جنگ جمل

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ جمل در حدیث | جنگ جمل در نهج البلاغه | جنگ جمل در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جنگ جمل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جنگ جمل نخستین جنگی است که امیر المؤمنین(ع) پس از بهخلافت رسیدن، با شورشیان پیمان شکن داشت.

مقدمه

• پس از کشته شدن عثمان در سال ۳۵ هجری، مردم با علی(ع) برای خلافت بیعت کردند، بیعتی فراگیر و پرشور، جز اندکی از اطرافیان عثمان. طلحه و زبیر از اولین بیعت‌کنندگان بودند که به امید ریاست و پست بیعت کردند، ولی چون دیدند علی(ع) امتیاز بیهوده نمی‌دهد، حسد و کینۀ آنان و روش عادلانۀ حضرت امیر و تحریکات امویان، سبب شد آنان پیمان شکستند و به اسم انجام عمره به مکّه رفتند. پیمان‌شکنان دیگر به آنان پیوسته و زمزمۀ مخالفت به بهانۀ خونخواهی عثمان آغاز شد. عایشه هم به جمع آنان پیوست و با آنکه خود از محرّکان اصلی قتل عثمان بود و به کشتن او فتوا داده بود! امّا پیراهن عثمان را علم کرد و فتنه به راه انداخت. پیمان‌شکنان، با همۀ تفاوت‌هایی که در فکر و انگیزه و سوابق و موقعیّت داشتند، در ضدّیت با علی(ع) و توطئه بر ضدّ حکومت مشروع او ائتلاف کردند و همراه شدند و عایشه را همراه خود ساختند، تا از وجهۀ اجتماعی او به عنوان همسر پیامبر و دختر خلیفۀ اول استفاده کنند. آنان به بصره رفتند و آنجا را پایگاه فعالیت خویش ساختند. حضرت علی(ع) برای مقابله با این فتنه آماده شد و از مدینه سپاهی به آن سوی بسیج کرد که تعدادش را ۹۰۰ نفر گفته‌اند. سپاه عایشه در مسیر رفتن به بصره به منطقۀ حوأب رسید که سگان آنجا پارس می‌کردند. به یاد حدیثی از پیامبر افتاد که او را هشدار داده بود. خواست برگردد، ولی شهادت دروغ کسانی که گفتند از حوأب گذشته‌ایم، سبب شد راه را ادامه دهد. پیمان شکنان در نواحی بصره مستقر شدند. امام نامه‌ای به فرماندار بصره نوشت و ضمن هشدار و آگاهانیدن، دستور داد که اگر ناکثین سر ستیزه‌جویی داشتند با آنان بجنگد تا حضرت و همراهانش برسند. گفتگوهایی انجام شد، پیمان‌شکنان به بصره دست‌اندازی و بخشی از آن را اشغال کردند و در اطراف دار الاماره جنگی درگرفت و آتش بسی کوتاه پیش‌آمد، پیمان‌شکنان بازهم پیمان شکستند و علیه والی کوفه (عثمان بن حنیف) شوریدند و بیت المال را غارت کردند. سپاه علی(ع) به ذی‌قار رسیدند که در جنوب عراق بود. کسانی هم در مسیر به آن حضرت پیوسته بودند. کسانی هم از کوفه، به فراخوانی امام لبیک گفتند و در ذی‌قار به او پیوستند. سپاه حقجوی امام، با گروه دنیاطلب و فتنه‌انگیز ناکثین درگیر شدند. جنگ جمل در جمادی الاولی سال ۳۶ شروع شد و یک روز بیشتر طول نکشید. شورشیان شکست سختی خوردند، هزاران نفر از دو طرف کشته شدند. زبیر که در پی ملاقات با امام، از جنگ منصرف شده بود، در مسیر بازگشت به مدینه به دست عوامل پیمان‌شکن کشته شد. طلحه هم در همین جنگ به قتل رسید. رزمندگان سپاه علی(ع) دلاورانه جنگیدند و ناکثین درهم شکسته شدند و با پی شدن شتر عایشه، وی بر زمین فرود آمد. او از علی(ع) انتظار خوش‌رفتاری داشت. امام به محمّد بن ابی بکر که برادر عایشه بود، گفت تا خواهرش را به بصره ببرد. به دستور امام، عایشه را همراه عده‌ای از زنان که لباس مردان پوشیده بودند، از بصره به مدینه بردند. امام در بصره استقرار یافت، فتنۀ پیمان‌شکنان به قیمت هزاران کشته و شهید از دو طرف پایان گرفت، ولی جنگ جمل، پیامدهای گوناگونی از نظر مباحث فکری، اعتقادی، سیاسی از خود بر جای گذاشت و به عنوان درسی مهم از عبرت‌های تاریخ، ماندگار شد. حادثۀ جنگ جمل بسیار طولانی و پرنکته است که به رؤس کلّی آن اشاره شد. تفصیل ماجرا را در کتب تاریخ باید خواند..

زمان نبرد

• برخی از مورخان نوشته‌اند که جنگ جمل در جمادی اول سال ۳۶ هجری اتفاق افتاد، در حالی که برخی دیگر تأکید کرده‌اند که در جمادی ثانی همان سال اتفاق افتاد و بیش از یک روز به درازا نکشید. تاریخ دو نامه‌ای که امام علی(ع) برای مردم مدینه و کوفه پس از پایان جنگ نوشت، نظر اول را تأیید می‌کند.

محل نبرد

• جنگ جمل در محلی به نام زابوقه (در اطراف بصره) یا زاویه (یکی از محله‌های بصره) یا در خریبه (محلی در نزدیکی بصره) اتفاق افتاد.

تعداد شرکت‌کنندگان در نبرد

• شمارِ نیروهای دو سپاه در جنگ جمل به پنجاه هزار نفر رسید که سپاه امام علی(ع) بیست هزار نفر بودند و سپاه ناکثین، سی هزار نفر.

بزرگان صحابه در سپاه امام(ع)‌

• بسیاری از بزرگان صحابیان پیامبر(ص) به همراه امام علی(ع) در جنگ جمل شرکت جُستند؛ لیکن روایت‌ها در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر، تصریح دارند که هشتاد نفر بدری و هزار و پانصد صحابی پیامبر(ص) در سپاه علی(ع) بودند. برخی دیگر از مصادر، بیان می‌دارند که تعداد صحابیان شرکت کننده در این جنگ، هشتصد نفر از انصار بود و چهارصد نفر از کسانی که در بیعت رضوان حضور داشتند. از میان شخصیت‌های برجسته‌ای که در سپاه امام علی(ع) شرکت جستند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: ابو ایوب انصاری، ابو هیثم بن تیهان، خزیمة بن ثابت، عبد الله بن بدیل، عبد الله بن عباس، عثمان بن حنیف، عدی بن حاتم، عمار بن یاسر، عمرو بن حمق، عمر بن ابی سلمه و هاشم بن عتبه.

سرشناسان سپاه جمل‌

• سرشناسان سپاه جمل، از یاران پیامبر(ص) و نزدیکان وی بودند. همچنین در سپاه آنان، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، عایشه، طلحه، زبیر، مروان بن حکم، عبد الله بن عامر، کعب بن سور و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی عثمان‌بودند و یا تاب تحمل عدالت امام(ع) را نداشتند. حضور شخصیت‌های برجسته‌ای چون طلحه و زبیر و عایشه در جنگ، سبب شد گروهی ناآگاه که حقیقت را در شخصیت‌های برجسته می‌بینند، در شک و تردید افتند یا به لشکر جمل بپیوندند.

تعداد کشتگان در جنگ‌

• از سپاه امام علی(ع) در جنگ جمل، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون تاریخی، بدون کم‌ترین اختلافی بر این عدد، اتفاق دارند؛ ولی متون تاریخی درباره تعداد کشته‌های لشکر جمل، اختلاف بسیار دارند که نمی‌توان بر هیچ یک از آنها اعتماد کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود، با آن‌ که در گزارش‌های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند و در خبر دیگری ده هزار یا پنج هزار نفر آمده است.

جنگ جمل در فرهنگ‌نامه دینی

• جنگی که در سال ۳۶ هجری میان امیرالمؤمنین و اصحاب او، با پیمان‌شکنانی که بر ضدّ حکومت آن حضرت شورش کردند اتفاق افتاد. پیمان‌شکنان که طلحه و زبیر و عایشه آنان را رهبری می‌کردند در بصره جمع شدند و به بهانه خونخواهی عثمان که کشته شده بود، فتنه‌ای برپا کردند. حضرت علی(ع) پس از گفتگوهای بسیار و نصیحت و هشدار، وقتی از کوتاه آمدن آنان ناامید شد با آنان جنگید. عده‌ای از دو طرف کشته شدند و سرانجام طلحه و زبیر هم کشته شدند و پیمان‌شکنان به سختی شکست خوردند.
• درگیری در جنوب عراق و در منطقه ذی قار اتّفاق افتاد و یک روز بیشتر طول نکشید. چون عایشه در این جنگ، داخل کجاوه‌ای بر روی یک شتر نشسته بود، این جنگ به نبرد جمل مشهور شد.
• جنگ‌افروزان چون ابتدا با امیرالمؤمنین(ع) بیعت کرده بودند، امّا بیعت و پیمان را شکسته به جنگ آن حضرت آمدند، به آن نبرد، جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) هم گفته می‌شود.
• رسول خدا(ص) وقوع چنین درگیری را پیش‌بینی کرده و به علی(ع) گفته بود که پس از من با ناکثین خواهی جنگید.

جستارهای وابسته

• جنگ جمل
• تلاش‌های امام علی برای جلوگیری از جنگ جمل
• آغاز و پایان جنگ‌ جمل
• پس از پیروزی‌ در جنگ جمل

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: