[انتظار]] را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید: "[[انتظار مذهب اعتراض]] است، [[منتظر]]، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. [[مذهب]] [[انتظار]] مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این [[منتظر]] به آنچه هست [[دل]] نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به [[ظلم]] است و این [[اعتراض]] ریشه در یک [[مبارزه]] و "نه [[تاریخی]] دارد" "نه"ای که از [[سقیفه]] و از زبان [[علی]]{{ع}} شنیده شد"<ref>[[علی شریعتی|شریعتی، علی]]، انتظار مذهب اعتراض. </ref>. هرچند این [[تفسیر]]؛ [[انتظار]] را موجب تخدیر و [[تسلیم]] نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو پرسش مطرح است. اول اینکه دامنۀ این [[اعتراض]] تا کجاست؟ تا [[رفاه]]، تا [[عدالت]]، تا عرفان، تا [[آزادی]] تا [[شکوفایی]] و [[تکامل]] و یا... و دوم اینکه پی‌آمد این [[اعتراض]] چیست؟ چه باری بر دوش [[منتظر]] می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می‌شود؟<ref>ر.ک. [[میرزا عباس مهدوی فرد|مهدوی فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص ۸۹ ـ ۹۴.</ref>
-#'''[[انتظار خاموش]]''': به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیده [[ظهور حضرت حجت]]{{ع}} را تنها معلول [[اراده]] و [[مشیت الهی]] می‌دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند. به همین جهت، در [[عصر غیبت]] نیز [[شیعیان]] را به [[زمینه‌سازی]] و تهیه [[مقدمات ظهور]] [[مکلف]] نمی‌دانند. این نگرش منفی و منفعلانه به موضوع [[انتظار]]، از نگاه سطحی و تلقی نادرست نسبت به مفاد برخی روایاتی ناشی می‌شود که در مورد نفی هر گونه [[قیام]] و حرکتی در [[عصر انتظار]] و بطلان و یا نافرجام بودن آن [[نقل]] شده است<ref>ر.ک. [[قنبر علی صمدی|صمدی، قنبر علی]]، [[آموزه انتظار و زمینه سازی ظهور (مقاله)|آموزه انتظار و زمینه سازی ظهور]]، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱. </ref>.
-#'''[[طاغوت]] بودن [[حکومت]] [[قبل از ظهور]]''': دیدگاه کسانی که هر اقدامی برای [[تشکیل حکومت]] در [[زمان غیبت]] را خلاف [[شرع]] دانسته و [[عقیده]] دارند این عمل با [[روایات]] مغایر است و هر عَلَمی [[قبل از ظهور]] [[حضرت]] بلند شود، [[طاغوت]] است<ref>{{متن حدیث|کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ{{ع}} صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ}}؛ الغیبه، نعمانی، ص ۱۱۴؛ کافی، ج ۸، ص ۲۹۵.</ref>.<ref>ر.ک. [[علی باقی نصرآبادی|نصرآبادی، علی باقی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص ۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟</ref> در پاسخ گفته شده است مقصود از [[پرچم]] [[طاغوت]] برافراشته شده پیش از [[قیام قائم]] {{ع}}، پرچمی است که نه برای [[خدا]]، بلکه در پی رسیدن به مقاصد [[دنیایی]] و [[دعوت]] به خود باشد؛ اما پرچمی که با [[هدف]] [[حاکمیت]] [[دین الهی]] برافراشته شود و [[مردم]] را به [[قرآن]] و [[مکتب اهل بیت]] {{ع}} فراخواند، قطعاً مخاطب اینگونه [[روایات]] نخواهد بود، همان‌گونه که [[امام باقر]] {{ع}} در تأیید [[قیام]] حق‌طلبانۀ [[یمانی]]، وی را به سبب فراخوان [[مردم]] به [[امام مهدی]] {{ع}} ستود و با هدایت‌بخش خواندن [[پرچم]] او همگان را به [[حمایت]] از [[نهضت]] [[یمانی]] سفارش فرمود<ref>{{متن حدیث|لَیْسَ فِی الرَّایَاتِ رَایَةٌ أَهْدَی مِنْ رَایَةِ الْیَمَانِیِّ هِیَ رَایَةُ هُدًی لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَی صَاحِبِکُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ فَانْهَضْ إِلَیْهِ فَإِنَّ رَایَتَهُ رَایَةُ هُدًی}}؛ الغیبه، نعمانی، ص ۲۵۶.  </ref>. در [[حقیقت]]، اینگونه [[روایات]] برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "[[مهدی]]" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض [[سیاسی]] خویش، خود را [[مهدی موعود]] موجود قلمداد نکند<ref>ر.ک. [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|ادب فنای مقربان]]، ص۳۵۷، ۳۶۶.</ref>.
-==نتیجه‌گیری==
+=== [[انتظار منفی]] و ویرانگر ===
-*بنابراین دو برداشت عمده درباره [[انتظار]] وجود دارد: [[انتظار مثبت]] و سازنده که موافق [[آیات]] و [[روایات]] و حرکت آفرین و پویاست و [[انتظار منفی]] و ویرانگر که مخالف [[ضرورت]] [[قرآن]] و [[اسلام]] و بازدارنده و فلج کننده است.
+این [[انتظار]]، فلج کننده، بازدارنده و در واقع نوعی"اباحی‌گری" است و همواره مورد مذمت و [[سرزنش]] بزرگان [[دین]] قرار گرفته است. در این نوع انتظار، [[ظهور مهدی]]{{ع}} صرفاً ماهیت انفجاری دارد و از اشاعۀ [[ظلم‌ها]]، [[تبعیض‌ها]]، اختناق‌ها و [[حق‌کشی‌ها]] ناشی می‌‌شود. این انفجار زمانی رخ می‌دهد که [[اصلاح]] به نقطۀ صفر برسد و [[حق]] و [[حقیقت]] هیچ طرفداری نداشته باشد. بنابراین هر [[اصلاحی]] در این جریان محکوم است، چون هر اصلاحی یک نقطۀ روشن است و تا نقطۀ روشن هست دست [[غیب]] ظاهر نمی‌‌شود، پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعۀ [[فساد]] است. این نوع [[انتظار فرج]] به نوعی تعطیلی [[مقررات اسلامی]] و به هیچ وجه با [[موازین اسلامی]] و [[قرآنی]] وفق ندارد<ref>ر.ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، [[قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ (کتاب)|قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ]]، ص۵۴؛ [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|انتظار و منتظران]]، ص۱۹۳-۱۹۵؛ [[اصغر طهماسبی بلداجی|طهماسبی بلداجی، اصغر]] و [[فاطمه مرادی|مرادی، فاطمه]]، [[قرآن و سبک زندگی مهدوی (مقاله)|قرآن و سبک زندگی مهدوی]]؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref> و این‌گونه [[انتظار]]، عاملی برای توجیه [[ستم‌ها]] و [[فسادها]] و حق‌کُشی‌ها و بی‌عدالتی‌هاست<ref>ر.ک: [[شریف لک‌زایی|لک‌زایی، شریف]]، [[آزادی انتظار و آموزه مهدویت (مقاله)|آزادی انتظار و آموزه مهدویت]]؛ [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص۳۹-۴۰.</ref>.
+== [[برداشت‌های منفی از انتظار]] ==
+برداشت‌های منفی از موضوع [[انتظار فرج]] را می‌‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
+# '''[[انتظار مذهب احتراز]]''': برخی ظهور را تنها به [[ارادۀ الهی]] وابسته می‌دانند و تلاش در برابر [[حاکمان جور]] را بی‌تأثیر می‌شمارند، [[اصلاح امور]] را به آمدن [[حضرت مهدی]] واگذار می‌کنند و نه تنها برای برپایی حکومت اقدام نمی‌کنند بلکه آن را مانع ظهور و محکوم به بطلان می‌پندارند<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|ادب فنای مقربان ج۹]]، ص۳۵۷، ۳۶۶.</ref>. چنین انتظاری از نظر فردی، عامل رکود و توقف است و از نظر [[اجتماعی]] وسیله‌ای برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ [[استعماری]] است<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی فرد|مهدوی فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۸۹ ـ ۹۴؛ [[سکینه طاووسی|طاووسی، سکینه]]، [[انتظار از دیدگاه اهل بیت (کتاب)|انتظار از دیدگاه اهل بیت]]، ص۲۵ به نقل از مهدی منتظر، ص۳۶.</ref>. انتظاری بدینگونه نوعی عقب‌گرد، [[ارتداد]] و حتی [[انحراف]] از [[آیات]] تحرک‌بخش [[قرآن]] است. عامل [[زبونی]]، [[بی‌عدالتی]]، [[نابرابری]]، رکود و سکون و [[کناره‌گیری]] است<ref>ر.ک: [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص۳۷ و ۳۸؛ [[سکینه طاووسی|طاووسی، سکینه]]، [[انتظار از دیدگاه اهل بیت (کتاب)|انتظار از دیدگاه اهل بیت]]، ص۲۵ [[عبدالله محمدهاشمی|محمدهاشمی، عبدالله]]، [[فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی (مقاله)|فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی]]، ص۲۷.</ref>. به [[طور]] کلی هرگونه برداشتی که از آن، بوی ایستایی و سکون و بی‌تحرکی به مشام رسد، به طور کامل نادرست است. از این‌رو این برداشت و تلقی از انتظار همواره مورد مذمت و [[سرزنش]] بزرگان [[دین]] قرار گرفته و همواره [[پیروان مکتب اهل‌بیت]]{{ع}} از آن پرهیز داده شده‌اند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|انتظار و منتظران]]، [[مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین (مقاله)|مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین]].</ref>.
+# '''[[زمینه‌سازی ظهور]] با کمک به رواج [[فساد]] و [[گناه]]''': دستۀ دیگری معتقدند [[امام زمان]]{{ع}}، زمانی ظهور می‌کنند که [[دنیا]] پر از فساد و [[تباهی]] شده باشد، پس ما نباید در [[زمان غیبت]] با [[انحراف‌ها]] و مفاسدی که در [[جامعه]] وجود دارد مقابله کنیم، بلکه باید جامعه را به حال خود بگذاریم تا گناه‌ها زیاد شده و [[فرج]] نزدیک بشود<ref>ر.ک: [[علی باقی نصرآبادی|باقی نصرآبادی، علی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>. بلکه بالاتر برخی معتقدند ما نه تنها نباید جلوی [[گناهان]] را بگیریم، بلکه باید به آنها دامن هم بزنیم تا دنیا پر از [[جور]] و [[ظلم]] بشود و زمینۀ ظهور حضرت تحقّق یابد<ref>ر.ک: [[محمد محمدرضایی|محمدرضایی، محمد]]، [[معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر (مقاله)|معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر]]، ص۱۲؛ [[علی باقی نصرآبادی|باقی نصرآبادی، علی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>. برخی دولت‌های جابر مدعی شده‌اند که با جنایت‌های روزافزون به [[مقدمات ظهور]] [[منجی]] کمک می‌‌کنند<ref>ر.ک: [[مریم کریمی‌تبار|کریمی‌تبار، مریم]]، [[اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور (مقاله)|اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور]]، ص۱۲۱-۱۲۲؛ [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|نگاهی به مسأله انتظار]]، ص۳۹-۴۰.</ref>. چگونه می‌توان پذیرفت آن حضرت برای [[اصلاح]] [[جوامع بشری]]، هر نوع [[سختی]] را تحمل کنند، اما [[پیروان]] او در بی‌تفاوتی کامل به سر برند و از همه مهمتر دو اصل اساسی [[دینی]] یعنی [[امر به معروف و نهی از منکر]] را متروک گذارند<ref>ر. ک. [[سید مهدی شمس الدین|شمس الدین، سید مهدی]]، [[در ساحل انتظار (کتاب)|در ساحل انتظار]]، ص۳۱-۳۳.</ref>.
+# '''صرف [[دعا]] و عمل به [[تکلیف]]''': کسانی که تکلیف [[مردم]] در [[زمان غیبت]] را تنها [[دعا برای تعجیل فرج]] [[حضرت حجت]]{{ع}} می‌دانستند و به [[تکالیف]] خودشان هم عمل می‌کردند و [[امر به معروف و نهی از منکر]] هم می‌کردند، لکن درصدد [[اقدام عملی]] خاصی نبودند<ref>ر.ک: [[علی باقی نصرآبادی|باقی نصرآبادی، علی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>. به عبارتی دیگر برخی چنین می‌‌اندیشند که [[انتظار]] جز به معنای چشم انتظاری برای [[حضرت مهدی]] و [[سکوت]] و خمودی چیز دیگری نیست و این انتظار هیچ‌گونه تحول و تغییری در نقش و کارکرد [[اجتماعی]] اعضای [[جامعه]] بر جای نخواهد گذاشت<ref>ر.ک: [[محمد رضا ضمیری|ضمیری، محمد رضا]]، [[کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی (مقاله)|کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی]]، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴.</ref>.
+# '''انتظار مذهب اعتراض''': از جمله برداشت‌های قابل نقد، [[تفسیری]] است که انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید: "انتظار مذهب اعتراض است، [[منتظر]]، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. [[مذهب]] انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر به آنچه هست [[دل]] نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به [[ظلم]] است و این [[اعتراض]] ریشه در یک [[مبارزه]] و "نه [[تاریخی]] دارد" "نه"ای که از [[سقیفه]] و از زبان علی{{ع}} شنیده شد"<ref>[[علی شریعتی|شریعتی، علی]]، انتظار مذهب اعتراض.</ref>. هرچند این [[تفسیر]]؛ انتظار را موجب تخدیر و [[تسلیم]] نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو [[پرسش]] مطرح است. اول اینکه دامنۀ این اعتراض تا کجاست؟ تا [[رفاه]]، تا [[عدالت]]، تا [[عرفان]]، تا [[آزادی]] تا شکوفایی و [[تکامل]] و یا... و دوم اینکه پی‌آمد این اعتراض چیست؟ چه باری بر دوش منتظر می‌گذارد و این [[نفی]] با چه اثباتی همراه می‌شود؟<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی فرد|مهدوی فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۸۹ ـ ۹۴.</ref>
+# '''انتظار خاموش''': به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیده [[ظهور حضرت حجت]]{{ع}} را تنها معلول [[اراده]] و [[مشیت الهی]] می‌دانند و برای عوامل [[انسانی]] و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند. به همین جهت، در عصر غیبت نیز [[شیعیان]] را به زمینه‌سازی و [[تهیه مقدمات ظهور]] [[مکلف]] نمی‌دانند. این نگرش منفی و منفعلانه به موضوع [[انتظار]]، از نگاه سطحی و تلقی نادرست نسبت به مفاد برخی روایاتی ناشی می‌شود که در مورد نفی هر گونه [[قیام]] و حرکتی در عصر انتظار و بطلان و یا نافرجام بودن آن نقل شده است<ref>ر.ک: [[قنبر علی صمدی|صمدی، قنبر علی]]، [[آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور (مقاله)|آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور]]، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>.
+# '''[[طاغوت]] بودن [[حکومت]] قبل از ظهور''': دیدگاه کسانی که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و [[عقیده]] دارند این عمل با [[روایات]] مغایر است و هر عَلَمی قبل از ظهور حضرت بلند شود، طاغوت است<ref>{{متن حدیث|کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ{{ع}} صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ}}؛ الغیبه، نعمانی، ص۱۱۴؛ کافی، ج ۸، ص۲۹۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[علی باقی نصرآبادی| باقی نصرآبادی، علی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب]]، ص۱۱۳-۱۱۸؛ [[محمد صابر جعفری|جعفری، محمد صابر]]، [[انتظار فرج ۱ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref> در پاسخ گفته شده است مقصود از پرچم طاغوت برافراشته شده پیش از [[قیام قائم]]{{ع}}، پرچمی است که نه برای [[خدا]]، بلکه در پی رسیدن به مقاصد [[دنیایی]] و [[دعوت]] به خود باشد؛ اما پرچمی که با [[هدف]] [[حاکمیت]] [[دین الهی]] برافراشته شود و [[مردم]] را به [[قرآن]] و مکتب اهل بیت{{ع}} فراخواند، قطعاً مخاطب اینگونه روایات نخواهد بود، همان‌گونه که [[امام باقر]]{{ع}} در [[تأیید]] قیام حق‌طلبانۀ [[یمانی]]، وی را به سبب فراخوان مردم به [[امام مهدی]]{{ع}} ستود و با هدایت‌بخش خواندن [[پرچم]] او همگان را به حمایت از [[نهضت]] [[یمانی]] سفارش فرمود<ref>{{متن حدیث|لَیْسَ فِی الرَّایَاتِ رَایَةٌ أَهْدَی مِنْ رَایَةِ الْیَمَانِیِّ هِیَ رَایَةُ هُدًی لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَی صَاحِبِکُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ فَانْهَضْ إِلَیْهِ فَإِنَّ رَایَتَهُ رَایَةُ هُدًی}}؛ الغیبه، نعمانی، ص۲۵۶. </ref>. در [[حقیقت]]، اینگونه [[روایات]] برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "[[مهدی]]" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض [[سیاسی]] خویش، خود را [[مهدی موعود]] موجود قلمداد نکند<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|ادب فنای مقربان ج۹]]، ص۳۵۷، ۳۶۶.</ref>.
+== نتیجه‌گیری ==
+بنابراین دو برداشت عمده درباره [[انتظار]] وجود دارد: [[انتظار مثبت]] و سازنده که موافق [[آیات]] و روایات و حرکت آفرین و پویاست و [[انتظار منفی]] و ویرانگر که مخالف [[ضرورت]] [[قرآن]] و [[اسلام]] و بازدارنده و فلج کننده است.
-== پرسش‌های وابسته ==
-== پرسش‌های وابسته ==
 == پرسش‌های وابسته ==
 {{پرسمان انتظار فرج}}
-{{مدخل انتظار}}
 == منابع ==
 {{منابع}}
-* [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
+# [[پرونده:4140.jpg|22px]] [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، [[قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ (کتاب)|'''قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ''']]
-* [[پرونده:136864.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۲ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۲''']]
+# [[پرونده:ADAB-9.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۹ (کتاب)|'''ادب فنای مقربان ج۹''']]
+# [[پرونده:1404.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|'''انتظار و منتظران''']]، [[معارف مهدویت (کتاب)|معارف مهدویت]]
+# [[پرونده:13681225.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین (مقاله)|'''مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین''']]، [[گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۱ (کتاب)|گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۱]]
+# [[پرونده:1100125.jpg|22px]] [[علی قائمی|قائمی، علی]]، [[نگاهی به مسأله انتظار (کتاب)|'''نگاهی به مسأله انتظار''']]
+# [[پرونده:26008675.jpg|22px]] [[شریف لک‌زایی|لک‌زایی، شریف]]، [[آزادی انتظار و آموزه مهدویت (مقاله)|'''آزادی انتظار و آموزه مهدویت''']]، [[حصون (نشریه)|فصلنامه حصون]]
+# [[پرونده:97B13919.jpg|22px]] [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|'''فلسفه انتظار''']]
+# [[پرونده:1100130.jpg|22px]] [[سکینه طاووسی|طاووسی، سکینه]]، [[انتظار از دیدگاه اهل بیت (کتاب)|'''انتظار از دیدگاه اهل بیت''']]
+# [[پرونده:091225.jpg|22px]] [[عبدالله محمد‌هاشمی|محمد‌هاشمی، عبدالله]]، [[فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی (مقاله)|'''فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی''']]
+# [[پرونده:13681202.jpg|22px]] [[علی باقی نصرآبادی|باقی نصرآبادی، علی]]، [[نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب (مقاله)|'''نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب''']]، [[گفتمان مهدویت سخنرانی و مقاله‌های گفتمان پنجم (کتاب)|گفتمان مهدویت سخنرانی و مقاله‌های گفتمان پنجم]]
+# [[پرونده:Qabasat.jpg|22px]] [[محمد محمدرضایی|محمدرضایی، محمد]]، [[معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر (مقاله)|'''معنای جدیدی از انتظار فرج حضرت ولی عصر''']]، [[قبسات (نشریه)|فصلنامه قبسات]]
+# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[مریم کریمی‌تبار|کریمی‌تبار، مریم]]، [[اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور (مقاله)|'''اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور''']]، [[مشرق موعود (نشریه)|فصلنامه مشرق موعود]]
+# [[پرونده:77855.jpg|22px]] [[سید مهدی شمس‌الدین|شمس‌الدین، سید مهدی]]، [[در ساحل انتظار (کتاب)|'''در ساحل انتظار''']]
+# [[پرونده:13681209.jpg|22px]] [[محمد رضا ضمیری|ضمیری، محمد رضا]]، [[کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی (مقاله)|'''کارکردهای انتظار سازنده در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی''']]، [[گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۲ (کتاب)|گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۲]]
+# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[قنبر علی صمدی|صمدی، قنبر علی]]، [[آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور (مقاله)|'''آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور''']]، [[مشرق موعود (نشریه)|فصلنامه مشرق موعود]]
+# [[پرونده:13681183.jpg|22px]] [[ابراهیم کوثری|کوثری، ابراهیم]]، [[انتظار و وظایف منتظران (مقاله)|'''انتظار و وظایف منتظران''']]، [[سفیر نور (نشریه)|ماهنامه سفیر نور]]
+# [[پرونده:11830.jpg|22px]] [[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن (مقاله)|'''نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن''']]، [[انتظار موعود (نشریه)|فصلنامه انتظار موعود]]
+# [[پرونده:11155.jpg|22px]] [[اصغر طهماسبی بلداجی]]، [[فاطمه مرادی]]، [[قرآن و سبک زندگی مهدوی (مقاله)|'''قرآن و سبک زندگی مهدوی''']]، [[بینات (نشریه)|فصلنامه بینات]]
+# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج - فروهی (مقاله)|'''انتظار فرج''']]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]
 {{پایان منابع}}
 == پانویس ==
 {{پانویس}}
 [[رده:انتظار ظهور امام مهدی]]
 [[رده:مدخل فرهنگ‌نامه مهدویت]]
-[[رده:مدخل]]