دعا در اخلاق اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث دعا است. "دعا" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دعا در قرآن | دعا در حدیث | دعا در کلام اسلامی | دعا در فلسفه اسلامی | دعا در عرفان اسلامی | دعا در اخلاق اسلامی | دعا از دیدگاه برون‌دینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دعا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• مراد از "دعا" در این فصل، تنها گشودن زبان به دعا نیست؛ بلکه مراد از آن تحصیل حالت دعا و تضرّع است؛ هرچند ظاهر شدن دعا بر زبان انسان در شمار برترین اعمال می‌باشد. در برخی از روایات چنین آمده، که خود دعا برترین عبادات و بلکه عصاره و روح عبادت است، نیز سپر مؤمن و سلاح اوست.
• در این رابطه، می‌توان به جلد دوّم کتاب شریف "کافی"، مبحث فضیلت دعا مراجعه کرد، و این مضامین را به صورت متواتر در آن یافت.
• از این‌رو، انسان غیر عالِمی که معانی بلند دعاهائی نظیر دعای کمیل، دعای عرفه، مناجات شعبانیّه و دیگر ادعیه بلند این‌گونه را در نمی‌یابد، باز از خواندن آن ادعیه فائده می‌بَرد؛ به‌ویژه آنکه این دعاها را به عنوان حکایتی از آنچه امام(ع) خوانده‌اند قرائت کند؛ همان‌گونه که اگر خداوند را با دعاهای ساده خود به نمایش گیرد، نیز هم از ثواب‌های بسیار برخوردار خواهد شد، و هم آن دعاها در حقّش به اجابت خواهد رسید.
• با این همه، سخن ما در این فصل درباره دعای قلبی است. این نوع از دعا، ارتباطی است که بین بنده و پروردگار حاصل می‌شود، تا دریابد که دعا کلامی است که به سوی او ۔ جلَّ وعلا! - به فراز می‌رود، همان‌گونه که قرآن نیز کلامی است که از سوی همو، به فرود آمده است. در این صورت، بنده شیرینی خواندن قرآن و دعا و ذکر را در می‌یابد، و به ویژه در این ارتباط از شیرینی نماز لذّتی دوچندان می‌یابد؛ چه نماز به نوعی سخنان مخفیانه و عاشقانه‌ای است، که بین بنده و مولی جریان می‌یابد. بنده در این حالت چون در نماز ایستد و آیات قرآنی مذکور در آن را بخواند، کلام خداوند را از زبان خود می‌شنود، و در بقیّه نماز نیز، خود با او به مناجات می‌پردازد. از این‌رو نماز عشق بازی‌ای است که میان محبّ و محبوب، و محبوب و محبّ جریان پیدا می‌کند.
• به باور ما، می‌توان ادّعا کرد که دعائی که در قرآن و احادیث اهل بیت(ع) یاد شده و بدان ترغیب فراوان شده است، همین حالت ارتباط قلبی است؛ و ظهور آن بر زبان دعا کننده، تنها یکی از مصادیق بارز آن می‌باشد.
• توضیح آنکه در بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث ما، عباراتی شگرف به کار رفته که بر دعا ترغیب می‌فرماید، و از غفلت از آن نهی فرموده باز می‌دارد. نمونه را به این آیه بنگرید: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾
• دلالت این آیه بر آنکه رشد و کمال آدمی متوقّف بر دعا بوده، بدون آن انسان به هیچ منزلی از منازل برتر دست نخواهد یافت، کاملاً واضح بوده نیاز به توضیح بیشتری نخواهد داشت. در این آیه امّا آنچه جلب توجّه می‌نماید، آن است که حضرت حق با به کار بردن کلمه "لعلَّ / باشد"، نشان داده که رشد و کمال آدمی‌زاد برای او -جلَّ وعلا! - محبوب می‌باشد؛ همان‌گونه که با هشت مرتبه استفاده از ضمیر متکلّمی که به او راجع است، دعا کننده را به خود منسوب داشته؛ نیز او - تعالی! - می‌فرماید: ﴿قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا﴾.
• این‌گونه تهدیدی که در این آیه شریفه به چشم می‌آید، در این کتاب آسمانی کمتر به کار رفته است؛ و این از آن رو است که اهمیت ارتباط قلبی بنده با او و نیایش را به نمایش گذارد.
• این مطلب به‌ویژه برای اهل دل، که وابستگی همه موجودات به حضرت حق را مشاهده کرده نیاز لحظه به لحظه ایشان به او را در می‌یابند، از اهمیّت بیشتری برخوردار است؛ چه آنان می‌دانند که اگر او نظر عنایتش را از ساحت وجود برگیرد، در کمتر از لحظه‌ای تمامی عالَم به نیستی پیوسته از هستی بی‌بهره خواهد شد. شاید از همین رو است که در مناجات پیامبر اکرم(ص) با حضرت حق، و به خصوص در مناجات‌های ثلث آخر شب ایشان، به وفور عبارت "پروردگارا! مرا به خودم به اندازه یک پلک زدن وامگذار"، به کار می‌رفته است. به این آیه شریفه نیز بنگرید: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾.
• این آیه نیز چنان زبان تهدیدی به کار برده، که همچون آیه پیشین در شمار سنگین‌ترین آیات قرآن کریم قرار گرفته است. جالب توجّه آنکه در ابتدای این آیه شریفه، خداوند وعده فرموده که استجابت را از پی دعا قرار دهد. او این استجابت را به هیچ امر دیگری موکول نکرده، اصل دعا را موجب استجابت آن دانسته است.
• نیز می‌فرماید: ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ﴾. این آیه، به روشنی مطلوب بودن دعا را نشان می‌دهد؛ چه نخست با اسلوب پرسش، مؤمنان را به سوی آن خوانده، و زان پس وعده فرموده که اگر دعاکننده مضطَر / ناامّید از دیگران، باشد، حتماً دعای او را اجابت می‌فرماید. اضطرار امری قلبی است که به وسیله زبان تنها ظهور می‌یابد.
• آیات بسیار دیگری نیز دلالت می‌فرماید، که اگر کسی با این حالت قلبی دست به دعا برداشت، خداوند حتماً دعای او را اجابت می‌فرماید؛ در این شمار است:

• ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ﴾؛
• ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً﴾.

• این آیه نیز همچون آیات پیشین، به دعای آمیخته به تضرّع قلبی و خضوع و خشوع امر می‌نماید، و مؤمنان را به آن فرا می‌خواند.
• آیات دیگری نیز دلالت می‌فرماید، که دعا سلاح انبیاء عظام(ع)، عالمان و عبادت‌گران مخلص خداوند بوده است: ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.
• برخی از مفسّران، در این آیه بر آن رفته‌اند که این دعا تنها نماز را شامل می‌شود، همان‌گونه که آرام دل و روشنی دیده دعا کنندگان نیز تنها در قیامت برای آنان پدید خواهد آمد.
• به نظر ما، این هر دو سخن باطل بوده صحیح نمی‌باشد، بلکه منظور از دعا در این آیه، مناجاتی است که نماز تنها یک شیوه از آن است؛ همان‌گونه که روشنی دیده آنان نیز-که مایه آرامش جانشان می‌شود-، همان لذّت و شادمانی‌ای است که در نیمه شب در همین عالم به دست می‌آورند. آری! این شادمانی در جهان دیگر به وجهی کامل‌تر نصیب اینان خواهد شد، امّا این بدان معنی نیست که دعا کنندگان در این دنیا از این نعمت بی‌بهره خواهند بود.
• حضرت حق در آیه‌ای دگر می‌فرماید: ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ﴾. عبارت مبارک "هر صبح و شام"، نشان دهنده مداومتی است که مؤمنان بر این حالت داشته، هیچ‌گاه از آن غفلت نمی‌ورزند.
• در این آیه، خداوند متعال پیامبر خود را امر می‌فرماید، که ایشان نیز در شمار عبادت کنندگان لحظه‌ای از این عطیّه بزرگ الهی غفلت نورزد.
• آیه شریفه ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾. نیز بر همین مطلب دلالت می‌فرماید.
• نمونه این آیه -که یا به دعا ترغیب می‌فرماید، و یا آدمی را به یاد او جلَّ و علا!، فرا می‌خواند، و یا متّصفان به دعا و نیایش را به مدح و ثنا می‌گیرد-، بسیار است. نمونه را تنها به این چند آیه بنگرید:

• ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ﴾؛
• ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾.

• کوتاه سخن آنکه از آیات این کتاب آسمانی، ظاهر می‌شود که دعا و به ویژه به دست آوردن ملکه ارتباط قلبی و مناجات با حضرت حق، از علائم کمال انسان بوده سعادت دو جهانی او را نشان می‌دهد.
• نیز این آیات دلالت می‌فرماید، که ارتباط قلبی با او روش همیشگی پیامبران بوده، بلکه در فطرت یکایک انسان‌ها نیز نهفته می‌باشد؛ همان‌گونه که ترک دعا و غفلت از آن، از علائم بدبختی و زیانکاری انسان می‌باشد: ﴿ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾
• از این‌رو، می‌توان گفت که نیایش و ارتباط قلبی میان بنده و حضرت حق، از مهمترین واجبات انسان بوده، ترک آن نیز در شمار بدترین محرمات قرار دارد.

فوائد و منافع دعا

• دعا از فواید بسیاری برخوردار است. ما پیش از آنکه به این فوائد اشاره کنیم، متذکّر می‌شویم که اجابت دعا از سوی حضرت حق و برآورده شدن حاجات انسان، در کنار این منافع تنها قطره‌ای است که از اقیانوس کبیر بر سنگی نشسته است!؛ چه آن فوائد و منافع به‌گونه‌ای درشت است، که برآورده شدن حاجت انسان در کنار آن از رتبت چندانی برخوردار نیست!.
• در اینجا به شماری از فوائد دعا اشاره می‌کنیم:

۱. ارتباط بین بنده و مولی

• اهل دل لحظه‌ای از این ارتباط را برتر از تمامی دنیا و آنچه در آن است، می‌دانند. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می‌فرمایند: "دو رکعت نماز در دل شب، نزد من دوست داشتنی‌تر است از دنیا و تمامی آنچه که در اوست".
• غیر اهل دل نیز اگر به حقیقت این ارتباط آگاه شوند، بدان فخر جسته بلکه آن را تنها مایه افتخار خود می‌شمارند. مردم چون با یکی از رؤسای این دنیا مواجه شده با او به سخن پردازند، این امر را برای خود افتخاری شمرده حتّی یک جمله سخن گفتن با اعاظم و رئیسان را سخت بزرگ می‌دارند؛ از این‌رو به این و آن گزارش سخن خود را ارائه کرده بدین وسیله خود را بزرگ می‌نمایند!. حال اگر اینان به عظمت خداوند و قدرت بی‌منتهایش واقف شوند، ارتباط گرفتن با او را افتخاری می‌شمارند، که هیچ افتخار دیگری همسان آن نیست. جای تأسّف است که با این همه، ما و دیگران از این مطلب غافلیم و به سوی آن دست دراز نمی‌کنیم!.

۲. برطرف شدن حجاب از مقابل فطرت انسان

• دعا می‌تواند حجاب‌ها را از مقابل فطرت انسانی کنار زده، علم اجمالی را برای او به علم تفصیلی تبدیل نماید. توضیح آنکه شناخت خداوند و توحید او، در شمار امور فطری قرار دارد، که در اعماق روح انسان ۔ بلکه تمامی موجودات - قرار دارد. دلیل این مطلب نیز آیه شریفه‌ای است که نشان می‌دهد انسان چون از دیگر علل و وسائل این عالم انقطاع جوید، تنها او - جلَّ وعلا! - را می‌بیند و می‌یابد، و به دیگری دست التجا دراز نمی‌کند: ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ﴾؛
• چه انسان خواه ناخواه توحید و عظمت او را در می‌یابد، و با تمامی ذرّه ذرّه وجودش لمس می‌نماید. از این‌رو دست از دیگران کشیده نیاز خود را به او عرضه می‌دارد.
• در این حالت- که معمولاً به هنگام ظهور مشکلات و سختی‌ها روی می‌نماید-، انسان نجات و رهائی خود را تنها از او می‌جوید و بس؛ حال اگر آدمی خداوند را آگاه، توانا، شنوا و بخشنده نمی‌دانست، هرگز دست به دعا نمی‌برد؛ این مطلب خود دلیل بر آن است، که انسان در فطرت خود خداوند را آگاه و توانا می‌داند، از این‌رو به مناجات با او می‌پردازد.
• تمامی پیامبران الهی(ع) نیز برای همین مطلب برانگیخته شده‌اند، که فطرت انسان را بیدار کرده او را بدان متوجّه سازند؛ بلکه حجاب را از روی آن برداشته انسان را به مرتبه یقین به توحید برسانند، تا حتّی لحظه‌ای کوتاه نیز از آن غافل نشود. باز از همین رو است که تمامی عوالم وجود یکسر خداوند را تسبیح می‌گوید، و بدون آنکه در این کار فتور و سستی‌ای روی دهد، او را حمد و ثنا می‌گوید؛ حضرت حق خود در این رابطه شهادت می‌دهد که: ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾.
• حال با توجه به برتری انسان نسبت به دیگر موجودات، شأن اوست که خود را از غفلت رهائی بخشد، تا در حالت مرگ از حضرت حق محجوب نماند: ﴿كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ﴾.
• آنچه از وظیفه انبیاء عظام در این سطور گفتیم نیز، بر همین اساس است که آنان در پی هدایت انسان‌ها به حیات طیّبه الهی بوده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ﴾.
• این وظیفه، بر دوش عللی چند نهاده شده، که دعا و تضرّع و توبه در آن میان از شأنی خاص برخوردار است؛ چه علم اجمالی انسان به توحید، عظمت، دانائی و توانائی حضرت حق، به وسیله دعا و تضرّع به تفصیل رسیده، انسان از آگاهی کاملی نسبت به آن برخوردار می‌شود. نمازهای واجب و مستحب در این زمینه از بالاترین ارزش برخوردارند، که هیچ چیز دیگری همچون آنها نمی‌تواند انسان را از غفلت بیرون آورد.

٣. درک و دریافت ذلّت بندگی و عزّت پروردگاری

• درک این مطلب، که بنده سراسر ذلّت است و پروردگار سراسر عزّت، در زبان اهل دل "مقام عبودیّت" خوانده می‌شود. توضیح آنکه از قرآن کریم چنین استفاده می‌شود، که تمامی موجودات به خاطر انسان آفریده شده است: ﴿أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً﴾؛
• نیز از همین کتاب کریم چنین بر می‌آید، که انسان برای خود خداوند خلق شده است؛ و به تعبیری دیگر برای رسیدن به مقام عبودیّت. به این دو آیه بنگرید: ﴿وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي﴾؛ ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾
• رسیدن به مقام عبودیّت امّا، احتیاج به طیّ منازلی همچون توبه، بیداری، زدون رذائل از نفس و آراستن آن به فضائل، لقاء و... دارد. سالک چون به مقام لقاء رسد، بخشی از مقام عبودیّت را دریافته است. در این مقام او فقر و سقوط خود را در می‌یابد، و می‌فهمد که از هیچ کمالی برخوردار نیست؛ چه تمامی کمال از آن او - جلَّ وعلا!- است. در این حال سالک عزّت و غناء ربوبی را ادراک می‌نماید: ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾.
• این حالت، برترین و نیکوترین حال‌ها و لذّت بخش‌ترین آنها است، که خود از فوائد بی‌شماری برخوردار است. سوزانیدن ریشه‌های رذائلی همچون خود بزرگ‌بینی، غرور، ریاء و... در این شمار است، که این ریشه‌ها از قلب برکنده شده آدمی از آنها نجات می‌یابد؛ چه ممکن است کسی از منزل تخلیه عبور کند امّا هنوز ریشه‌های این رذائل در جان او باقی باشد؛ از همین رو است که پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: "آخرین چیزی که از قلب‌های صدّیقان خارج می‌شود، مقام‌دوستی است"
• بدین ترتیب، نابود شدن روحیّه فرعونی - که آدمی را به خود بزرگ‌بینی مبتلا می‌سازد-، نیازمند به ورود به مقام عبودیّت است.

۴. یافتن گمشده انسان

• انسان از همان زمانی که توان تفاوت نهادن بین حقائق گوناگون این عالم را می‌یابد، بلکه از همان آغاز تولّد، در جان خود نشان از مطلوبی می‌یابد که آن را گم کرده است؛ این مطلوب همان خداوند متعال است و بس:﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ﴾.
• امّا بسیاری از مردم، از این حقیقت غفلت کرده، با آنکه در جان خود هم نشان آن مطلوب و هم طلب او را در می‌یابند، امّا باز از آن غفلت می‌ورزند. برخی از اینان نیز فریفته دنیا شده گمان می‌برند که مطلوب آنان، همین دنیاست؛ از این‌رو سر در پی آن می‌نهند امّا هرچه بیشتر آن را می‌جویند و بدان نزدیک‌تر می‌شوند، بیشتر آن را نامطلوب یافته احساس می‌کنند که دنیا تشنگی و سرگشتگی آنان را پاسخ‌گو نخواهد بود، از این‌رو بدون آنکه مطلوب و هدف خود در زندگی مادّیشان را در یابند، فوت کرده از این دنیا رخت برمی‌بندند. شماری از آیات قرآن کریم به این مطلب بلند اشاره کرده است؛ در این شمار است: ﴿وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى﴾.
• سِرّ بعثت تمامی انبیاء(ع) و به‌ویژه خاتم آنان(ص) نیز آن بوده، که هدف نهائی زندگی را به مردمان آموزش داده آنان را به سوی آن رهسپار سازند، تا از وادی حسرت و غم و پریشان خاطری نجات یافته با دست خالی و قلبی پر اندوه روانه قیامت نشوند:

• ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾؛
• ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.

• ذکر خداوند که معنائی عام داشته دعا، توبه و تضرّع به درگاه او در شمار مصادیق اعلای آن است، از وسائلی است که می‌تواند آدمی را راهنمایی کرده از این سرگردانی نجات دهد.

۵. بریدن از دیگران و پیوستن به او

• توحید افعالی - به معنی آنکه آدمی دریابد که ربوبیّت در هر دو حوزه تشریع دینی و نظام آفرینش، تنها منحصر در حضرت حق بوده دیگران را در این زمینه هیچ شراکتی با او نیست-، مقتضی آن است که سالک توحید و ستایش را در او - جلَّ وعلا! - منحصر کرده به گونه جزمی بداند که در دار هستی، هیچ مؤثّری جز از او نیست، هیچ کمالی و هیچ زیبائی‌ای جز از کمال و زیبائی او وجود ندارد، و تمامی امور این عالم فقط و فقط از خزانه او نشأت یافته در این عالم جریان می‌یابد: ﴿رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا﴾.
• از این‌رو، آنچه پیامبران الهی(ع) از جانب او آورده‌اند، از حقیقت و حقّانیت برخوردار بوده سخنان و کردار جز آنان را بهره‌ای از حقیقت نیست: ﴿وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾.
• این مرتبه، مرحله‌ای است که به واسطه علم برای انسان حاصل می‌شود؛ و هرچند برای رهائی او از وسوسه‌های علمی نافع بوده می‌تواند در وادی عمل و تحقیق علمی به او کمک کند، اما هرگز نمی‌تواند انسان را به مرتبه یقین واصل نماید. بدین ترتیب رسیدن به مراتب توکّل و تفویض برای کسانی که تنها از مرتبه علمی توحید اطّلاع یافته‌اند، ناممکن می‌باشد. از همین رو است که سالک کوی کمال، گذشته از علم و اعتقاد عقلی، به رسوخ این علم در جان و قلب خود نیازمند است، تا حقیقت توحید را دریابد و به مرتبه ایقان رسد. امام رضا(ع) از پدران بزرگوار خود(ع) از حضرت حق حدیث می‌فرمایند که: "عبارت لا إله إلا الله دژ من است، هرکس که این سخن را گوید وارد دژ من شده، و هرکس در دژ من وارد شود از عذاب من در امان خواهد بود".
• این ایمان، که در اصطلاح اخلاقیان آن را "انقطاع از مردم و پیوستن به خداوند" می‌خوانند، به ریاضت‌های شرعی بسیار احتیاج دارد، که در شمار مهمترین مصادیق آن می‌توان به دعا، توبه، ابتهال و تضرّع به درگاه او - جلَّ وعلا! - اشاره کرد. از این‌رو، دعا و اتّصال روحی به حضرت حق در این زمینه نیز از کارائی خاصّی برخوردار خواهد بود.

۶. جلب ولایت الهی

• سالک کوی کمال در مسیری که به سوی حضرت حق می‌پیماید، به چیزهائی نیازمند است که در شمار مهمترین آنها، می‌توان به دست‌یابی به صراط مستقیم اشاره کرد. این صراط مستقیم تنها و تنها شریعت اسلام است، که می‌تواند انسان را به هدف نهائی واصل نماید: ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾.
• زان پس، به پایداری بر این راه و منحرف نشدن از آن نیازمند است، که این خود جلب و جذب عنایت و هدایت الهی محتاج می‌باشد؛ چه در غیر این صورت انسان دچار انحراف شده راه به هدف نخواهد برد؛ امّا اگر هدایت و عنایت الهی دستگیر کسی شد، به شهادت قرآن کریم او را از ظلمت به سوی نور و از حجاب‌های ظلمانی و نورانی به سوی نور مطلق رهنمون خواهد شد:

• ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾؛
• ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾.

• جلب این هدایت الهی امّا، به عنایت او و جلب عنایت او، به ریاضات شرعی نیازمند است؛ ریاضاتی که در شمار مهمترین آنها از دعا و تضرّع یاد کردیم. از همین رو است که مسلمانان می‌باید در تمامی عمر روزانه چندین مرتبه او را بخوانند و دعا کنند که: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾.

۷. تسلّط بر اعصاب و گریز از پریشان خاطری

• یکی از بهترین حالات روحی انسان، تسلّط او بر اعصاب و مجاریِ ادراکی اوست، که از آن به "مشاعر انسان" تعبیر می‌شود. در این حالت، انسان می‌تواند مشکلات و گره‌های روحی و جسمی خود را باز کرده از آن رهائی یابد؛ نیز اگر موفّق به گشودن آنها نمی‌شود، دست‌کم می‌تواند آن مشکلات را تحمّل کرده اندیشه و عمل خود را با آنچه صحیح می‌داند تنظیم نماید. این یکی از نعمت‌های الهی است، که آن را به بندگان خاصّ خود که به مرتبه اطمینان و آرامش رسیده‌اند، هدیّت می‌فرماید.
• از سویی دیگر، استقرار آرامش و اطمینان در قلبی که سرشار از اندوه و اضطراب باشد، ممکن نخواهد بود. حال توجّه کنیم که یکی از مهمترین علل رفع اضطراب‌ها، اندوه‌ها، نگرانی‌ها و... که بیماری‌های روحی عصر حاضر را تشکیل می‌دهد، همان دعاست، که آرامش را به قلب و اندیشه، و طمأنینه، سکینه و وقار را در اعضاء انسان جاری می‌نماید:

• ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾؛
• ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.

• گذشته از این، قرآن کریم به وضوح شهادت می‌دهد که تقوی نیز می‌تواند نفس و جان انسان را به مرتبه اطمینان رسانیده، از سبک‌سری رهائی بخشد:

• ﴿فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾؛
• ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾؛
• ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

• در مقابل، گناه نیز- از آنجا که با تقوی در تضادّ کامل قرار دارد-، امنیّت و اطمینان روحی را از انسان بازستانده، او را دچار این نوع از بیماری‌ها و گرفتاری‌های روحی می‌نماید:

• ﴿وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾؛
• ﴿وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ﴾.

۸. تزکیه نفس و نیکوکردن اخلاق

• این فائده، در شمار مهمترین فوائد دعا، به ویژه برای عموم مردمان قرار دارد؛ و اگر دعا را فائده‌ای جز از این نبود، باز کافی بود تا فضیلت بی‌نظیر آن نشان داده شود.
• توضیح آنکه از آیات قرآن کریم، چنین استفاده می‌شود که دعا نیز همچون استاد اخلاق، می‌تواند نفس انسان را مهذّب ساخته رذائل را از آن دور نماید. به باور ما، همان‌گونه که استاد اخلاق می‌تواند در جان شاگردان خود نفوذ کرده آنان را به تهذیب آورد، دعا نیز از چنین خاصیّتی برخوردار است، در این زمینه به این چند بند به عنوان راه‌های تأثیر دعا در نیکو کردن اخلاق و تهذیب نفس توجه می‌دهیم:

1. دعا نه تنها رشد و کمال را فراروی انسان می‌نهد، که او را خواه ناخواه به کمال مطلوب خود واصل می‌نماید. قرآن کریم به خوبی دلالت می‌نماید که دعا نه تنها راه است، که خود راهنما و رساننده نیز هست:﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾.
2. همان‌گونه که استاد شاگرد خود را از انجام اعمال ناشایست باز می‌دارد، دعا و ذکر نیز آدمی را از این‌گونه امور باز می‌دارد: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾.

