بحث:عصمت در کلام اسلامی

مباحث

• معناشناسی
• معنای لغوی
• معنای اصطلاحی
• واژگان معادل
• واژگان مشابه
• تاریخچه باور به عصمت
• تاریخچه باور به عصمت پیامبران
• تاریخچه باور به عصمت پیامبر خاتم و امامان
• تاریخچه اعتقاد به عصمت امامان در باور اصحاب ائمه
• منشأ عصمت
• منشأ عصمت پیامبران
• اسباب چهارگانه
• علم ویژه
• علم و اراده
• تمامیت عقل
• مجموع علل طبیعی انسانی و الوهی
• موهبت و لطف الهی
• منشأ عصمت پیامبر خاتم
• مجموع عوامل قبل
• روح القدس
• منشأ عصمت امامان
• اقسام عصمت
• عصمت واجب و عصمت غیر واجب
• عصمت موهبتی و عصمت اکتسابی
• عصمت استحقاقی و عصمت تفضلی
• گستره عصمت
• گستره عصمت پیامبران
• گستره زمانی
• عصمت قبل از دریافت وحی
• عصمت پس از دریافت وحی
• گستره متعلق ابعاد عصمت
• عصمت عملی
• عصمت علمی
• گستره عصمت پیامبر خاتم
• گستره عصمت امام
• گستره زمانی
• عصمت قبل از امامت از ابتدای تولد
• عصمت بعد از امامت
• گستره متعلق
• عصمت علمی
• عصمت عملی
• ضرورت و امکان عصمت
• ضرورت و امکان عصمت پیامبران
• ضرورت و امکان عصمت پیامبر خاتم
• ضرورت و امکان عصمت امامان
• شرطیت عصمت
• شرطیت عصمت برای پیامبران
• شرطیت عصمت پیامبر خاتم
• شرطیت عصمت امامان
• مصادیق عصمت
• عصمت وحی
• معناشناسی
• چرایی عصمت وحی
• ضرورت عصمت وحی
• مصادیق عصمت وحی
• اثبات عصمت وحی
• عصمت قرآن
• مراحل و مراتب عصمت قرآن
• ابعاد عصمت قرآن
• عصمت پیامبران
• عصمت پیامبر خاتم
• عصمت اهل بیت
• عصمت امامان
• عصمت حضرت فاطمه
• عصمت فرشتگان
• اثبات عصمت
• اثبات عصمت پیامبران
• براهین عقلی
• قاعده لطف
• معجزه
• روشن بینی درونی پیامبران
• برهان وجوب اطاعت از پیامبران
• برهان تسلسل
• برهان حفظ شریعت
• برهان خلف
• ادله نقلی
• ادله قرآنی
• ادله روایی
• اثبات عصمت پیامبر خاتم
• براهین عقلی
• ادله نقلی
• اثبات عصمت امامان اثنی عشر
• براهین عقلی
• ادله نقلی
• آیات قرآن کریم
• روایات
• اثبات عصمت حضرت زهرا
• دلیل عقلی
• ادله نقلی
• آیات قرآن
• احادیث نبوی
• اثبات عصمت فرشتگان
• آثار و کارکردهای عصمت
• آثار و کارکردهای عصمت پیامبران
• حجیت سنت و سیره پیامبران
• آثار و کارکردهای عصمت پیامبر خاتم
• حجیت سنت و سیره پیامبر خاتم
• حجیت و حقانیت جانشینان پیامبر خاتم
• حجیت شریعت و کتاب
• آثار و کارکردهای عصمت امام
• کارکردهای فقهی
• کارکردهای اصول فقهی
• آثار و کارکردهای عصمت قرآن
• حجیت ظواهر قرآن
• شبهات عصمت

تاریخچه باور به عصمت

اندیشه عصمت پیامبران در ادیان گذشته

اندیشه عصمت پیش از اسلام وجود داشته است؛ گرچه در هر دینی به شکل و قالب خاصی بروز و جلوه داشته است. در ادیان غیرابراهیمی، بیشتر به عنوان صفت پیش فرضِ معلم و آموزگار خلایق قرار گرفتن و راهبری مردم قرار گرفته است. در بعضی فرقه‌های بودیزم به صراحت و در بسیاری دیگر به صورت غیرمستقیم این اندیشه مطرح شده است؛ اما در ادیان ابراهیمی نیز به شکل واضح‌تری این اندیشه وجود دارد. در دین یهود، عصمت انبیا در مقام اخذ و تلقّی و ابلاغ وحی به شکل قطعی مطرح شده است؛ اما عصمت آنها در مقام عمل نیز با توجیه موارد خلاف در تفاسیر تورات به شکل خاصی مطرح شده است. بیش از همه ادیان و آشکارتر از آنها در مسیحیت، عصمتِ عیسی مسیح(ع)، عصمت کاتبان انجیل، عصمت کلیسا، عصمت پاپ در مقام فتوا و اَشکال دیگری از عصمت مطرح بوده و هست؛ درنتیجه می‌توان گفت تاریخ این فکر و اندیشه و نظریه، قبل از اسلام بی‌ریشه نیست. بنابراین استبعاد یا انکار این اندیشه در اسلام و انتساب آن به عامل بیرونی دور از انصاف است.

دیدگاه خاورشناسان در باره پیدایش اندیشه عصمت در اسلام

خاورشناسان دیدگاه‌های مختلفی را پیرامون اصل اعتقاد به عصمت و پیشینه آن مطرح کرده‌اند. برخی پیدایش آن را به نیمه نخست قرن دوم هجری مرتبط دانسته و بر این باورند که این دیدگاه از زمان امام صادق(ع) مطرح شده و سپس توسط شاگردان آن حضرت و بعدها توسط علمای شیعه ترویج یافت، برخی معتقدند مسلمانان آن را از زرتشت یا ایرانیان باستان اخذ کرده. و برخی دیگر تاریخچه آن را به صوفیه بازمی‌گردانند. برخی هم معتقدند مسلمانان این عقیده را از ادیان دیگر همچون مسیحیت گرفته‌اند. برخی دیگر اما آن را از ابداعات عبدالله بن سبا می‌دانند. . اعتقاد به سیاسی بودن عصمت و نیز بازگرداندن آن به غلات هم توسط برخی مطرح شده است..

پیشینه اعتقاد به عصمت در باور اصحاب ائمه

عصمت در اندیشه متکلمان از آغاز غیبت تا پایان قرن پنجم

ابن قبه

ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قبه رازی یکی از طرفداران نظریه عصمت پیامبر و امام است. وی عصمت را شرط لازم برای امامت می‌داند. . ابن قبه رازی از آن طیف متکلمان است که عصمت امام را همانند علم امام در چارچوب دین بیان می‌کنند. او از آنجا که وظیفه اولیه و اصلی امام را در حیطه دین و تبیین و تفسیر آموزه‌های دینی می‌داند، عصمت امام را نیز در همین محدوده بیان می‌کند. او امام را کسی می‌داند که از هر گونه خطا به تعمد یا سهو در این زمینه مصون باشد.

وی در بحث قلمرو عصمت نیز پیامبر و امام را از اشتباه در امور مربوط به دین معصوم دانسته و می‌گوید: «امام باید این گونه باشد که وقتی به چیزی فرمان داد، از او اطاعت شود، و دستی بالای دست او نباشد، و سهو و اشتباه نکند و اینکه باید عالم باشد تا مردم را نسبت به آنچه جاهل هستند، آشنا سازد». عبارت وی در این خصوص مطلق است و عصمت از اشتباه در همه مسائل و امور را، اعم از دینی و غیردینی در برمی‌گیرد

در اینجا توجه به این نکته ضروری است که مسئله عصمت امام از اشتباه در امور عادی یا علمی، نزد متکلمان گذشته چندان مطرح نبوده است، و هرگاه سخن از عصمت به میان می‌آمده، غالباً مراد همان عصمت از گناه یا اشتباه در تبیین دین بوده است. از این رو، نظریاتی که ذیل این دو عنوان مطرح می‌شود، غالباً بر اساس نظریات آنها در مسئله علم امام بوده و در واقع لوازم نظریات آنان در آن مسئله است. از این رو ابن قبه نیز به صراحت در این باره نظریه‌پردازی نکرده است.

با توجه به معدود عبارات به جای مانده از مرحوم ابن قبه، وی تنها به یک برهان بر عصمت امام (ع) اشاره کرده که همان حدیث ثقلین است. او مدلول حدیث ثقلین را وجود یک حجت معصوم و عالم به قرآن و سنت می‌داند. .

ابن‌جریر طبری

ابوجعفر محمد بن جریر رستم طبری آملی از متکلمان قرن سوم و چهارم هجری قمری است که اصحاب رجال از او به بزرگی یاد کرده‌اند. . از مرحوم طبری نظریات اندکی در باب عصمت وجود دارد. بر اساس این نظریات وی عصمت را یکی از شرایط لازم برای امامت دانسته و آن را امری موهبتی و الهی می‌داند. او معتقد است پیامبر و امام ضرورتا از ارتکاب گناهان معصوم هستند. وی قلمرو عصمت در پیامبر و امام را ضرورتا به عصمت از اشتباه در تبیین دین و دیگر نظریات غیر دینی معصوم توسعه داده است.

ابن‌جریر تنها به یک برهان بر اثبات عصمت استناد کرده که بر اساس آن می‌توان گفت اگر امام معصوم نباشد نیازمند دیگران خواهد بود؛ در حالی که امام کسی است که نیازمند دیگران نیست؛ پس معصوم است . در واقع می‌توان این برهان را همان برهان امتناع تسلسل دانست که بسیاری از متکلمان متأخر شیعه نیز بدان استناد کرده‌اند.

شیخ مفید

محمدبن محمدبن نعمان العکبری البغدادی متولد سال ۳۳۶ هجری قمری، معروف به شیخ مفید، از متکلمان پرآوازه شیعه در قرن چهارم و پنجم، به شمار می‌آید.

نظریات مرحوم شیخ در مسئله عصمت را می‌توان این‌گونه خلاصه کرد:

1. عصمت، شرط لازم امامت و امری تفکیک ناپذیر از آن است .
2. عصمت معصومان اعم از پیامبر اکرم (ص) و امامان(ع)، لطف و موهبتی الهی است .
3. عصمت معصوم، منافاتی با اختیار وی در گناه کردن ندارد .
4. مفهوم عصمت در آثار شیخ مفید علاوه بر عصمت پیامبر و امام از انواع معاصی و گناهان، درباره عصمت از اشتباه و فراموشی نیز به کار رفته است .
5. معصوم(ع)، در همه عمر خود از گناهان کبیره معصوم است؛ اما ضرورتاً از گناهان صغیره سهوی که موجب استخفاف او نشود، پیش از تصدی منصب امامت معصوم نیست.
6. معصوم، از اشتباه در تبیین دین و عمل به آن معصوم است .

شیخ مفید برهان‌های عقلی و نقلی فراوانی بر اثبات عصمت امام اقامه کرده است که اغلب آنها را می‌توان از ابتکارات وی به شمار آورد؛ هرچند متکلمان پیشین شیعه نیز در این باره مسئله عصمت را با برهان‌های دیگری مستدل کرده‌اند. وی به طور گسترده به تعریف عصمت و بیان ویژگی‌های آن پرداخته است. . مسئله عصمت معصومان از گناهان سهوی و نیز عصمت تنها پیامبر اسلام و امامان و نه مطلق پیامبران، از ترک مستحبات، برای نخستین بار از زمان مرحوم شیخ مفید و به دست ایشان مطرح شده مفید، . چه اینکه تصریح به امکان اشتباه امام، به دلیل نداشتن علم الهی، دست‌کم در حوزه قضاوت را که البته به تنقیح مناط در دیگر امور غیردینی نیز قابل سرایت است، نخستین بار ایشان ابراز کرده است .

سید مرتضی

مرحوم سید، عصمت امام را از بزرگ‌ترین اصول امامت وی دانسته و بحث و نظر درباره آن و تعیین دقیق حدودش را لازم می‌شمرد. او مانند دیگر متکلمان امامیه، عصمت را از ذاتیات و شروط لازم برای امام می‌داند: «إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً». نظریه مرحوم سید در این باره ناشی از نگاه ویژه او به منصب امامت است؛ بدین معنا که وی وجود رئیس را برای جامعه عقلاً امری ضروری دانسته و او را همان امام می‌شمرد و بر این باور است که چنین رئیسی باید از ارتکاب گناهان معصوم باشد.

مرحوم سید، عصمت را از نظر لغوی به معنای منع کردن می‌داند: أصل العصمة في وضع اللغة المنع، يقال: عصمت فلانا من السوء إذا منعت من فعله به. وی افزون بر تعریف لغوی عصمت، دست‌کم سه بار به تعریف اصطلاحی آن پرداخته است. بر اساس یکی از این تعاریف، عصمت چیزی است که با وجود آن، اگرچه مکلف تمکن و قدرت ارتکاب گناه را دارد، از گناه یا ترک واجب امتناع می‌کند: لعصمة ما يمنع عنده المكلف من فعل القبيح و الاخلال بالواجب ولولاه لم يمنع من ذلك مع تمكينه في الحالين. مرحوم سید مرتضی در تعریف دیگری از عصمت، از ادبیات رایج میان متکلمان آن زمان استفاده می‌کند و عصمت را لطف خداوند به بنده خود می‌شمرد.

ویژگی‌های مقوله عصمت از دیدگاه مرحوم سید عبارت‌اند از: اختیاری و الهی بودن عصمت ، تکاملی بودن عصمت ، اختصاص نداشتن به گروهی ویژه و تشکیکی بودن عصمت. مرحوم سید، عصمت را دارای مراتب تشکیکی می‌داند؛ یعنی کسی که از فعلی قبیح خودداری می‌کند، از همان عمل، معصوم به شمار می‌آید؛ ولی نمی‌توان او را معصوم مطلق نامید، بلکه معصوم مضاف است؛ یعنی از همان عمل، معصوم است. اگر کسی بتواند از همه گناهان خودداری کند، او را معصوم مطلق می‌نامند، و از این روست که پیامبران و امامان که در دیدگاه شیعه امامیه از همه گناهان خودداری می‌کنند، معصوم مطلق به شمار می‌آیند

از نظر وی امام ضرورتا از ارتکاب همه گناهان صغیره و کبیره و نیز اشتباهاتی که در تبیین و عمل به دین، به روی گردانی مردم از او بیانجامد، قبل و پس از تصدی امامت، معصوم بوده و ضرورتا از اشتباه و فراموشی و سهو و نسیان در امور عادی زندگی و نیز ترک مستحبات معصوم نیست مرحوم سید در آثار متعدد خود، از براهین عقلی و نقلی بسیاری در اثبات عصمت معصومان استناد کرده است..

گستره عصمت

گستره عصمت پیامبران

گستره زمانی

عصمت پس از دریافت وحی

1. عصمت در تلقی و ابلاغ وحی
2. عصمت در تفسیر و تبیین وحی
3. عصمت از اشتباه، خطا و فراموشی در انجام تکالیف شخصی و اجتماعی
4. عصمت از گناه

گستره متعلق (ابعاد عصمت)

عصمت عملی

عصمت از گناهان

1. صغیره
2. کبیره

مصادیق عصمت

عصمت قرآن

ابعاد عصمت قرآن

عصمت لفظی (مصونیت از تحریف)

1. عدم زیاده و نقصان یک حرف
2. عدم زیاده و نفصان یک کلمه
3. عدم زیاده و نقصان یک آیه
4. عدم زیاده و نقصان یک سوره

اثبات عصمت

اثبات عصمت پیامبران

براهین عقلی

1. قاعده لطف
2. معجزه
3. روشن بینی درونی پیامبران
4. [[برهان وجوب اطاعت از پیامبران
5. برهان تسلسل
6. برهان حفظ شریعت
7. برهان خلف

ادله نقلی

1. ادله قرآنی
   1. آیات منحصر در عصمت پیامبران
   2. عدم تسلط شیطان بر پیامبران
   3. اصطفای الهی پیامبران
   4. امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران
   5. معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه
   6. اتمام حجت هدف از بعثت انبیا
2. ادله روایی

اثبات عصمت پیامبر خاتم

ادله نقلی

1. ادله قرآنی
   1. خبر از دوری پیامبر از گمراهی و هوای نفس
   2. امر به اطاعت مطلق از پیامبر
   3. معرفی پیامبر به عنوان الگوی حسنه
   4. تاکید بر عدم صدور فراموشی از پیامبر
2. ادله روایی

اثبات عصمت امامان اثنی عشر

ادله نقلی

آیات قرآن کریم

1. آیه ابتلا
2. آیه اولی الامر
3. آیه تطهیر
4. آیه صادقین

روایات

1. حدیث ثقلین
2. حدیث سفینه
3. حدیث منزلت
4. احادیث معیت
   1. حدیث علی مع الحق
   2. حدیث علی مع القرآن

اثبات عصمت حضرت زهرا

ادله نقلی

آیات قرآن

1. آیه تطهیر
2. آیه مباهله

احادیث نبوی

1. حدیث سفینه
2. حدیث ثقلین
3. حدیث بضعة منی