دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)

دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار از دیدگاه یهود

دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟

پاسخ جامع اجمالی

انتظار از نگاه یهود

• آیین یهود، یکی از ادیان بزرگ الهی قبل از اسلام است کتاب مقدس آنها "تورات" و تفسیر آن "تلمود" نام دارد. انتظار موعود آخرالزمان از اعتقادات ضروری یهودیت است. در طول تاریخِ پر فراز و نشیب یهود، انتظار منجی موج می‌زند و سختی‌ها و آوارگی‌ها را به امید آمدن منجی موعود و برتری در جهان متحمل شده‌اند. از این رو مسألۀ انتظار در آیین یهود به طور جدی مطرح است و در آثار دینی یهود از جمله اسفار تورات و دیگر کتاب‌های انبیاء آنان همواره به موعود، علائم آخرالزمان و رجعت اشاره شده است.

برخی از اعتقادات یهود درباره انتظار

• در آثار مقدس نزد یهود از سه موعود سخن به میان آمده است: حضرت مسیح، حضرت محمد (ص) و حضرت مهدی (ع). از آنجا که یهود به دو موعود نخست نگرویدند، باید نسبت به مسألۀ انتظار موعود حساس و نگران باشند. بر اساس اعتقاد یهود با آمدن موعود، همۀ موجودات از وجود او بهره‌مند خواهند شد، منتظران خداوند وارث زمین خواهند شد و صالحان مورد تأیید خداوند قرار خواهند گرفت. از دیگر معتقدات یهود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ظهور منجی، حمایت از نیکان، از بین رفتن ستمگران، از بین رفتن فقر، رفتار عادلان؛ او با مردم و یاری رساندن به فقرا و مساکین، تسلط او بر تمام زمین، افزونی نعمت و زراعت، داوری بر اقوام و...، ظهور مصلح کل که از وعده‌های محتوم الهی و موجب آرامش و امید به آینده است.

• چشم به راهی و انتظار شخصی فوق‌العاده در بحرانی‌ترین ایام روزگار و دادرسی او نسبت به بندگان خدا؛ در منابع کنونی یهود با همۀ تحریفاتی که طی قرون متمادی در آنها رخ داده، قابل توجه و عنایت است. هم اکنون هرساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل مراسم باشکوهی برپا می‌کنند و در آن مراسم ادعیه‌ای خوانده می‌شود، از جمله این دعا: "ارادۀ خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده‌دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد".

شواهد اعتقاد به انتظار در آثار دینی یهودیت

• در اینکه یهود به مقولۀ انتظار معتقد است، شواهد و دلایل فراوانی از کتاب مقدس یهودیان بخش عهد عتیق آن وجود دارد مانند:

1. در مزمور ۳۷ آمده است: "خداوند داود نبی را به وسیلۀ انتظار تسلّی می‌دهد و او را به انتظار دعوت می‌نماید... با این بیان که ای داودا ذهنت را مشوش نساز که البته منتظران را خداوند وارث زمین قرار خواهد داد و آنان که لعنت شده‌اند پراکنده خواهند شد و صالحان همان کسانی هستند که زمین را به میراث برند و تا فرجام حیات جهان درآن زیست کنند"
2. در کتاب مقدس یهودیان بخش صفینای نبی آمده است: "منتظر باشید زیرا هدف من این است که امت‌ها را جمع نمایم و ممالک را فراهم آورم، در آن زمان زبان پاک به امت‌ها باز خواهم داد تا جمع آنان اسم خدا را بخوانند و یک دل او را عبادت نمایند»

نتیجه‌گیری

• بنابراین مقولۀ انتظار یکی از مسائل مورد ابتلای یهود بوده، هست و خواهد بود و در عصر کنونی نیز، جامعۀ یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهور منجی موعود معتقدند و کامل‌ترین و اصیل‌ترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج می‌زند.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «آیین یهود، یکی از ادیان بزرگ الهی است که چندین قرن قبل از اسلام، در جزیرة العرب رایج و ظاهر شده است. در آیین یهود کتاب‌های فراوانی به عنوان کتاب مقدس و مصادر آیین مذکور شناخته می‌شوند؛ در رأس آنها کتاب تورات است، یهود معتقدند که این کتاب تورات همان کتابی است که بر موسی کلیم الله، وحی شده است و علمای یهود تفسیری بر تورات نوشته‌اند که "تلمود" نام دارد. کتاب تورات دارای بخش‌های مختلف و هر بخش آن سِفر نامیده می‌شود و هر سِفر دارای چند باب و آیه است. شور و التهاب انتظار موعود آخرالزمان مقوله‌ای است که در تاریخ پرفراز و نشیب یهودیّت موج می‌زند و چشم به راهی و آمدن یک منجی، از جمله اعتقادات ضروری یهودیّت می‌باشد. این اعتقاد، ریشه در منابع مقدس آنان دارد که در ادامه به برخی از بشارت‌ها که درباره این امر مهم بیان شده‌اند، اشاره خواهیم کرد. عهد عتیق و انتظار: در ابتدا به مسأله انتظار از دیدگاه یهود در عصر عتیق و با استفاده از منابع آنان در عهد عتیق می‌پردازیم. در مزمور ۳۷ از مزامیر داود نبی: "خداوند داود نبی را به وسیله انتظار تسلّی می‌دهد. و او را به انتظار دعوت می‌نماید و به او وعده داده می‌شود که از کثرت شروران واهمه نداشته باشد. با این بیان که "ای داودا ذهنت را مشوش نساز که البته منتظران را خداوند وارث زمین قرار خواهد داد. و آنان که لعنت شده‌اند پراکنده خواهند شد. و صالحان از مردم همان کسانی هستند که زمین را به میراث برند و تا فرجام حیات جهان در آن زیست کنند". این توصیه به انتظار وعده غلبه بندگان شایسته خدا، در قرآن کریم نیز مورد تأیید قرار گرفته است چنان‌که در سوره انبیاء می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. در کتاب مقدس حیقوق نبی نیز به مسأله انتظار اشاره شده است و خداوند می‌فرماید: "اگر چه تأخیر نماید برایش منتظر باش، زیرا که خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود، بلکه جمیع امت‌ها را نزد خود جمع می‌نماید و تمام قوم‌ها را برای خویش فراهم می‌آورد". قرآن کریم نیز در دو مورد به این موضوع پرداخته است: ﴿فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾. ﴿قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾. در کتاب مقدس صفینای نبی می‌فرماید: "منتظر باشید زیرا هدف من این است که امت‌ها را جمع نمایم و ممالک را فراهم آورم، در آن زمان زبان پاک به امت‌ها باز خواهم داد تا جمع آنان اسم خدا را بخوانند و یک دل او را عبادت نمایند". در کتاب مقدس دانیال نبی نیز از انتظار سخن به میان آمده است: "زمان به سرعت در حال گذر است و علم در حال پیشرفت، در این رهگذر خوشا به حال کسی که جزء منتظران باشد". از آنچه که بیان شد قطع پیدا می‌کنیم که انتظار جزء اعتقادات مسلّم یهودیت در اعصار قدیم بوده است. یهودیان معاصر و انتظار: چشم به راهی و انتظار آمدن شخصی فوق‌العاده در بحرانی‌ترین ایام روزگار و دادرسی او نسبت به بندگان خدا؛ در منابع کنونی یهود با همه تحریفاتی که طی قرون متمادی در آنها رخ داده است قابل توجه و عنایت است. به طوری که در عصر حاضر مشاهده می‌کنیم که ادعیه و عبادات جامعه یهود خالی از انتظار نیست و کاملاً این عقیده در آنها ملموس است که ذیلاً به چند نمونه، اشاره می‌کنیم. در کلمات قدوشا از انتظار سخن به میان آمده است، و این نمونه بارزی است بر این که معاصرین یهود از جمله منتظرین می‌باشند و امید و چشم‌براهی آنان را در اذهان متبلور می‌سازد، در آنجا که به منجی و موعود خود اشاره می‌کند و می‌گوید: "ای پادشاه ما! از مقامت ظاهر شو و بر ما حکم فرمائی کن چون مادر انتظار تو هستیم". یهودیان هم‌اکنون هرساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل مراسم باشکوهی برپا می‌کنند و در آن مراسم ادعیه‌ای خوانده می‌شود و از جمله آن ادعیه این دعا است: "اراده خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده‌دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد". در این فراز از دعا مشاهده می‌کنیم که چشم به راهی و امید به آمدن مسیحا و به ارمغان آوردن آزادی و رهایی برای ملت یهود، که مصداق بارز انتظار می‌باشد به وضوح بیان گردیده است. نماز نامه‌های یهود: در بند هفتم نماز نامه‌های یهود به این صورت به انتظار اشاره شده است: "چشمان ما ببیند که تو از در رحمت به صهیون باز می‌گردی". و در فراز دیگری از آن نمازنامه آمده است که: "این اسیران بیچاره در سرزمین‌های بیگانه همچون غلامان و کنیزان از روزی که آنان را ترک کرده‌ای منتظر تو هستند". همان‌گونه که مشاهده گردید می‌بینیم در عصر کنونی جامعه یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهور منجی موعود معتقدند و در مجموع کامل‌ترین و اصیل‌ترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج می‌زند».

۲. حجت الاسلام و المسلمین شفائی؛

محبوب شفائی حجت الاسلام و المسلمین محبوب شفائی، در کتاب «موعود حق» در این‌باره گفته است: «در تورات - در پاراش لخلخا، فصل ۱ از آیه ۲۰ از سفر تکوین از قول خداوند به ابراهیم خلیل - آمده است: در خصوص اسماعیل به تو شنواندم و اجابت کردم و او را برکت دادم و نسلش را مثل خاک - زیاد کردم به وسیله محمد و دوازده امام، و امتی عظیم از وی به وجود خواهم آورد. خداوند جلیل، پس از این که هفده بشارت به حضرت خلیل(ع) داد - چنانکه در پاداش مذکور مسطور است - حضرت ابراهیم(ع) بعد از استماع بشارت مذکور، به سجده افتاد و تمنا کرد: کاش اسماعیل در حضور تو زیست کند. پس خداوند عالم فرمود: دعای تو را در حق اسماعیل به اجابت رساندم او را برکت داده و فرزندان او را زیاد خواهم کرد؛ قبیله بزرگ که عبارت از قبیله عرب است - از نسل او خواهد بود و او را بزرگ خواهم گرداند؛ به سبب این که محمد(ص) و دوازده امام، که اوصیای محمد(ص) هستند را از نسل او پدید خواهم آورد. کلمه عبری (شمعتیخا) به معنی (استمعتک) در عربی است. یعنی شنوانیدم و اجابت کردم (مادماد) یعنی محمد(ص) و از نظر عدد - در اعداد یهود - مثل هم و معادل عدد ۹۲ هستند، (سنیم عاشار) به معنی (اثنی عشر) یعنی دوازده امام می‌باشد. در زبور داود: در ترجمه فارسی زبور ۳، از مزامیر داود - که چهل آیه است و در آخر تورات آمده - چنین مطالبی به چشم می‌خورد: آیه (۹) زیرا که شریران منقطع می‌شوند، اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد. آیه (۱۰) و حال، اندک است که شریر نیست می‌شود که هر چند مکانش را استفسار نمایی ناپیدا خواهد بود. آیه (۱۱) اما متواضعان، وارث زمین شده، از کثرت سلامتی لذت می‌برند. آیه (۱۷) چون بازوهای شریران شکسته می‌شود و خداوند صدیقان را تکیه‌گاه است. آیه (۱۸) خداوند روزهای صالحان را می‌داند و میراث ایشان، ابدی خواهد شد. آیه (۱۹) زیرا متبرکان وارث زمین خواهند شد اما ملعونان وی (خداوند) منقطع خواهند شد. آیه (۲۲) خداوند عدالت را دوست می‌دارد و مقدسان خود را وا نمی‌گذارد؛ تا ابد محفوظ می‌شوند در حالی که ذریه شریران منقطع است. آیه (۲۹) صالحان وارد زمین شده‌ ابداً در آن ساکن خواهند بود. آیه (۳۰) برهان صدیق به حکمت، متکلم خواهد بود و زبانش به حکم گویاست. آیه (۳۱) شریعت خدا در قلبش بوده قدم‌هایش نخواهد لغزید؛ این بشارت - کاملاً - مطابق آیه قرآن است از آن جا می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. و مراد از صدیق که در بشارت ۳۰ آمده و صفات او بیان شده بود حضرت مهدی(ع) است. در کتاب حقوق نبی فصل ۷ آمده است: و اگر چه تاخیر نماید برایش، منتظر باش زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود بلکه جمیع امت‌ها را نزد خویش جمع می‌کند.. در کتاب اشعیای نبی، فصل ۱۱، آمده است: و نهالی از تنه یسی (پدر داود) بر آمده؛ شاخه‌ای از ریشه‌هایش خواند شکفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت... برای ذلیلان به عدالت حکم می‌کند و برای مسکینان زمین - به راستی - مایه بیداری خواهد بود... کمربند کمرش عدالت است و کمربند میانش امانت (دنیا به صورتی در می‌آید) که گرگ و بره در کنار هم سکونت کنند و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید، و گوساله و شیر و پرواری با هم، و طفل کوچک آنها را خواهد راند، و گاو با خرس خواهد چرید و بچه‌های آنها با هم خاهند خوابید، و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد، و طفل شیرخواره با سوراخ مار بازی خواهد کرد، و طفل از شیر باز داشته شده دست خود را بر خانه افعی خواهد گذاشت. و در تمامی کوه مقدس من، هیچ ضرر و فساد نخواهد بود؛ زیرا که زمین، از دانش خداوند، مثل آب‌هایی که دریا را فرا می‌گیرد، پر خواهد شد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین فروهی؛

ناصر فروهی حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصر فروهی، در مقاله «انتظار فرج» در این‌باره گفته است: «در آیین یهود ... مسئله انتظار به طور جدّی مطرح است، یهودیان که خود را پیروان حضرت موسی می‌دانند، منتظر موعودند. در آثار دینی یهود، اسفار تورات و دیگر کتاب‌های انبیای آنان همواره به موعود اشاره شده است، از جمله در مزامیر به این مسئله اشاره فراوان شده است. آنها معتقداند که با آمدن موعود همه موجودات از وجود او بهره‌مند خواهند شد و منتظران خداوند وارث زمین خواهند شد، چون قدرت شریر شکسته خواهد شد و صالحان مورد تأیید خداوند قرار خواهند گرفت».

۴. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «شور و التهاب انتظار موعود آخرالزمان در تاریخ پرفراز و نشیب یهودیت موج می‌زند. در عهد قدیم از کتاب مقدس، سفر مزامیر داوود، مزمور ۳۷ می‌خوانیم: به جهت وجود اشرار و ظالمین مأیوس مشو؛ زیرا نسل ظالمین از روی زمین برچیده خواهد شد و منتظرین عدل الهی وارثان زمین خواهند شد. و کسانی که مورد لعن الهی واقع گردند بینشان تفرقه خواهد افتاد. و انسان های صالح کسانی هستند که وارثان زمین شده و تا پایان تاریخ در روی زمین زندگی خواهند کرد. تب و تاب انتظار دخالت اعجازآمیز خداوند در دوران سیطره والیان رومی بر فلسطین به اوج خود رسید، و به همین علّت هنگامی که یحیای تعمید دهنده ندا داد: توبه کنید، زیرا ملکوت آسمان نزدیک است. توده‌های مردم پیام او را با جان و دل شنیدند، کلمات هیجان‌آور او دل‌های شنوندگان را تکان می‌داد و الهام بخش گروه‌های ستمدیده و بینوایی بود که همواره آتش شوق انتظار برای قیام "مسح شده خدا" در قلوبشان زبانه می‌کشید.».

۵. خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «یهودیان که خود را پیرو حضرت موسای کلیم(ع) می‌‌دانند، منتظر مصلح موعودند و در آثار دینی خود، همواره به موعود اشاره کرده و از ظهور پیامبر اکرم(ص) و حوادث مربوط به مبعث، علائم آخرالزمان، رجعت و نیز اشاراتی در مورد شخصیت آخرالزمان بیان نموده‌اند. به هر حال چون یهودیان به حضرت مسیح(ع) ایمان نیاوردند، به طبع، موعود آنان هنوز ظهور نکرده است. طبق آثار مقدس یهود، چهره سه موعود در آنها ترسیم شده: حضرت مسیح(ع)، حضرت محمد(ص) و حضرت مهدی(ع). با وجود این اشارات، قوم یهود به حضرت مسیح و حضرت محمد(ص) نگرویدند، از این رو باید نسبت به مسأله انتظار موعود حساس و نگران باشند و به دور از سادگی و غفلت، به انتظار و آمادگی بیشتر از همگان اهمیت داده و از ظلم و تجاوز و انسان کُشی دست بکشند. گر چه بشارت‌های مذکور، همگی درست است اما آنها حق را نپذیرفتند: نه از زبان حضرت محمد(ص) و نه از زبان حضرت مسیح(ع)، حتی با وجود اینکه بشارت آمدن این دو پیامبر در کتب خود یهودیان آمده اما آنها با قبول نکردنشان در نهایت نابود خواهند شد. یهود چه بپذیرد و چه نپذیرد؛ پس از حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع) آمد و به نسخ دین موسی که سرشار از تحریف‌ها شده بود پرداخت و پس از حضرت عیسی(ع)، حضرت محمد(ص) ظهور کرد، هر چند که بشارت آن را حضرت عیسی داده بود و از آن زمان تاکنون، تنها دینی که مبتنی بر وحی و پیامبری است؛ دین مقدس اسلام و کتاب قرآن بود که در میان خلق است. و بشارت انبیاء الهی در مورد مهدی موعود(ع) صادق است».

۶. خانم ابراهیمی؛

زهرا ابراهیمی خانم زهرا ابراهیمی، در مقاله «نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی» در این‌باره گفته است: «قوم بنی اسرائیل‌ نیز‌ از‌ سده‌های آغازین ظلم و ستم تا به حال‌ با‌ بشارت‌های انبیاء، منتظر ظهور شکوهمند منجی موعود به سر برده تا با ظهور‌ خود‌ آنها را به برتری در‌ جهان‌‌ برساند. مسائل‌ محوری‌ و شکل‌گیری‌ این تفکر در مستندات دینی آنها‌ مذکور‌ است. کلمه مسیح در دین یهود مبتنی بر عقایدی است که محور‌ آن‌ ظهور فردی‌ است به نام مسیح‌ (که گرفته شده از‌ واژه (Mashiah) یعنی تدعین (مسح) شده‌‌ است‌. کلمه عبری (Mashiah) یعنی مسح اشیاء یا افراد با روغن مقدس در زمان‌‌ مناسب‌ برای رسیدن به اهداف مقدس‌. علاوه‌ بر‌ اینها این کلمه‌ در‌ مورد افرادی نیز به‌ کار‌ می‌رود که رسالت از طرف خدا را به عهده می‌گیرند. (یعنی فقط شامل‌ پادشاهان‌ یا‌ کشیش‌های والامقام نیست) این واژه در‌ مورد‌ نجات‌دهنده‌ای که‌ در‌ آخر‌ الزمان ظهور خواهد کرد‌ نیز به کار رفته و حکومت آرمانی منجی موعود را دربر گرفته است. این طرز تلقی‌ خاص‌ برگرفته از اعتقاد یهود بوده است‌ که‌، نجات‌ نهایی‌ بنی‌ اسرائیل به عهده فردی‌ از خاندان سلطنتی داوود خواهد بود و به وسیله او این نجات محقق خواهد شد و بنابر اعتقاد‌ یهودیان‌، او‌ پسری از نسل‌ داوود که بهترین فرد‌ تدهین‌ شده‌ پروردگار‌ است‌ خواهد‌ بود. و این کلمه به‌ معنای اخیر، یعنی آرزوی نجات جامعه و امید به رهایی انسان و منجی موعود تغییر یافت. ماشیح‌ (Mashiah) اندیشه مدینه فاضله را در‌ ذهن‌ می‌پروراند و بهشت از دست رفته را متذکر می‌شود که با ظهور او انسان می‌تواند آن عصر از دست رفته‌ را بازسازی کند. علاوه بر‌ آن‌ این واژه، جامعه‌ای تکامل‌یافته‌ را‌ در ذهن مجسم‌ می‌کند که حتی در آن بهشت گمشده نیز هرگز وجود نداشته است، یعنی در واقع‌ دنیای جدیدی توسط او شکل می‌گیرد که بر پایه احقاق حقوق از‌ دست‌ رفته‌ کسانی است که مورد ظلم و ستم واقع شده‌اند. انتظار مسیح اساسا برگرفته از تفکر یهودی است. یهودیان در زمان‌های گذشته‌ به دلیل نگرانی از وضع موجود، گذشته خود را‌ مورد‌ توجه قرار‌ می‌دادند و در واقع آنها پس از اولین ویرانی شهر بیت المقدس منتظر ظهور رهبری قدرتمند و فاتح بوده‌اند‌ که قدرت و عظمت این قوم را که به اعتقاد خودشان در‌ تورات‌ قوم‌‌ خداوند نامیده شدند به عصر درخشان داوود و سلیمان برگرداند. ماشیح‌ (Mashiah) همان طور که گذشت لقب پادشاهان ‌‌بنی‌ اسرائیل بود و بر اساس‌ اعتقادات پیشینیان یهود، هرگاه فردی در حضور جمع توسط‌ پیامبران‌ با‌ روغن‌ مقدسی مسح می‌شد در واقع با این روش آن فرد به عنوان فرد مقدس‌ برای قوم‌ محسوب می‌گردید که این کلمه بعدها برای شخصیت آرمانی یهود به‌ کار رفت و بعد از‌ این‌ اطلاق، بنی اسرائیل منتظر پادشاه آرمانی خود بودند و به آن، عشق‌ می‌ورزیدند. در تلمود به مأموریت ماشیح اشاره شده و آمده است: "انبیای بنی اسرائیل به‌ کرات به "روزهای آخر" (که هنوز‌ فرانرسیده است) به عنوان دورانی که در آن‌ عظمت ملی یهود به آخرین حد اعتلای خود خواهد رسید، اشاره کرده‌اند، این‌ امید به یک آینده نورانی و مشحون از سعادت در دل عامه مردم سخت‌ جایگزین‌ شد‌، و با گذشت زمان نه فقط شدت پیدا کرد، بلکه رؤیاهای‌ شگفت‌انگیزی را نیز که در جهان آینده، تحقق خواهد یافت، دربرگرفت. این‌ آینده درخشان و با شکوه، در اطراف شخصیت‌ ماشیح‌ (تدهین شده، با روغن‌ مسح مقدس) که از جانب خداوند مأموریت خواهد داشت تا این دوران تازه و پر از شگفتی‌ها را آغاز کند، تمرکز خواهد یافت". مهم‌ترین مژده ظهور‌ مسیح‌ در‌ کتاب اشعیای نبی آمده است‌: "نهالی‌ از‌ تنه یسا (پدر داوود) بیرون آمده، شاخه‌ای از ریشه‌هایش خواهد شکفت‌ و روح خداوند بر او قرار خواهد گرفت، یعنی روح حکمت‌ و فهم‌ و روح‌‌ مشورت و قوت و روح معرفت و ترس از خداوند. خوشی‌ او‌ در ترس خداوند خواهد بود و موافق رؤیت چشم خود داوری نخواهد کرد و بر وفق سمع‌ گوش‌های خویش تنبیه نخواهد‌ نمود‌. بلکه‌ مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان‌ زمین، به راستی حکم خواهد نمود. جهان را به عصای‌ دهان خویش زده، شریران را به نفخه لب‌های‌ خود‌ خواهد‌ کشت، کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت، گرگ با‌ بره‌ سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل‌ کوچک آنها‌ را‌ خواهد‌ راند. گاو با خرس خواهد چرید و بچه‌های آنها با هم‌ خواهند خوابید‌ و شیر‌ مثل‌ گاو کاه خواهد خورد و طفل شیرخواره، بر سوراخ مار بازی خواهد کرد و طفل از‌ شیر‌ بازداشته‌ شده، دست خود را بر خانه افعی خواهد گذاشت و در تمامی کوه مقدس من‌ ضرر‌ و فسادی نخواهند کرد؛ زیرا که جهان‌ از معرفت خداوند پر خواهد بود، مثل‌ آبهایی‌ که‌ دریا را می‌پوشاند". شور و هیجان انتظار پادشاه آرمانی در تاریخ پر از التهاب یهودیت‌ فراوان‌ به چشم می‌خورد یهودیان در طول اعصار گذشته تمام مصائب و سختی‌ها و آوارگی‌ها را‌ با‌ امید‌ آمدن منجی‌ موعود‌ متحمل‌ شده‌اند و باور شخصیت آرمانی به زمان‌های سخت و محنت‌بار برمی‌گردد و در همین دوره‌ها شکوفا می‌شود و باور‌ مسیح‌ به‌ عنوان یکی از پاسخ‌های ممکن برای نجات‌ مطرح می‌شود. در این خصوص‌ آمده‌ است: "این نکته که ماشیح دورانی از صلح پایدار و بی‌زوال و شادمانی و خرسندی را در سراسر جهان‌ پدید‌ خواهد آورد، بالطبع تأکید شده است...". در جهان کنونی، انسان بنایی را‌ می‌سازد‌ و دیگری آن را فرسوده می‌کند. کسی نهالی‌ را‌ می‌نشاند‌، و دیگری میوه آن را می‌خورد". اما درباره جهان‌ آینده مکتوب است: "آنها بنا نخواهند کرد تا دیگری در آن ساکن شود‌، و (درخت‌) غرس نخواهند کرد تا دیگری‌‌ (میوه آن را‌) بخورد‌... زحمت‌ بیهوده نخواهند کشید...". (صفنیا، ۳:۹ تنحو ما‌ نوح‌، ۹۱) بیش از همه ملت‌ها، ملت اسرائیل با ظهور ماشیح خوشبخت خواهد‌ شد‌ و ظلم و جوری‌ که از جهانیان متعدی‌ تحمل کرده است پایان‌ خواهد‌ یافت و به مقام عالی که‌ خداوند‌ برایش مقدر کرده است خواهد رسید". به نظر می‌رسد که با اولین ویرانی‌ معبد‌ سلیمان و تبعید و بازگشت به سرزمین‌ خود‌ توسط‌ کوروش در واقع‌ علاقمندی‌ به آینده‌ای کامیاب شدت‌ یافت‌، اما این گرایش به‌ خاط نجات در همان زمان نیز منجر به یأس گردید‌ زیرا‌ که آزار و شکنجه شدید فرمانروای سلوکیه‌ در‌ سوریه از‌ موارد‌ ناامیدی‌ آنها بود و نیز پیروزی‌ مکابیان در طول زمان‌ از موجبات یأس محسوب گردید. دلیل دیگری که این نگرانی و یأس‌ را‌ تشدید نمود به‌ سال ۰۷-۵۶‌ میلادی‌ برمی‌گردد‌. دورانی‌ که‌ یهودیان علیه حکومت‌ ظالمانه‌ روم شورش‌ کردند و باعث ویرانی مجدد معبد دوم سلیمان گردید و شورش بعدی آنها هم عامل‌ دیگری‌ در‌ این‌ زمینه به شمار آمد تا آنها امید‌ به‌ ظهور‌ منجی‌ را‌ مربوط‌ به آخرت تلقی‌ نمایند به هرحال تمام این شورش‌ها برگرفته از امید به رستگاری نهایی توسط مسیح موعود شکل می‌گرفت. اندیشه انتظار مسیح که به سال‌های ۲۲۰ پیش از میلاد تا سال ۷۰ میلادی برمی‌گردد دارای اشکال مختلفی بود و از مشغولیات‌ ذهنی‌ و معنوی مجالس حاکی بود. این اندیشه از امیدهای دنیوی به آینده سیاسی مطلوب همانند شکست حکومت بیگانه و رهایی از یوغ‌ آنها، تجدید حکومت خاندان داوود و ایجاد همبستگی پس از‌ تبعید‌، بازگشت و بازسازی‌ معبد ویران شده سلیمان و از طرح مکاشفه پیامبران بنی اسرائیل از جمله: به وجود آمدن‌ عصر جدید، ظهور حکومت آسمانی و احیای‌ اموات‌ را در بر می‌گیرند. ایجاد‌ تغییرات‌‌ اساسی که نقش اصلی این تغییرات می‌توانست بر عهده یک رهبر یا فردی از نسل‌ سلطنتی داوود یا موجودی مافوق بشر باشد. مسیح در‌ یهودیت‌ به دو شکل ترسیم‌ شده‌ بود. یکی مسیحی که فردی تدهین شده بود از کاهنان و دیگری مسیحی از نسل داوود. بنا به اعتقاد یهودیان قبل از ظهور مسیح، اتفاقات زیادی صورت می‌پذیرد از جمله بلایای‌ کیهانی‌ و آشوب‌های اجتماعی که بیانگر آن است که ظلم و ستم همه جا را فراخواهد گرفت و ظالمان بر جهان مسلط خواهند شد که بنابراین، هرزمان مصیبت‌ها و نابسامانی‌ها در بین مردم یهود شدت‌ می‌یافت‌ شاید به‌‌ نوعی نشانگر علائم ظهور مسیح تلقی می‌گردید و خبر از ظهور قریب الوقوع مسیح می‌داد. در تأیید این‌ موضوع آمده است "زمان ظهور ماشیح به واسطه بروز ناراحتی‌های سیاسی‌‌ که‌ به‌ جنگ‌های سخت منجر خواهد گردید، مشخص خواهد شد. هروقت ببینی که‌ دولت‌ها با هم به جنگ می‌پردازند‌، ‌‌منتظر‌ قدوم ماشیح باش". اما بعد از ظهور ماشیح وضع دنیا کاملا تغییر کرده‌ و به‌ صلح‌ جاویدان می‌رسد. در کتاب‌های اشعیای نبی باب‌های ۲ و ۱۱ آیات (۲-۴) دنیایی آرام و آرمانی زیر نظر حاکمی‌‌ از نسل داوود را ترسیم می‌کند در کتاب میکاه نبی باب ۴ آیه ۴ از‌ آرامش و سکون در زمین‌ در‌ عصر مسیح سخن به زبان می‌آورد و بیان می‌دارد که در آن زمان، هرکسی در زیر درخت انجیر خود زندگی می‌کند. ارمیای نبی نیز در کتاب خود، آینده قوم را ترسیم‌ کرده و اشاره به فردی از نسل داوود می‌نماید که خواهد آمد و عدالت را برقرار می‌نماید و قوم‌ به‌ صلح و آرامش می‌رسد و به مباحث اخلاقی نیز در این زمینه اشاره می‌نماید. اشعیای نبی در باب ۲۵ (آیات ۳۱-۵۱) منجی را تعبیر به خدمتگزار رنجدیده خداوند می‌نماید که انسان‌ها‌ را‌ از گناهانش پاک می‌سازد. در کتاب مزامیر در مزمور ۲۷ (آیات ۶-۴۱) مشخصات پادشاه و منجی موعود را بیان‌ نموده و برقراری آرامش و صلح در آن زمان را شرح داده است‌ و متذکر‌ شده است که با آمدن چنین فردی عدالت برقرار خواهد شد و طغیانگری و زورمداری و ظلم و ستم دیگر، مصداق نمی‌یابد. از نشانه‌های آرامش در زمان ماشیح آمده است: "صلح جاویدان در‌ سراسر‌ طبیعت‌ حکمفرما خواهد شد. گرگ با‌ بره‌ سکونت‌ خواهد داشت و پلنگ با بزغاله‌ خواهد خوابید و...". (اشعیاء ۱۱:۶، ۷ و ۸) و در مزمورهای ۲ (آیات ۶ و ۷) و مزمور ۵۴ اعمال و رفتار خود نموده و عقوبت اعمالشان را‌ یادآوری‌ می‌نماید‌. به طور کلی مطالبی که‌ در این مزمورها‌ بیان‌ گردیده است حاوی مضامین ذیل است: ظهور منجی حمایت از نیکان و از بین رفتن ستمگران از بین رفتن فقر‌ رفتار‌ عادلانه او با مردم و یاری به فقرا و مساکین تسلط او بر‌ تمام زمین افزونی نعمت و زراعت داوری بر اقوام در بعضی از کتب، مطرح شده است که این بهشت‌ جاودان‌، نخست‌ در روی زمین برقرار می‌شود و بعد از گذشت هزار سال قیامت‌ برپا‌ ‌شده و آنگاه انسان را به آن خلد برین منتقل‌خواهند کرد. و قوم بنی اسرائیل‌ در‌ آرزوی‌ تحقق استقلال سیاسی و چشم به راه یک‌ رهاننده‌ای، بنام برگزیده خدا که آزادی را‌ برای‌ آنها‌ محقق سازد خواهند بود. این انتظار بزرگ در آغاز به صورت احیای سیاسی حکومت‌ واژگون‌ شده بنی‌ اسرائیل بود. بعدها وجود یک منجی احیاگر در کنار انتظار، مورد‌ تأکید‌ قرار‌ گرفت. شواهد زیادی نشانگر آن است که در متن کتاب مقدس دین یهود، تفکر‌ آینده‌ با شکوه، در قالب یک انتظام اجتماعی آرمانی و جهانی صورت معنوی به خود‌ گرفته‌ است‌ اما توجه‌ و شاخص نمودن این تفکر بزرگ در دین دیگری که همان مسیحیت است به‌ ظهور‌ رسیده‌ است. در تاریخ دین یهود عده زیادی از این قوم به‌ عنوان‌ مسیح‌ موعود قیام نموده‌اند که‌ از نظر یهودیان به عنوان ناجیان کاذب و آلام ماشیح نامیده می‌شدند‌. که‌ اکثر‌ آنها انگیزه‌های سیاسی داشته‌اند. در این دین نیز ظهور مصلح کل از‌ وعده‌های‌ محتوم الهی‌ است که موجبات آرامش و امید به آینده را فراروی آنان قرار می‌دهد».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)