• وظیفه دعا نیز به حسب گروه‌های مختلف مردم تغییر می‌یابد، و از اینرو فوائدی که از آن دستیاب ایشان می‌شود، تغییر می‌کند. فائده‌ای که عموم مردم از دعا به دست می‌آورند، آن است که از غلطیدن در منجلاب‌های شیطان رهائی یابند. این خود در شمار مهمترین وظائف و کارکردهای دعاست، چه تمامی انسان‌ها بدون تردید همواره در پرتگاه‌ها به سر می‌برند، و بر آن‌هاست که لحظه به لحظه خود را از سقوط بازدارند؛ قرآن کریم نیز بر این مطلب تصریح فرموده است: ﴿قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ﴾.
• خواصّ مردم اما، به وسیله دعا از انجام تمامی امور ناپسند باز داشته می‌شوند، گوئی دعا همچون سپری است که در مقابل دشمن انسان را محافظت می‌نماید، و آنان خود را از گناه - که بدترین دشمن انسان است - به وسیله همین دعا حفظ می‌کنند: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾.
• خواصّ به واسطه یاد خداوند و عنایات خاصّ او، از گناهان بزرگ پرهیز می‌کنند؛ و برتر از آن اینکه از گناهان صغیره و کوچک نیز برحذر داشته می‌شوند؛ خوشا به حال اینان و سعادتی که نصیبشان شده است.
• اخصّ خواصّ مردم امّا، به وسیله دعا از مکروهات و خواسته‌های ناروای نفسانی - هرچند حرام نیز نباشد-، احتراز می‌کنند. بالاتر از آن اینکه دعا و تضرّع می‌تواند آنان را از افکار، خیالات و وسوسه‌های باطل نیز حفظ کرده، قلب آنان را برای نزول صاحب اصلی خانه آماده سازد؛ پیامبر اکرم(ص) به همین مطلب در حدیثی شریف این‌گونه اشاره کرده‌اند: "هرکس چهل روز برای خداوند متعال اخلاص ورزد، خداوند چشمه‌های حکمت را از قلب او به زبانش جاری می‌سازد" .

1. همان‌گونه که استاد شاگرد خویش را گام به گام از ظلمت به سوی نور مطلق روانه می‌سازد، و او را اندک اندک از منازل تخلیه و تحلیه و تجلیه عبور می‌دهد تا به انوار معرفت الهی واصل شود، و حجاب‌های نورانی و ظلمانی را دریده در قلبش تنها نور مطلق سکنی گزیند، اذکار و ادعیه نیز از همین خاصیّت برخوردار است. در قرآن کریم از این حالت به ذکر کثیر / یاد فراوان حضرت حق، تعبیر شده است. از این‌رو یاد او می‌تواند انسان دعا کننده اُنس گرفته به دعا را از ظلمت نفس به فضاء ربوبی رهنمون ساخته، قلب او را از نور سرشار سازد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾.

۹. ثواب‌های بسیار

• به هشت مورد پیشین، می‌توان ثواب‌های بسیاری که بر خود دعا مترتّب می‌شود را نیز اضافه نمود. ثواب‌هائی که تنها حضرت حق می‌تواند آن را به شماره آورد!. در این زمینه اگر تنها آیه شریفه ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ را در دست داشتیم، باز کافی بود تا اعتقاد یابیم که هیچ چیزی هم‌سنگ و هم‌ارز دعا نیست؛ از همین رو است که بنا بر برخی روایات، چون اهل بهشت آیه شریفه ﴿سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾ را بشنوند، آن چنان سرمست می‌شوند که گویا از شراب طهور بهشت چشیده و به مستی فرو شده‌اند؛ همان‌گونه که عاشقی مهجور ندای معشوق زیبای خود را بشنود و از دست بشود!. از این‌رو اینان در تمامی لحظات در مستی و مدهوشی ویژه بهشت و بهشتیان به سر می‌برند:"صاحبان نعمت را نعمتشان گوارا باد! و نیز گوارا باد بر عاشق بیچاره رنجی که جرعه جرعه می‌آشامد!".
• گویا شاعر در این بیت به مطلبی دیگر نیز نظر داشته، و آن تهنیتی است که متنعمان به نعمت‌های بهشت پس از دریافت حور و قصور از لذّت‌های معنوی به دست می‌آورند؛ نعمت‌هائی که نمی‌توان آن را با فوائد مادّی بهشت مقایسه نمود: ﴿وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.
• آری! کسی که به محبوب حقیقی دل بندد، جرعه جرعه سلام و سلامت او را سر می‌کشد، و از مدهوشی عاشق واصل بهره‌مند می‌گردد: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾.

۱۰. اجابت دعا

• در این شمار، می‌توان به اجابت دعاهای مؤمنان نیز اشاره کرد، اجابتی که خود حضرت حق آن را وعده فرموده و هیچ تردیدی در آن روا نداشته است:

• ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾.
• ﴿أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾.

موانع پذیرش دعا

• در اینجا می‌باید به نکته‌ای دیگر نیز اشاره نمود، و آن مسألة عدم استجابت دعا در بعضی از موارد است، که به نظر دعاکننده تمامی شرائط پذیرش دعا را نیز داراست. حال اگر حضرت حق خود می‌فرماید: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾، چگونه است که برخی از دعاها به اجابت نمی‌رسد، و دعاکننده از پذیرش آن مأیوس می‌گردد؟.
• در پاسخ به این مسأله، توضیح می‌دهیم که عدم استجابت دعا یا به خاطر آن است که شرائط لازم برای استجابت فراهم نشده، و یا به خاطر آن است که مانعی در میان بوده از پذیرش دعا ممانعت می‌کند. به عنوان نمونه گاه آنچه مورد دعا قرار می‌گیرد با مصلحت حقیقی دعاکننده -که تنها حضرت حق از آن آگاه است-، سازگاری نداشته در حقیقت برای او ضرر خواهد داشت. در این موارد خود دعا کننده اگر از مصالح خود باخبر باشد، دست به دعا بر می‌دارد تا آنچه درخواست کرده برایش به اجابت نرسد!، هرچند بر آن مطلب هم سخت اصرار ورزیده باشد:

• ﴿وَيَدْعُ الْإِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا﴾؛
• ﴿وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛
• ﴿فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾.

• با این همه اما، چون دعا خود در شمار امور نیکو و پسندیده است، دست بردن به آن خود از ثوابی عظیم برخوردار است. از این‌رو قرآن کریم شهادت می‌دهد که اگر دعائی پذیرفته نشود، خداوند به جای آن خیر دیگری برای انسان مقدر خواهد فرمود: ﴿فَأَرَدْنَا أَنْ يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا﴾.
• موانعی که می‌توانند مانع پذیرش دعا شوند بسیارند؛ ما در اینجا به شماری از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. صفات رذیلت

• که به صورت بسیار شدیدی از رسیدن دعا به حریم پاک الهی جلوگیری می‌نماید، همان‌گونه که بند پای پرنده را بسته او را از پرواز در آسمان ناپیدا کرانه باز می‌دارد:

• ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ﴾؛
• ﴿إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ﴾.

• خداوند متعال در موارد بسیاری اشاره فرموده که رحمت خود را ویژه پاکان ساخته، آنان را به لطف خود مخصوص می‌دارد: ﴿وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾.
• در برخی از آیات همین کتاب آسمانی، ﴿مَنْ يَشَاءُ﴾ را به نیکوکاران و صالحان تفسیر فرموده است:

• ﴿إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾؛
• ﴿وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾.

• اینان کسانی هستند که از رحمت ویژه او برخوردار شده ندایشان به آسمان می‌رسد، و زان پس به اجابت مقرون می‌گردد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: "زمانی حضرت موسی(ع) یاران خود را موعظه می‌فرمود. در میان موعظه ایشان، مردی برخاست و گریبان خود را چاک نمود، در این حال خداوند به حضرت موسی وحی فرستاد که: ای موسی! به آن مرد بگو پیراهن خود را چاک نده، بلکه قلب خود را برای من گشاده گردان!. امام صادق(ع) ادامه دادند: حضرت موسی(ع) بر یکی از یارانش که در سجده بود گذر کرد و به دنبال حاجتی رفت. زان پس چون بازگشت آن مرد را دید که همچنان در حال سجده است، آن حضرت به آن مرد فرمود: اگر برآوردن خواسته تو در اختیار من بود آن را اجابت می‌کردم؛ در این حال خداوند به او وحی فرمود که: ای موسی! این مرد اگر آنقدر سجده کند که گردنش قطع شود من دعایش را قبول نمی‌کنم، تا روش خود را عوض کند و از آنچه من ناخوش می‌دارم به آنچه من دوست می‌دارم گرایش پیدا کند" .
• نیز امام صادق(ع) می‌فرمایند: "خداوند دعائی که از قلبی سخت و سنگین براید را نمی‌پذیرد" .
• امام باقر(ع) نیز در حدیثی می‌فرمایند: "خداوند به حضرت عیسی(ع) فرمود: برخی از بندگان من از راهی غیر از راهی که باید از آن وارد شد به نزد من می‌آیند؛ او دعا می‌کند در حالی که در قلبش نسبت به تو شکّی نهفته است. این فرد اگر آن قدر مرا بخواند که گردنش قطع شود و سرانگشتانش فرو ریزد، من هرگز دعایش را اجابت نمی‌کنم".

۲. گناه

• گناه نیز همچون صفات رذیلت، مانعی بزرگ برای اجابت دعا به شمار می‌رود؛ چه خداوند متعال بارها عهد فرموده که کافران، فاسقان و ظالمان را مشمول هدایت خود نکرده به آنان علاقه‌ای نداشته باشد. از این‌رو نه خود آنان را می‌پذیرد نه عملشان را و نه دعایشان را؛

• ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾؛
• ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛
• ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾؛
• ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾.

• در این زمینه به این حدیث شریف -که یکی از یاران امام صادق(ع) از ایشان نقل می‌کند-، توجّه کنید:

• "یکی از یاران امام صادق(ع) می‌گوید: خدمت ایشان گفتم: دو آیه در کتاب خدا هست، که من حقیقت آن را درنمی یابم!. آن حضرت فرمودند: آن دو آیه کدام است؟ گفتم: یکی آیه ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾، چه ما دعا می‌کنیم امّا در پی آن اجابتی نمی‌بینیم!. آن حضرت فرمودند: آیا گمان می‌کنی که خداوند از وعده خود تخلّف فرموده است؟ گفتم: نه! فرمودند: پس چرا دعای شما اجابت نمی‌شود؟ گفتم: نمی‌دانم! فرمودند: اما من تو را از راز این موضوع باخبر می‌سازم. هر کس خداوند را در آنچه بدان امر کرده اطاعت کند، آنگاه به صورت صحیح دعا کند خداوند دعای او را خواهد پذیرفت. گفتم: دعا به صورت صحیح کدام است؟ فرمودند: روش صحیح دعا آن است که در آغاز خداوند را ثنا گوئی و نعمت‌های او بر خود را برشماری، آنگاه بر آن نعمت‌ها شکرش گوئی، پس از آن بر پیامبر صلوات فرستی، آنگاه گناهان خود را به یاد آوری و بدان اقرار کنی، آنگاه از آن به خداوند پناه بری - و یا فرمودند: از آن استغفار کنی-؛ این روش صحیح دعا است. آنگاه فرمودند: آن آیه دیگر کدام است؟ گفتم: این آیه که می‌فرماید: ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾، در حالی که من انفاق می‌کنم اما به جای آن چیزی به دست نمی‌آورم!. آن حضرت فرمودند: آیا گمان می‌کنی که خداوند از وعده خود تخلّف فرموده است؟ گفتم: نه! فرمودند: پس چرا چنین است؟ گفتم: نمی‌دانم! فرمودند: اگر هر یک از شما مال حلال به دست آورد و آن را در راه حلال انفاق کند، حتی درهمی انفاق نمی‌کند مگر آنکه به جای آن مالی به دست می‌آورد".
• نیز از امام صادق(ع) نقل شده که به ایشان گفته شد: آیا شما اعتقاد ندارید که خداوند فرموده است: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾، در حالی که ما می‌بینیم که انسان مضطرّی او را می‌خواند اما اجابتش نمی‌کند؟، و نیز مظلوم از او در برابر ظالم طلب یاری می‌کند امّا او یاریش نمی‌فرماید؟!؛ آن حضرت فرمودند: وای بر تو! هیچ‌کس به درگاه او دعائی نکرد مگر آنکه او اجابتش فرمود، امّا فرد ظالم دعایش قبول نمی‌شود تا وقتی که به سوی خداوند توبه کند".
• نیز امام باقر(ع) می‌فرمایند: "بنده از خداوند درخواستی می‌کند که مقتضای آن درخواست، آن است که تا زمانی نزدیک یا زمانی دور حاجتش برآورده شود. پس از آن، آن بنده گناهی می‌کند، در این حال خداوند به فرشته مأمور این حاجت می‌فرماید: حاجتش را برآورده نساز و من او را از آن محروم می‌کنم، چه او خشم مرا برانگیخت و مستوجب آن شد که از سوی من ناکام گردد".

٣. مال مُشتبَه

• مال مشتبه، همان چیزی است که در عُرف مردم، آن را "مظلمه" می‌خوانند. مظلمه هرچند خود فردی از افراد گناه است، امّا از آنجا که از بارزترین مصادیق آن است، ما به تبعیّت از قرآن کریم و احادیث منقول از اهل بیت(ع)، آن را جداگانه یاد و پیرامون آن توضیح می‌دهیم؛ چه مال مشتبه / مظلمه خود در شمار گناهان کبیره‌ای است که در قیامت رهائی از آن سخت دشوار می‌باشد. از این‌رو این توضیح را اضافه می‌کنیم که:اهل دل برآنند که لقمه‌ای کوچک از مال شبهه، چنان در قلب اثر می‌گذارد، که تأثیر آن تا چهل روز باقی می‌ماند. نیز مشهور است که حضرت سیدالشهداء(ع) درجواب خواهر بزرگوارشان که در کربلا از ایشان علّت تأثیر نگذاردن سخنان آن حضرت در دل قوم جفاکار را سؤال کردند، پاسخ فرمودند: "شکم‌های اینان از حرام انباشته شده است"
• تجربه اهل دل نیز نشان می‌دهد، که یک لقمه از مال مشتبه تا چندین شب انسان را از نماز شب باز می‌دارد؛ حال خود حکم لقمه حرام در این میانه چگونه است!؟. اینان به عیان می‌نگرند که لقمه حرام، آتشی است که در شکم حرام‌خواران وارد می‌شود، از این‌رو حقیقت آیه شریفه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ را مشاهده می‌کنند. در این زمینه، روایات بسیاری نیز به چشم می‌آید؛ ما در اینجا تنها به چند نمونه از این روایات اشاره می‌کنیم:

• پیامبر اکرم(ص) فرمودند: "کسب خود را حلال کن تا دعایت اجابت شود، چرا که انسان لقمه‌ای که در آن حرام است را فقط به سوی دهانش می‌برد، از این‌رو تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود" .
• مردی نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و گفت: "خداوند را بخوان که دعای مرا مستجاب کند؛ آن حضرت فرمودند: اگر چنین می‌خواهی کسب و کار خود را حلال کن".
• پیامبر اکرم(ص) فرمودند: "هرکس دوست دارد که دعایش اجابت شود، باید غذا و کسب و کار خود را حلال گرداند".
• پیامبر اکرم(ص) به کسی که به ایشان عرض کرد: دوست دارم که دعایم اجابت شود، فرمودند: "غذای خود را پاک و حلال گردان، و هیچ حرامی به شکم خود وارد نکن".
• در حدیثی قدسی آمده است که حضرت حق می‌فرماید: "بنده من! دعا از توست و اجابت بر عهده من است، هیچ دعائی از من پوشیده نمی‌ماند مگر دعای کسی که حرام بخورد".
• پیامبر اکرم(ص) فرمودند: "ترک یک لقمه حرام نزد خداوند، محبوب‌تر از دو هزار رکعت نماز مستحبّی است".

• این، چند شماره از روایات این مسأله بود. در پایان این مبحث به شماری دیگر از همین روایات اشاره خواهیم کرد.
• در اینجا باید هشدار دهیم، که حق النّاس در شمار گناهان نابود کننده‌ای است، که همچون شعله‌ای از آتش برمی افروزد و خود انسان، بلکه فرزندان، خانواده، نزدیکان و یاران او را می‌سوزاند. این نتیجه‌ای است که لقمه حرام و آنچه از حقّ النّاس به دست آید، در این دنیا برای انسان به دنبال خواهد داشت؛
• در قیامت امّا، اثر چنین مالی عذاب‌های درنادکی است که از وصف بیرون است. یکی از آن عذاب‌ها، آن است که گناهان کسانی که در این دنیا حقّشان به تصرّف در آمده را به فرد ظالم انتقال می‌دهند، و نیکی‌ها و ثواب‌های او را به آنان می‌بخشند!:

• ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾؛
• ﴿وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾؛
• ﴿وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا﴾.

• در خبر است که تمامی اعمال صالح کسی که مظلمه‌ای بر دوش دارد، به آن کس که حقّش در دنیا پایمال شده، داده می‌شود؛ آنگاه او به تمسخر گرفته شده با اشاره به او می‌گویند: "این کسی است خانواده‌اش اعمالش را خورده‌اند". منظور از این حرف آن است که: او در دنیا به جمع حرام پرداخت و از آن با خانواده‌اش استفاده کرد، از این‌رو هیچ عمل شایسته‌ای برای امروزش باقی نماند".

۴. ناهماهنگی میان زبان و قلب

• پیش از این، اشاره کردیم که حقیقت دعا، توبه و یاد خداوند، همان دعای قلبی، توبه قلبی و ذکر قلبی است. چون این حالت در کسی پدید آید، دعا، توبه و ذکر زبانی نیز با آن همراه خواهد شد؛ *همان‌گونه که دعای قلبی ارتباط میان بنده و معبود، توبه قلبی نیّت بر ترک گناهان، و ذکر قلبی انجام واجبات و ترک محرّمات را به دنبال خواهد آورد.
• دعای زبانی اما به تنهائی تأثیری نخواهد بخشید. توبه و ذکر زبانی نیز همین‌گونه است، هرچند این امور نیز از ثوابی چند برخوردار است- که در همین صفحات به آن اشاره کردیم-؛
• امّا پذیرفته شدن دعا در گرو هماهمنگی آن با دعای قلبی است.
• در برخی از روایات تصریح شده است که خداوند دعای کسی که با قلبی غافل به دعا پرداخته را نمی‌پذیرد؛ در این شمار است:

• امام صادق(ع) می‌فرمایند: "خداوند دعائی که از قلبی غافل برخیزد را نمی‌پذیرد؛ از این‌رو چون دست به دعا برداشتی، با قلب خود به دعا بپرداز و بعد از آن نسبت به برآورده شدن آن یقین داشته باش".
• امیرمؤمنان(ع) فرمودند: "خداوند دعائی که از قلبی غافل برخیزد را نمی‌پذیرد".
• "امام صادق(ع) فرمودند: چون دست به دعا برداشتی با قلبت متوجّه دعا باش، و حاجت را نزدیک ۔ گویا کنار درب منزل! - بینگار".

۵. تکیه و اعتماد بر غیر خداوند متعال

• در دعا لازم است که حالت روی کردن به خداوند و بریدن از غیر او حاصل شود. در این هنگام حتّی باید انسان از خود نیز ناامید شود، از این‌رو هرکس بر غیر خداوند تکیه کند و در این زمینه حتّی خود را مدّ نظر آورد، از دعائی پذیرفته شده برخوردار نخواهد بود؛ حضرت حق خود می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾.
• در روایات بسیاری وارد شده، که خداوند امید امیدواری که به غیر او امید بندد را ناامید خواهد کرد، و دعایش را نیز نخواهد پذیرفت.
• آیاتی که در همین صفحات از آنها یاد کردیم نیز، بر همین مطلب دلالت می‌نماید؛ به این چند آیه مبارک نیز بنگرید:

• ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ﴾؛
• ﴿أَغَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾؛
• ﴿قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ﴾.

۶. ناهماهنگی میان دعا و عمل انسان

• توضیح آنکه انسان گاه خود دست به عملی می‌برد، که آثاری از پی آن برایش پدید می‌آید. این آثار می‌تواند آشکار و یا مخفی، مادّی و یا معنوی و... باشد. به عنوان نمونه اسراف در مال بدون تردید به فقر منجر می‌شود، از همین رو است که حضرت حق آدمی را امر فرموده که در مخارج خود میانه‌روی را پیشه نماید: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾.
• حال اگر کسی این فرمان حضرت حق را نادیده انگاشت و دست به اسراف بُرد، ناگزیر به گناه مبتلا شده است:

• ﴿إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُتْرَفِينَ وَكَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ﴾؛
• ﴿وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا﴾؛

• اسراف به فقر، ناتوانی و قرض کشیده می‌شود، تا آنجا که انسان به بدترین بندگان خدا نیز محتاج می‌شود. احتیاج مسلمانان به کافران - که حتّی گاه به حکمرانی کفّار بر اینان می‌انجامد-، در همین شمار است، که آنان را به گناهی نابخشودنی دچار می‌سازد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ﴾.
• حال اگر کسی خود را به فقر، گناه و بردگی اَجانب مبتلا ساخت، و زان پس دست به دعا برداشت که: "خدایا! مرا به واسطه حلالت از حرامت، و به واسطة اطاعتت از گناهت، و به واسطة فضلت از دیگران بی‌نیاز ساز"، دعای او اجابت نخواهد شد؛ مگر آنکه به سوی حضرت حق بازگردد و از آنچه انجام داده توبه نماید: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً﴾.
• در این زمینه آیات و روایات بسیاری وارد شده، که با توجّه به آنها می‌توان تکلیف دیگر گناهان انسان، که مانع از پذیرش دعایش می‌شود، را نیز دانست.

۷. فراهم نساختن علل و اسباب لازم

• بدون تردید، دعا خود در شمار اسباب و علل رسیدن به مقصود قرار دارد. با این همه امّا، دعا در شمار اسباب معنوی‌ای است که چون با دیگر علل معنوی کنار هم قرار گیرد، خداوند متعال خواسته انسان را مستجاب می‌سازد.
• در این میان نمی‌توان نقش اسباب و علل ظاهری را نیز نادیده گرفت، نقشی که کمتر از نقش علل معنوی نیست؛ چه خداوند چنین اراده فرموده که امور این عالم را در پرتو این هر دو دسته از علل و عوامل تدبیر فرماید، و اراده خود را این‌گونه به اجرا در آورد. از این‌رو هرکس اسباب و علل ظاهری خواسته خود را فراهم نکرده تنها دست به دعا بردارد، دعایش پذیرفته نخواهد شد. آیات و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت می‌نماید؛ ما در همین سطور به شماری از این روایات اشاره کردیم، اکنون به این چند آیه مبارک نیز اشاره می‌نمائیم:

• ﴿فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ﴾؛
• ﴿وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا﴾.

• بدین ترتیب بر انسان واجب است که با عقل، ادراک، قوه انتخاب و صحّت و تندرستی خود به طلب رزق از درگاه الهی بپردازد؛ همان‌گونه که می‌باید با دوری از گناه، دعا و تضرع، اسباب معنوی را در این راه فراهم ساخته روزی خود را به دست آورد.
• به عبارت دیگر، پرواز به بلندای سعادت به دوبال ظاهر و باطن نیاز دارد، دو بالی که هر یک بدون آن دیگری مقصود را برآورده نساخته انسان را به هدف نخواهد رسانید. آری! چون اسباب ظاهری از میان برداشته شود و انسان امید خود را از آنها قطع نماید، تنها می‌تواند به علل باطنی همچون دعا روی نماید.
• اکنون جای آن است که خواننده ارجمند را، از فروغلطیدن در اشتباهی آشکار باز داریم؛ و آن اینکه: برخی از سالکان، میان لزوم بریدن از خلق و روی کردن به حضرت حق از سوئی، و لزوم آماده‌سازی علل و اسباب ظاهری از سوی دیگر، تنافی دیده نتوانسته‌اند این دو را یکسان در نظر آورند. تذکّر می‌دهیم که آماده‌سازی اسباب امری است، و توجّه قلب به آن امری دیگر؛ از این‌رو شخص دعاکننده می‌باید در عین آماده‌سازی علل ظاهری به آنها امّید نداشته نظر خود را تنها به سوی حضرت حق معطوف سازد.

۸. رسیدن به مراتب اولیاء

• خدا رسیدن به مراتب خاصّی که در شمار عنایات ویژه حضرت حق بر اولیاء اوست نیز، در این شمار است. چه بسیاری از روایات و آیات بر این نکته دلالت می‌فرماید، که اولیاء خدا را منازل و منزلتی است که دست‌یابی به آن، تنها با بلاء، سختی، مشکلات و رد کردن دعای آنان ممکن خواهد بود. اینان در این وادی سهمگین قرار می‌گیرند و دعایشان رد می‌شود، تا به آن منازل بلند دست یابند. در میان عارفان مسلمان سخت مشهور است که: "بلاء، مخصوص مرتبه ولایت است، پس از آن به هر کس که در مرتبه از پی ولیِّ قبلی قرار گیرد اختصاص می‌یابد" به این، آیات توجه بفرمائید:

• ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾؛
• ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ﴾؛
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ﴾.

• روایات مربوط به این مطلب نیز از شدّت بسیاری به حدّ تواتر رسیده است. شیخ کلینی شماری از این روایات را در کتاب شریف "کافی" نقل کرده، و تنها در باب سختی ابتلاء و آزمایش مؤمنان، سی مورد از آنها را روایت کرده است؛ در این شمار است:

• "یکی از یاران امام صادق(ع) به نام ابن ابی یعفور گوید: شکایت رنج‌ها و دردهائی که داشتم را به امام صادق(ع) بردم - ابن ابی یعفور همواره مریض بود-. آن حضرت نیز به من فرمودند: ای بنده خدا! اگر مؤمن بداند که چه اجر و ثوابی در مقابل مصیبت‌ها و سختی‌هایش نزد خداوند دارد، آرزو می‌کرد که با قیچی‌ها تکّه تکّه شود!".

1. "امام صادق(ع) فرمودند: بنده را مقامی نزد پروردگار است، که به آن دست نمی‌یابد مگر به واسطه یکی از این دو امر: یا آن که مالش از دستش برود، و یا آنکه مرضی در بدنش پدید آید".

۹. علاقه خداوند به شنیدن صدای بنده‌اش

• این نیز مانعی از موانع پذیرش دعا است، که تنها مخصوص اَخصّ خواص می‌باشد. آنان کسانی هستند که او را بسیار دوست می‌دارند، همان‌گونه که او نیز آنان را بسیار دوست می‌دارد، از این‌رو آنان از مناجات با او لذّت می‌برند و او نیز از مناجات ایشان لذّت می‌برد، آنان او را می‌خوانند و او آنان را می‌خواند؛ امیرمؤمنان(ع) در مناجات شعبانیه می‌فرمایند: "پروردگارا! مرا از آنان قرار ده که خواندیشان پس تو را پاسخ دادند، و بدانان نگریستی پس برای عظمت تو مدهوش شدند، زان پس در سِرّ آنان به مناجات با آنان پرداختی" .
• در این هنگام، بنده عارف هیچ چیزی را لذّت بخش‌تر از ارتباط میان خود با پروردگارش نمی‌یابد: ﴿وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَا مُوسَى قَالَ هِيَ عَصَايَ أَتَوَكَّأُ عَلَيْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِي وَلِيَ فِيهَا مَآرِبُ أُخْرَى﴾.
• آیا حضرت موسی(ع) در این بلندگوئی خود، هدفی غیر از سخن گفتن با حضرت حق داشت؟ سخن گفتنی که از آن لذّت می‌برد و هیچ لذّتی را همچون آن نمی‌دانست؟!. چه بلندگوئی زیبا و به جائی!. از این‌رو اهل دل این سخن آن حضرت را نه درازگوئی، که بلندگوئی می‌دانند؛ و آن را بهتر از کوتاهی در کلام می‌شمارند.
• این مطلب، از نظر بنده‌ای است که رو به سوی مناجات با حضرت حق می‌نهد؛
• حضرت حق امّا چون محبّتی بیشتر نسبت به بنده‌اش دارد، دعای او را اجابت نمی‌کند تا سخن بنده طولانی شود، و او بتواند در خفا و آشکار مناجات او را بشنود و به او التفات فرماید. از این‌رو در خبر است که میان دعای حضرت موسی(ع) - ﴿وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالًا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ قَالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ - و اجابت دعای او -﴿قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا﴾- چهل سال فاصله افتاد، تا آن اجابت به ظهور رسید. امام صادق(ع) می‌فرمایند: "بین آیه شریفه: ﴿قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا﴾، و غرق شدن فرعون چهل سال فاصله بود".
• کوتاه سخن آنکه این مطلب که مانع از اجابت دعای اَخصّ خواص می‌شود، تنها ویژه همینان است و لطفی است که او - جلَّ وعلا! - در حق آنان روا می‌دارد. به این چند روایت بنگرید:

• حضرت امام کاظم(ع) می‌فرمایند: "امام باقر(ع) می‌فرمودند: مؤمن گاه حاجت خود را از خداوند طلب می‌نماید، امّا اجابت آن دعا به خاطر آنکه خداوند صدای او را دوست دارد به تأخیر می‌افتد".
• امام صادق(ع) فرمودند: "گاه بنده دعائی می‌کند امّا حضرت حق به آن دو فرشته‌ای که بر او گمارده شده‌اند، می‌فرماید: دعای او را پذیرفتم، امّا دعایش و اجابت آن را نگهدارید چرا که من دوست دارم که صدای او را بشنوم".

1. نیز آن حضرت(ع) فرمودند: "مؤمن گاه به درگاه خداوند برای حاجتش دعا می‌کند، امّا خداوند- عزَّوجلّ!- می‌فرماید: اجابت دعای او را به تأخیر اندازید؛ این به جهت شوقی است که او به صدا و دعای بنده‌اش دارد. امّا چون روز قیامت فرا رسد، خداوند می‌فرماید: بنده من! به درگاه من دعا کردی امّا من اجابت تو را به تأخیر انداختم، اکنون ثواب تو فلان مقدار و فلان مقدار است، و تو مرا در فلان مطلب و فلان مطلب خواندی اما من اجابت تو را به تأخیر انداختم، و ثواب تو فلان مقدار و فلان مقدار است. آن حضرت(ع) ادامه دادند: در این هنگام مؤمن چون زیادی ثواب خود را مشاهده می‌کند، آرزو می‌کند که ای کاش هیچ دعائی از او در دنیا اجابت نمی‌شد!".

شروط صحّت دعا

• برخی از شرائط چنان است که بدون آن اصلاً ماهیّت دعا متحقّق نمی‌شود؛ عبارتند از:

۱. معرفت الهی

• این معرفت - که پیش از این درباره آن توضیحی ارائه کرده ایم-، هر اندازه بیشتر شود، دعا به اجابت نزدیک‌تر می‌گردد؛ به‌گونه‌ای که گاه بین دعا و اجابت آن هیچ چیزی فاصله نمی‌اندازد. صاحبان این گونه از دعا "مُستجاب الدَّعوه" خوانده می‌شوند. این شرط در قرآن کریم این‌گونه مورد اشاره واقع شده است: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾.

۲. آغاز نمودن با حمد و ستایش حضرت حق

• در آغاز دعا، می‌بایست خداوند را به حمد و ستایش گرفت. گذشته از روایات ما، سیره اهل بیت(ع) نیز همین مطلب را نشان می‌دهد؛ چه هیچ دعائی از آنان نقل نشده مگر آنکه در دو سوی ابتدا و انتهای آن، ستایش و حمدی شایسته از حضرت حق صورت گرفته است. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرمایند: "هرگاه یکی از شما خواست که چیزی از حوائج دنیا و آخرت خود را از خداوند درخواست نماید، آگاه باشید که نخست با ثنای خداوند و مدح او و صلوات بر پیامبر اکرم(ص) آغاز کند، آنگاه از خداوند حوائج خود را درخواست نماید".
• نیز آن حضرت(ع) می‌فرمایند: "در کتاب علی(ع) آمده است: مدح کردن پیش از درخواست کردن است. از این‌رو چون خداوند را خواندی، نخست او را تمجید نما و زان پس دعا کن"
• نظیر این دو روایت در کتب ما بسیار آمده است.

۳. یقین به اجابت

• یقین به اجابت و دست‌کم گمان به آنکه این دعا به اجابت می‌رسد نیز، در شمار شرائط صحّت دعا است؛ چه خداوند - که هرگز وعده خود را تخلّف نمی‌نماید-، در آیات بسیاری وعده فرموده که دعاکننده را از خانه خویش تهی‌دست باز نمی‌گرداند:

• ﴿أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾؛
• ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾.

• در این زمینه به این چند حدیث نیز بنگرید:

• امام صادق(ع) می‌فرمایند: "هیچ بنده‌ای دست خود را به سوی خداوند عزیز جبّار دراز نکرد، مگر آنکه خداوند حیا می‌کند که آن را خالی بازگرداند، تا آنکه از رحمت خود هرآنچه خواهد در آن بنهد؛ از این‌رو هرگاه کسی از شما دعا کرد، دست خود را باز نگرداند مگر آنکه آن را بر صورت و سر خود بکشد":
• امام صادق(ع) می‌فرمایند: "چون خداوند را خواندی با قلبت متوجّه دعایت باش، آنگاه به اجابت آن یقین داشته باش".
• امام صادق(ع) می‌فرمایند: "چون دعا کردی چنین بدان که حاجتت به تو بسیار نزدیک - و گویا کنار درب منزل- است".

۴. توبه و اقرار به گناه

• که در شمار مهمترین کارها و افضل آن است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: "استغفار و بر زبان آوردن عبارت شریف لا اله الا الله بهترین عبادت‌ها است" .
• نیز در خبر است، که آن حضرت روزانه هفتاد مرتبه استغفار می‌فرمودند.
• پیش از این اشاره کردیم که گناه در شمار علل به استجابت نرسیدن دعا، و بلکه مهمترین علت آن است؛ از این‌رو استغفار از گناه نیز در شمار مهمترین علل پذیرش آن می‌باشد. شماری از آیات و احادیث ما نیز بر همین مطلب دلالت می‌کند؛ نمونه را به دو آیه بنگرید:

• ﴿وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا﴾؛
• ﴿وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً﴾.

• در قرآن کریم در بیش از یکصد مورد، به زاری به درگاه الهی و تضرّع به سوی او اشاره شده؛ این موارد همگی با استغفار و توبه همراه است، و از این‌رو نشان می‌دهد که بنده می‌باید به هنگام دعا کردن، خود را از بار گناهان پیشینش رهائی بخشیده آنگاه دست به درخواست خویش دراز کند.
• شیخ کلینی و شماری از روایات این مطلب را در کتاب گرانقدر خویش نقل، و در بابی کنار هم آورده است .

۵. توسُّل به صاحبان عصمت کُبری(ع)

• به این آیه شریفه که در این زمینه بسیار روشن است، بنگرید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾.
• در ذیل همین آیه شریفه پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: "ما وسیله به سوی خداوند هستیم" .
• نیز از امام صادق(ع) نقل شده که: "به خدا قسم ما اسماء زیبای الهی هستیم" .
• باز در همین زمینه حضرت حق می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾.
• از این آیه شریفه به روشنی استفاده می‌شود، که مغفرت الهی متوقّف بر توسّل بر پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصوم ایشان(ع) می‌باشد؛ بلکه دلالت بر این نیز می‌نماید، که دعا نزد قبور مطهّر آنان در پذیرش دعا نقشی انکارناپذیر دارد.
• شیخ کلینی در این باره، بابی تدوین و در آن بیش از بیست روایت نقل کرده است؛ در آن شمار است: "امام صادق(ع) فرمودند: دعا همچنان از بارگاه الهی پوشیده می‌ماند، تا آنگاه که بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده شود" .
• اینها شرائط مهمی است، که دعا بدون آنها اصلاً تحقّق نمی‌یابد.

شرائط مستحبّی دعا

• که ماهیت درخواست بدون آنها متحقّق می‌شود، امّا اجابت دعا منوط به وجود آن‌هاست نیز، بسیار است. ما در اینجا به شماری از مهمترین آنها اشاره می‌کنیم. این شرائط بر اساس آنچه در احادیث ما آمده است، به سه قسمت اصلی تقسیم می‌شود:

۱. شرائط مربوط به دعا کننده و حالات او

• حالات کسی که دست به دعا بر می‌دارد، در پذیرش دعای او نقشی مهم ایفا می‌کند. مهمترین این حالات چنین است:

1. دعا بعد از نماز، به ویژه نماز شب، و به‌خصوص بعد از نماز وتر به هنگام قنوت و سجود؛
2. دعای انسان اندوهگینی که ناراحتی‌ها به او هجوم برده، و گوئی او را همچون کسی که در دریائی طوفانی غرق شده، بدون پناه ساخته است؛
3. دعای انسان مظلوم، به ویژه اگر به کسی نفرین نکند، بلکه برای خود و دیگران خیر دنیا و آخرت را طلب نماید.
4. دعای انسان مضطر، به ویژه اگر به هنگام دعا آیه شریفه ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ﴾ را نیز قرائت کند؛ و به مظلومان عالم به ویژه سیّد مظلومان همه عالم حضرت امام حُسین(ع) توسُّل جوید؛
5. دعای آن کس که در حالت گذاردن حج است، به ویژه در اماکن مخصوصی همچون مسجد الحرام و مسجد النّبی(ص)، و نیز اوقات خاصّی همچون روز عرفه؛
6. دعا انسان مریض، به ویژه وقتی که درد بر او فشار آورد، یا به چیزی یا همراهی احتیاج یابد؛
7. دعائی که به همراه گروهی از مردم انجام پذیرد؛
8. دعا بعد از قرائت قرآن، به ویژه سوره‌هائی که در این زمینه از نقش بیشتری برخوردار است، سوره‌هائی همچون سوره حمد و اخلاص، و آیاتی همچون آیات آخر سوره حشر و به ویژه آیه الکرسی؛
9. دعا با دستان برافراشته، به‌ویژه آنکه دعا کننده انگشتر عقیق نیز در دست داشته باشد؛
10. دعا به هنگام شکستن قلب و خضوع، گریه و تضرّع به درگاه الهی؛
11. دعا به هنگام افطار، به‌ویژه در روزه‌های مستحبّی؛
12. دعا به هنگام اَذان، و به‌ویژه آنکه خودِ دعا کننده اَذان گوید؛
13. دعا بعد از وضوی مستحبّی، به‌ویژه آنکه دعا کننده دو رکعت نماز مستحبّی نیز به‌جای آورد. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که ایشان به نقل از حضرت حق - جلَّ وعلا! - فرمودند: "پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: حضرت حق می‌فرماید: هرکس وضویش نقض شود و بلافاصله تجدید وضو نکند، به من جفا کرده است؛ و هرکس وضویش نقض شود و تجدید وضو کند و دو رکعت نماز نگذارد، به من جفا کرده است؛ و هرکس وضویش نقض شود و تجدید وضو کند و دو رکعت نماز گذارد، امّا درباره تمامی امور دین و دنیایش که دعا کند اجابتش نکنم، من به او جفا کرده‌ام؛ در حالی که من پروردگار جفاکننده نیستم" .

۲. شرائط مربوط به زمان

• این شرائط نیز بسیار بوده، ما در اینجا تنها مهمترین آنها را بر اساس ماه‌ها، روزها و شب‌ها و ساعات بر می‌شماریم.
• در رابطه با ماه‌ها، دعا در ماه رجب، شعبان و رمضان، چه در روز و چه در شب پذیرفته می‌شود. از این‌رو اگر کسی این سه ماه را بهار دعا بخواند، سخنی ناصواب نگفته است.
• در رابطه با شب‌ها و روزها، شب‌های قدر و ده روز اوّل ماه ذی حجّه - به‌ویژه روز عَرَفه-، و روزهائی که در شریعت اسلام بدان اشاره شده، به‌ویژه عید فطر، قربان، غدیر، مبعث و روزها و شب‌های جمعه، بسیار مهم برشمرده شده است. اهل دل همیشه در رابطه با شب‌های جمعه به خواندن دعای کمیل، و در صبح آن به خواندن دعای نُدبه سفارش می‌کرده‌اند.
• در رابطه با ساعات امّا، سحر و به‌ویژه پیش از طلوع فجر که مهمترین و برترین ساعت‌های شب و روز است-، و نیز لحظات بینَ الطّلوعین از اهمّیت بیشتری برخوردار است؛ از این‌رو اهل دل غفلت از این ساعات و لحظات را خسران نامیده‌اند.
• ما در اینجا سالکان کوی کمال را سفارش می‌کنیم، که تَهَجُّد سحر - که خداوند در قرآن کریم به آن قسم یاد کرده است- را از دست ننهند، و در هر شرایطی بر آن مواظبت نمایند: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾
• هنگامه ظهر، غروب و فاصله میان نماز مغرب و عشاء نیز، از همین اهمیّت برخوردار است.

۳. شرائط مربوط به مکان

• مهمترین مکان‌ها برای دعا، تمامی مساجد، به‌ویژه مسجد الحرام، کنار کعبه، حِجْر، مقام، حَجَر و زمزم است. نیز مسجد پیامبر اکرم(ص)، میان محراب و منبر ایشان، و نیز در کنار مرقد مطهّر آن بزرگوار در این زمینه از فضیلتی خاص برخوردار است.
• دعا در سرزمین عرفات، مشعر، مِنی، بر روی دو کوه صفا و مروه، و نیز در کنار مراقد مطهر اهل بیت(ع) به‌ویژه در آستانه حضرت سیِّدالشُّهداء(ع) نیز، از تأثیری خاص برخوردار است.
• دعا در کنار قبور مؤمنین، به‌ویژه عالمان و سادات نیز تأثیری خاص در پذیرش آن خواهد داشت .

منابع

• سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۴
• سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: