حدیث غدیر از دیدگاه اهل سنت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث غدیر است. حدیث غدیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث غدیر در قرآن - حدیث غدیر در حدیث - حدیث غدیر در کلام اسلامی - حدیث غدیر در پژوهش‌های اسلامی - حدیث غدیر در سیره و معارف معصومان - حدیث غدیر در سیره و معارف و سیره فاطمی - حدیث غدیر در سیره و معارف صحابه - حدیث غدیر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

امامت علی و خلافت خلفا

مقاله‌های اصلی: امامت امام علی، نظام خلافت، و خلفای سه‌گانه

عده‌ای از عالمان اهل‌سنت هم دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین (ع) را پذیرفته‌اند و هم خلافت خلفای پیش از علی (ع) را مشروع دانسته‌اند. به اعتقاد آنان از آنجا که مقصود از حدیث غدیر، امامت علی (ع) پس از پیامبر اکرم (ص) است، و از سوی دیگر زمان امامت او معین نشده است، می‌توان گفت: مقصود، امامت وی پس از دوران خلافت ابوبکر، عمر و عثمان بوده است. به این صورت می‌توان میان دو دیدگاه شیعه و اهل‌سنت درباره امامت علی (ع) جمع کرد و گفت: اگر چه علی (ع) از طرف پیامبر اکرم (ص) به امامت منصوب شده است، ولی مقصود، امامت او پس از خلفای سه‌گانه بوده است.

برخی از عالمان اهل‌سنت نیز که مولی را در حدیث غدیر به محبت و نصرت معنا کرده‌اند، گفته‌اند بر فرض قبول اینکه معنای مولی در حدیث غدیر، امامت است می‌توان گفت: امامت علی (ع) پس از خلافت خلفای پیش از او مقصود است. در اینجا نمونه‌هایی از عبارت آن دسته از عالمان اهل‌سنت را می‌آوریم که دلالت حدیث غدیر را بر امامت امیرالمؤمنین (ع) پذیرفته‌اند:

1. محمد رشید الدین گفته است: “ثبوت خلافت علی (ع) بر اساس غدیر با مذهب اهل‌سنت منافات ندارد، و برای این دلیل مختصر، به مقدمات طولانی نیازی نیست”.
2. شهاب‌الدین دولت‌آبادی به دلالت حدیث غدیر بر امامت علی (ع) اذعان کرده و گفته است: “اهل‌سنت گفته‌اند که مراد از حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» امامت علی (ع) در زمان خلافت و امامت اوست”.
3. ابوحامد غزالی در سرّ العالمین، سخن عمر را که گفت: بخ بخ یا أبالحسن أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنه دلیل روشن بر امامت علی (ع) دانسته و یاد شده است که پس از آن، هوای نفس و خودخواهی برخی، سبب شد که به مخالفت برخیزند و سخن پیامبر (ص) را نادیده بگیرند. سبط ابن‌جوزی نیز سخن مزبور را از غزالی نقل کرده است.
4. سنایی غزنوی در حدیقه الحقیقه گفته است: نائب مصطفی به روز غدیر کرده بر شرع خود مر او را میر؛ سخن وی صریح در این است که پیامبر (ص) در غدیر خم، علی (ع)را به امامت منصوب کرده است. حکیم سنایی از بزرگان، دانشمندان و عارفان اهل‌سنت است. عبدالرحمان جامی در نفحات الانس وی را ستوده است. (...)
5. محمد بن طلحه شافعی گفته است: “هر معنایی که لفظ مولی درباره پیامبر (ص) بر آن دلالت می‌کند، پیامبر (ص) آن را برای علی (ع) اثبات کرده است. پیامبر (ص) هم نسبت به مؤمنان اولی بود و هم ناصر و سید آنان بود، علی (ع) نیز این چنین است”.
6. سبط ابن‌جوزی نیز گفته است: “مراد از مولی در حدیث غدیر، اطاعت مخصوص از پیامبر است و معنای آن این است: هر کس من نسبت به او اولی هستم، علی نیز نسبت به وی اولی است. حافظ ابوالفرح اصفهانی در مرج البحرین به این معنا تصریح کرده است. وی حدیث غدیر را این‌گونه روایت کرده است: من کنت ولیه و اولی به من نفسه فعلی ولیه و جمله «ألست اولی بالمؤمنین من أنفسهم»، صدر حدیث نیز بر این معنا دلالت می‌کند، زیرا این جمله، نص صریح در اثبات امامت و قبول اطاعت او است. همین گونه است جمله «و أدر الحق معه حیث دار». بر این اساس، در تمام اختلافاتی که میان علی (ع) و دیگر صحابه رخ داده است حق با علی (ع) بوده است، بدین علت است که علما، احکام بُغات را از وقایع جمل و صفین استنباط کرده‌اند. وی سپس به اشعار حسان بن ثابت در غدیر خم نیز استشهاد کرده است.

اشکال اگر مقصود از حدیث غدیر بیان امامت علی (ع) پس از خلافت خلفای پیش از او بوده است، چرا تنها امامت او بیان شده و امامت و خلافت خلفای سه‌گانه بیان نشده است؟

پاسخ پیامبر اکرم (ص) می‌دانست که در زمان علی (ع) تباهی و تعدی رخ خواهد داد، و گروهی امامت او را انکار خواهند کرد، به این سبب امامت وی را بیان کرد تا رفتار شورشیان و مخالفان امامت او را محکوم کند.

نقد

اولاً: متفاهم عرفی در این‌گونه موارد امامت و جانشینی بلافصل است، مگر آنکه تقیید شود، چنان‌که وقتی ابوبکر، عمر را به جانشینی خود تعیین کرد، هیچ کس این احتمال را مطرح نکرد که شاید مقصود، جانشینی پس از علی (ع) یا دیگران است.

ثانیاً: کلمه “من” موصوله در حدیث غدیر، همه افراد را شامل می‌شود. بر این اساس؛ ابوبکر، عمر و عثمان نیز مشمول ولایت و امامت علی (ع) شده‌اند. این معنا تنها با امامت بلافصل علی (ع) تحقق‌پذیر است.

ثالثاً: ابوبکر و عمر، خود در غدیر خم، ولایت و امامت علی (ع) را به او تبریک گفته‌اند: أصبحت یا بن ابی‌طالب مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة. ملا یعقوب لاهوری (متوفای ۱۰۹۸) در شرح “تهذیب الکلام”، تفتازانی، نخست عبارت وی را که گفته است: ولا حصر فی علی شرح کرده و گفته است: “مقصود، این است که بر فرض اینکه حدیث غدیر بر امامت علی (ع) دلالت کند، مفاد آن امامت او در آینده است، ولی بر نفی امامت دیگران قبل از او دلالت نمی‌کند، و فایده تنصیص به امامت او الزام بُغات و خوارج است”. سپس در نقد آن گفته است: “همان‌گونه که کلمه من موصوله بر عمومیت ولایت پیامبر (ص) دلالت می‌کند، بر عمومیت ولایت علی (ع) نیز دلالت می‌کند. بنابراین، علی (ع) بر ابوبکر ولایت دارد نه برعکس”.

رابعاً: نکته‌ای که عبدالعزیز دهلوی و دیگران در توجیه تنصیص پیامبر (ص) بر امامت علی (ع) گفته‌اند، درست نیست، زیرا شورش و مخالفت با خلیفه پیامبر (ص) به زمان علی (ع) اختصاص ندارد، بلکه در زمان عثمان نیز جمعی از مسلمانان علیه عثمان شورش کردند و سرانجام، او در آن شورش کشته شد. افزون بر این، شورش و مخالفت در زمان عثمان نیز رخ داده است، ولی پیامبر (ص) در خطبه غدیر تنها از امامت علی (ع) سخن گفته است و به خلافت عثمان حتی اشاره‌ای هم نکرده است؛ لازمه این مطلب آن است که پیامبر (ص) در دو موضوع همانند، به دو گونه متفاوت رفتار کرده باشد!

دیدگاه علمای اهل سنت

بسیاری از علمای اهل سنت، دلالت حدیث غدیر را بر امامت حضرت علی(ع) پذیرفته و بر این مطلب تصریح کرده‌اند:

۱. ابوحامد غزالی می‌نویسد: از خطبه‌های رسول گرامی اسلام(ص) خطبه غدیر خم است که همه مسلمانان بر متن آن اتفاق دارند. رسول خدا(ص) فرمود: «هر کس من مولا و سرپرست او هستم، علی(ع) مولا و سرپرست اوست». عُمَر پس از این فرمایش رسول خدا(ص) به علی(ع) این‌گونه تبریک گفت: «مبارک مبارک! ای ابوالحسن! تو اکنون مولا و رهبر من و هر مولای دیگری هستی». این سخن عُمَر از تسلیم و رضایتی حکایت می‌کرد؛ اما پس از گذشت آن روزها، عُمَر بر اثر هوای نفس و علاقه به ریاست و رهبری، مکان اصلی استوانه خلافت را تغییر داد و با لشکرکشی‌ها، برافراشتن پرچم‌ها و گشودن سرزمین‌های دیگر، راه امت را به اختلاف و بازگشت به دوران جاهلی هموار کرد و [مصداق این آیه قرآن شد]: «پس آن [[[عهد]]] را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بد معامله‌ای کردند».

۲. سبط بن جوزی درباره حدیث غدیر و معنای کلمه «مولا» بحث درازدامنی آورده و بعد از نقل همه معانی «مولا» و رد آنها، گفته است: «این حدیث بر نصب امامت امام علی(ع) دلالت می‌کند». وی می‌گوید: دانشمندان عرب در تفسیر کلمه «مولی» در کلام پیامبر(ص) که فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ‌»، وجوهی ذکر کرده‌اند که یکی از آنها به معنای مالک است و... معنای دهمین آن اولی و برتر است. خداوند فرمود «این مولای شماست»، به این معنا که او اولی و برتر به شما است و چون ثابت شد که مولا به معنای اولی است، پس حمل لفظ مولا در این حدیث بر کسی که مالک بنده‌ای باشد، جایز نخواهد بود؛ چون پیامبر(ص) مالک علی و علی(ع) بنده رسول خدا و آزاد شده او نبوده و نیز حمل آن بر کسی که پسر عموی دیگری است، جایز نیست؛ زیرا او پسر عمویش بود و نه بر هم‌پیمان؛ چون این قضیه مربوط به کسانی است که ضرر دیده‌اند و پیمان بر کمک و همراهی می‌بندند و نه بر یاری و کمک؛ زیرا این معنا در خود کلمه موجود است، و نه بر کسی که سرپرستی (ضمان جریره) را دارد، و نه بر همسایه که چنین حملی لغو است، و نه بر آقا و سروری که اطاعتش لازم است.

پس مقصود از کلمه مولا در این حدیث غیر از معنای دهم، یعنی همان حمل بر «اَولی» نخواهد بود و معنایش این می‌شود کسی که من اولی و برتر از جان وی به خود او هستم، پس علی(ع) هم اولی و برتر از جان او به اوست». من در این معنا و تفسیر تنها نیستم. بلکه ابوالفرج اصفهانی نیز در کتاب مرج البحرین این حدیث را از اساتیدش نقل کرده و می‌گوید: رسول خدا(ص) دست علی(ع) را گرفت و فرمود: کسی که من ولی و سرپرست او و برتر از جانش به وی هستم، پس علی(ع) سرپرست اوست». از این تعابیر فهمیده می‌شود که همه معانی کلمه مولا، در نهایت به وجه دهم آن بازگشت دارد که جمله «آیا من بر جان مؤمنان برتر از خودشان نیستم؟»، بر آن دلالت دارد و این نص آشکاری است در اثبات امامت و پذیرفتن طاعت و پیشوایی او.

۳. طلحه شافعی بعد از نقل روایت می‌نویسد: ... این حدیث اگر چه از ظاهر آن برمی‌آید که رسول خدا(ص) جانشین تعیین نکرده، ولی حدیث غدیر خم دلیل بر تعیین سرپرست است که همان جانشینی رسول خداست. بنابراین حدیث غدیر خم ناسخ حدیث قبل می‌شود؛ چون حدیث غدیر در آخر عمر مبارک رسول الله(ص) ایراد شده و متأخر است.

۴. شهرستانی به نقل از نظام معتزلی می‌نویسد: امامت محقق نمی‌شود، مگر با نص و مشخص نمودن به شکل واضح و روشن و راستی که پیامبر(ص) بارها بر امامت علی(ع) آشکارا تصریح کرده است به گونه‌ای که بر مردم مشتبه نشود؛ اما عمر آن را پنهان کرد و او بود که روز سقیفه عهده‌دار بیعت گرفتن بر خلافت ابوبکر بود.

۵. سعید الدین فرغانی می‌گوید: «... رسول خدا(ص) علی(ع) را وصی خود و قائم مقام خود قرار داد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» و این واقعه در روز غدیر خم بود.»...

ذهبی به سند صحیح نقل می‌کند: براء می‌گوید: با رسول خدا(ص) زیر درخت نشسته بودیم که فرمان اقامه نماز جماعت صادر شد؛ سپس رسول خدا(ص) دست علی(ع) را گرفت و سمت راستش قرار داد و فرمود: «آیا من نسبت به مؤمنان از جان آنان به خودشان برتر نیستم»؟ گفتند: «آری». فرمود: «علی(ع) مولای کسی است که من مولای اویم. خداوندا دوست بدار آنکه علی(ع) را دوست بدارد و دشمن بدار، دشمن او را». عمر بن خطاب گفت: «گوارا باشد بر تو ای علی! تو اکنون مولا و رهبر تمام مردان و زنان مؤمن هستی». این حدیث را عبدالرزاق از معمر از علی بن زید نقل کرده است.

افزون بر روایت صحیح السندی که از خطیب بغدادی در بحث آیه اکمال آمده است، روایات صحیح السند فراوانی در کتاب‌های اهل سنت وجود دارد که بیعت عمر را در روز غدیر ثابت می‌کنند؛ برای نمونه ابن عساکر شافعی به سند صحیح، ماجرای تبریک گفتن عمر را چنین نقل می‌کند: أبو بكر محمد بن عبد الباقي، أنا أبو الحسن علي بن إبراهيم بن عيسى المقريء الباقلاني قراءة عليه و أنا حاضر، نا أبو بكر بن مالك إملاء، نا بن صالح الهاشمي، نا هدبة بن خالد، حدثني حماد بن سلمة، عن علي بن زيد بن جدعان، عن عدي بن ثابت و أبي هارون العبدي، عن البراء بن عازب قال: كنا مع رسول الله(ص) في حجة الوداع فكسح الرسول الله(ص) تحت شجرتين و نودي في الناس إن الصلاة جامعة فدعا علياً فأقامه. و أخذ بيده عن يمينه فقال: «أ لست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟ قالوا بلى. قال: أ لست أولى بكل مؤمن من نفسه؟ قالوا بلى وفي أحد الحديثين: أ ليس أزواجي أمهاتكم؟ قالوا بلى. قال هذا ولي و أنا مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»! فقال له عمر: هنيئا لك يا علي أصبحت مولاي و مولى كل مؤمن. براء بن عاذب می‌گوید: در حجه الوداع همراه رسول خدا بودیم که زیر درخت‌ها را تمیز کردند. فرمان اقامه نماز جماعت صادر شد؛ سپس رسول خدا(ص) دست علی(ع) را گرفت و سمت راستش قرار داد و فرمود: «آیا من نسبت به مؤمنان از جان آنان به خودشان برتر نیستم»؟ گفتند: «آری». فرمود: «آیا همسران من مادران شما نیستند»؟ گفتند «آری». فرمود: «این علی(ع) رهبر است و من رهبر اویم. خداوندا! دوست بدار آنکه علی(ع) را دوست بدارد و دشمن بدار دشمن او را». عمر گفت: «مبارک باشد بر تو ای علی! تو اکنون مولا و رهبر من و تمام مؤمنان هستی».

بررسی سند روایت

1. محمد بن عبد الباقی؛ سمعانی گفته است: «کسی را که جامع فنون علمی باشد غیر از او ندیدم. از وی شنیدم که می‌گفت: از همه آموخته‌هایم توبه کردم؛ مگر از حدیث و دانش حدیث». عکری الحنبلی می‌گوید: ابن خشاب درباره وی می‌گوید: «با اینکه محمد بن عبد الباقی در دانش ریاضیات و ارث منحصر به فرد بود و در علوم دیگر هم صاحب رأی بود، در علم روایت و حدیث نیز متبحر و راست‌گو و استوار بود». ابوالفرج بن جوزی می‌گوید: «محمد بن عبد الباقی درکی استوار داشت و در دانش‌های فراوانی الگو بود و در ارث منحصر به فرد بود».
2. علی بن ابراهیم بن عیسی (۴۴۸ ه. ق)؛ استاد و پیشوای راست‌گو، علی بن ابراهیم ابن عیسی از ابوبکر قطیعی و حسینک تمیمی و محمد وراق حدیث شنید. خطیب درباره گفته است: «از علی بن عیسی روایت نوشته‌ام و ایرادی در وی نیست».
3. ابوبکر بن مالک القطیعی (۲۷۴ - ۳۶۸ه. ق)؛ وی، استاد، دانشمند و محدث زمان خودش بوده است.... خطیب درباره او می‌گوید از ابوبکر برقانی درباره ابوبکر بن مالک قطیعی پرسیدند. او گفت: او استاد و شایسته بود اگرچه از وی متنفر بودم، برای من ثابت شد که او راست‌گو بود و در شنیده‌هایش شک و شبهه‌ای نیست».
4. فضل بن صالح (۳۰۰ ه. ق)؛ او ثقه است.
5. هدبة بن خالد (۲۳۵ ه. ق)؛ از روات، بخاری، مسلم و ابوداوود است.
6. حماد بن سلمة (۱۶۷ ه. ق)؛ تعلیقی از رُوات صحیح مسلم و بخاری است.
7. علی بن زید بن جدعان (۱۳۱ ه. ق)؛ از روات صحیح مسلم و بقیه صحاح سته و بخاری در أدب المفرد است.
8. عدی بن ثابت (۱۱۶ ه. ق)؛ از روات بخاری، مسلم و بقیه صحاح سته است.
9. ابی‌هارون العبدی (۱۳۴ ه. ق)؛ از روات بخاری، ترمذی و ابن ماجه است.

بر پایه قواعد رجالی اهل سنت هر کس در صحیح بخاری و مسلم روایتی نقل کرده باشد، وثاقت و عدالتش قطعی است؛ چنان‌که ابن حجر عسقلانی در فتح الباری می‌نویسد: «ابن دقیق العید از ابن مفضل که استاد پدرش بوده، است، نقل حدیث دارد که می‌گفت: کسی که در طریق راویان بخاری باشد، از پل عبور کرده است». ‌ابن تیمیه حرانی درباره صحیح بخاری و مسلم می‌گوید: «محتوای صحیح بخاری و مسلم در بین پیشوایان حدیث پذیرفته شده و مورد قبول است و همگان بر این مطلب اجماع دارند که به طور قطع و یقین احادیث موجود در این دو کتاب از رسول خدا(ص) است». بنابراین سند حدیث از حماد بن سلمة تا براء بن عازب، همان سند روایت ابن ماجه قزوینی از براء بن عازب درباره غدیر است که البانی آن را تصحیح کرده است.

تفسیر «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ»

رسول خدا(ص) قبل از ابلاغ ولایت امام علی(ع) فرمود: «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ»؛ «آیا من از خود شما به شما سزاوارتر نیستم»؟ و مسلمانان پذیرفتند. سپس پیامبر(ص) همین ولایت را برای امام علی(ع) ثابت کرد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»؛ «پس هر کس من مولای اویم، علی(ع) نیز مولای اوست». جمله «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ»؛ در حدیث غدیر وجود دارد و از دید سند، این روایات تصحیح شده‌اند؛ چنان‌که در بررسی حدیث بیان شد.

جمله «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ‌» از دید اهل سنت همان اولویت و ولایتی را ثابت می‌کند که خداوند در آیه ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾، برای رسول خدا(ص) جعل فرموده است و مسلمانان موظفند که از او در همه کارها اطاعت کنند. طبری می‌نویسد: «خداوند پیامبر(ص) را سزاوارتر از مؤمنان بر جانشان دانسته و او را شایسته‌تر می‌داند تا آنچه لازم می‌داند در حق آنان انجام دهد». ابن کثیر نیز می‌نویسد: «خداوند مهربانی و دلسوزی رسولش را درباره امتش می‌داند و لذا او را سزاوارتر از خود آنان می‌داند و فرمان او را در حق آنان مقدّم دانسته است». بغوی به تصریح می‌گوید: «فرمان رسول خدا(ص) بر افراد امت از فرمان بعضی از آنان نسبت به دیگری نافذتر و اطاعتش بر همگان واجب است». ابن عباس و عطاء گفته‌اند: «معنای آیه این است که چون رسول خدا(ص) آنان را به کاری فرا خواند و نفس آنان به چیزی دیگر، پس اطاعت رسول بر آنان واجب و مقدم است.»...

قاضی عیاض در تفسیر آیه می‌نویسد: «مفسران اولویت رسول خدا(ص) را در نفوذ فرمانش مانند اطاعت برده از اربابش دانسته‌اند». ابن جوزی می‌نویسد: «این سخن خداوند که فرموده است: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾، به معنای سزاوارتر است؛ یعنی رسول خدا(ص) هرگونه که بخواهد می‌تواند، درباره آنان فرمان دهد.»... از دید مفسران اهل سنت، اولویت در این آیه، به معنای ولایت و سرپرستی است که خداوند آن را برای پیامبر(ص) قرار داده است تا در همه امور و اداره زندگی مسلمانان، ولایتش را به کار گیرد و پیروی و اطاعت وی را بر همه مسلمانان واجب کرده است. پیامبر(ص) در خطبه غدیر همین حقیقت را برای مردم بیان فرمود و بر اثبات آن از مردم اقرار گرفت؛ سپس همان ولایت را برای امام علی(ع) نیز جعل کرد.

ابلاغ امامت علی(ع) به فرمان خدا

رسول خدا(ص) بعد از پایان یافتن حجة الوداع، در راه بازگشت به مدینه، این پیام الهی را دریافت کرد: ای پیامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده‌ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می‌دارد. آری، خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند. این آیه تصریح می‌کند که ابلاغ امامت علی(ع)، از فرمان‌های خداوند و تابع تشریع الهی است و به اندازه‌ای مهم است که اگر انجام نپذیرد گویی همه وظایف و رسالت پیامبر(ص) به سرانجام نرسیده است. روایاتی که درباره شأن نزول این آیه نازل شده‌اند ثابت می‌کنند که آیه قبل از غدیر و درباره تشریع و ابلاغ ولایت امام علی(ع) نازل شده است:

۱. ابی حاتم از ابوسعید خدری نقل می‌کند: «این آیه در شأن علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است». وی در مقدمه تفسیر خود همه روایات را در تفسیر آیات، صحیح‌ترین روایت‌ها دانسته و گفته است: صحیح‌ترین اخبار را از جهت سند و متن انتخاب کردم؛ پس اگر از رسول خدا(ص) سخنی در تفسیر دیدم و صحابه نیز سخنی داشته‌اند،سخن رسول را ترجیح دادم و اگر از صحابه سخنی در تفسیر نقل کردم، صحیح‌ترین آن را از جهت رتبه و درجه نقل کردم و نام موافقان آن را با حذف سند آورده‌ام.

ابن تیمیه، تفسیر ابن ابی‌حاتم را از تفاسیری می‌داند که روایات آن در تفسیر، معتمد است و آنان را زبان راست‌گوی اسلام می‌داند: پیشوایان مفسران که تفسیرشان را با سندهای شناخته‌شده نوشته‌اند، مانند ابن جریح، سعید بن ابی‌عروه، عبد الرزاق، عبد بن حمید، احمد، اسحاق، بقی بن مخلد، ابن جریر طبری، محمد بن اسلم، طوسی ابن ابی‌حاتم و ابوبکر بن منذر و غیر آنان از دانشمندان و بزرگانی که زبان راست‌گوی اسلام بودند و محتوای تفاسیرشان مورد اعتماد است....

۲. حسکانی می‌نویسد: خداوند در حدیث معراج به پیامبرش فرمود: من پیامبری مبعوث نمی‌کنم؛ مگر آنکه جانشینی برای وی قرار می‌دهم و تو ای رسول من جانشین تو علی(ع) است». ابن عباس می‌گوید: رسول خدا به زمین بازگشت، ولی از ذکر این قضیه به دلیل اینکه مردم به تازگی از جاهلیت فاصله گرفته بودند، ملاحظه داشت تا آنکه شش روز گذشت. آیه نازل شد که تو شاید برخی از آنچه را بر تو نازل می‌شود ترک کنی و ابلاغ نکنی. رسول خدا(ص) صبر کرد تا اینکه روز هجدهم فرا رسید. خداوند این آیه را نازل فرمود: «ای رسول! آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده است ابلاغ کن». رسول خدا(ص) به بلال دستور داد تا به همه مردم ابلاغ کند که فردا همه در غدیر خم جمع شوند. رسول خدا(ص) و مردم همه به طرف غدیر خم حرکت کردند. در این سرزمین خطاب به مردم فرمود: «ای مردم! خداوند به من مأموریتی داده است که از ابلاغ آن بیم دارم؛ چراکه می‌ترسم مرا متهم کنید و آن را نپذیرید تا آنجا که خداوند مرا سرزنش و تهدید فرموده است. سپس دست علی(ع) را گرفت و بلند کرد؛ به گونه‌ای که سفیدی زیر بغل او دیده می‌شد. آن‌گاه فرمود: «ای مردم! خدا مولای من است و من مولای شما هستم؛ پس هر کس من مولای اویم علی(ع) مولای اوست. خداوندا! دوست بدار آن‌که علی(ع) را بر ولایتش دوست بدارد و دشمن بدار آن‌که او را دشمن بدارد و یاری کن آن‌که او را یاری نماید و ذلیل فرما آن‌که ذلت او را بخواهد». سپس این آیه نازل شد: «امروز دین شما را کامل نمودم».

۳. ثعلبی نیز از عبدالله بن عباس نقل می‌کند: ابن عباس گفته است آیهبلاغ درباره علی(ع) نازل شده است. رسول خدا(ص) مأمور شد تا آن را به مردم ابلاغ کند.دست علی(ع) را گرفت و فرمود: «هر کس من مولا و پیشوای او هستم، علی(ع) مولای اوست. خداوندا! دوست بدار آن‌که علی را دوست بدارد و دشمن بدار آن‌که او را دشمن بدارد».

۴. واحدی می‌گوید: «ابوسعید خدری گفته است: این آیه ابلاغ، در غدیر خم و درباره علی(ع) نازل شده است».

۵. ابن عساکر از ابی‌سعید خدری نقل می‌کند: أخبرنا ابو بكر وجيه بن طاهر عن أبو حامد الأزهري عن أبو محمد المخلدي عن أبو بكر محمد بن حمدون عن محمد بن إبراهيم الحلواني عن الحسن بن حماد سجادة عن علي بن عابس عن الأعمش و أبي الجحاف عن عطية عن أبي سعيد الخدري قال نزلت هذه الآية ﴿أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ على رسول الله(ص) يوم غدير خم في علي بن أبي طالب. از ابوسعید خدری نقل شده است که گفت: «آیهبلاغ در غدیر خم درباره علی(ع) بر رسول خدا(ص) نازل شد».

بررسی سند روایت ابن عساکر

1. أبوبکر وجیه بن طاهر (۵۴۱ ه. ق): ذهبی با عنوان استاد، دانشمند عادل و از خاندان عدالت، او را یاد کرده است.
2. ابوحامد الأزهری (۴۶۳ ه. ق)؛ ذهبی او را «العدل المسند الصدوق» خوانده است.
3. ابو محمد المخلدی (۳۸۷) ه. ق)؛ ذهبی او را امام راست‌گو، استاد و معتمد خوانده است.
4. ابوبکر محمد بن حمدون خالد (۳۲۰ ه. ق)؛ ذهبی می‌گوید: «حافظ بزرگ و یکی از استوانه‌ها بوده است». حاکم نیز او را از معتمدان دانسته است.
5. محمد بن ابراهیم الحلوانی؛ ذهبی می‌گوید: «خطیب او را توثیق کرده است». ابن جوزی می‌گوید: «... او ثقه است».
6. حسن بن حماد سجادة (۲۴۱) ه. ق)؛ ذهبی می‌گوید: «حسن بن حماد ثقه است». عسقلانی: «حسن بن حماد صدوق است».
7. سلیمان الأعمش؛ از رُوات بخاری و مسلم است و در وثاقت وی تردیدی نیست.
8. ابی الحجاف ذهبی می‌گوید: «احمد و یحیی او را توثیق کرده‌اند و ابوحاتم گفته است: او صلاحیت نقل روایت را دارد».
9. عطیة العوفی؛ ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «عطیه معتمد است و احادیث شایسته‌ای دارد». ترمذی درباره سند که عطیه عوفی در آن هست، می‌گوید: هذا حديث حَسَن صَحِيحٌ؛ «این حدیثی حسن و صحیح است». عجلی می‌گوید: عطية العوفي، كوفي تابعي ثقة...؛ «عطیه عوفی، کوفی، از تابعان و ثقه است.»... بنابراین سند روایت صحیح و همه روات آن موثقند.

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت
2. امیری، سلیمان، امامت و دلائل انتصابی بودن آن