خندق

این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ خندق در قرآن | جنگ خندق در حدیث | جنگ خندق در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جنگ خندق (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جنگ خندق نبرد خندق در زمان پیامبر (سال ۵ هجری) در غرب مدینه اتفاق افتاد. و نقش سرنوشت‌ساز و عظیم حضرت علی(ع) در آن، یادکردنی است^[۱].

مقدمه

سپاه مشرکین مدینه را محاصره کردند. به پیشنهاد سلمان فارسی دور مدینه خندق کندند تا دشمن وارد مدینه نشود. عمرو بن عبدودّ با تعدادی از شجاعان نام‌آور از خندق گذشتند و در میدانی رویاروی مسلمانان قرار گرفتند و مبارز طلبیدند و کسی جواب نداد. امیر المؤمنین(ع) به میدان او رفت. جملۀ معروف برز الإیمان کلّه إلی الشّرک کلّههمۀ ایمان در برابر همۀ شرک قرار گرفته است) از زبان پیامبر شنیده شد^[۲] و حضرت علی(ع) را دعا کرد. نبردی سخت درگرفت و امیر المؤمنین با ضربتی عمرو بن عبدودّ را از پای درآورد و سپاه مشرکین گریختند و نبرد به سود مسلمانان پایان یافت. دربارۀ آن ضربت بی‌همتا و سرنوشت‌ساز، رسول خدا(ص) فرمود: "لضربة علیّ لعمرو یوم الخندق تعدل عبادة الثّقلین"^[۳] و آن ضربت را برابر با ارزش عبادت جنّ و انس دانست. این ستایش با تعبیرهای مختلف (مثل: لمبارزة علیّ، قتل علیّ و. . .) آمده است. اخلاص علی(ع) در این نبرد نیز مهمّ است. وقتی پس از ضربتی روی سینۀ عمرو بن عبدودّ نشست، او جسارت کرده آب دهان افکند، علی(ع) برخاست و چند قدم راه رفت، دوباره برگشت و سر او را از تن جدا کرد. وقتی علّت این کار را پرسیدند، فرمود: نخواستم به خاطر عصبانیت او را بکشم، بلکه می‌خواستم فقط به خاطر خدا باشد^[۴]. این اخلاص، در شعرهای معروف مولوی آمده است.^[۵] برخورد جوانمردانۀ امام با کشتۀ دشمن نیز مشهور است، که زره از تن او نکند و چون خواهر عمرو بر بالین برادر آمد و از کشندۀ او پرسید و دانست که علی بن ابی طالب(ع) او را کشته، بر برادر نگریست و گفت که جوانمردی بزرگ او را کشته است.^[۶] این نیز از افتخارات و فضایل آن حضرت به شمار می‌رود.^[۷]

ضربه سرنوشت‌ساز در جنگ خندق

هنگامی که بنی نضیر از اطراف مدینه رفتند (گروهی به خیبر و گروهی به شام)، سران آنها به تحریک مشرکان پرداختند و آنان را به هم‌پیمانی با یهود و فراهم آوردن سپاه از تمام قبایل و حمله به مدینه با یاری یهودیان ترغیب کردند. چنین شد که سپاهی بزرگ، متشکل از ده هزار نفر از تمام مخالفان حکومت نوبنیاد پیامبر (ص)، گِرد آمد و راهی مدینه شد. از این رو، این نبرد، عنوان "نبرد احزاب" به خود گرفت. پیامبر (ص)، در چگونگی رویارویی با دشمن، با یارانش به رایزنی پرداخت. سلمان، پیشنهاد کرد که در ورودی مدینه، "خندق" کنده شود تا دشمن، زمینگیر شود. این پیشنهاد، پذیرفته شد و پیامبر (ص) به یارانش فرمان کندن خندق را داد و خود نیز برای این کار، همکاری نمود. روزی عمرو بن عبد وَد با تنی چند از پیکارجویان و شجاعان پُرآوازه دشمن، از خندق گذشتند و در مقابل سپاه اسلام قرار گرفته، هماورد طلبیدند؛ ولی کسی پاسخشان نداد. این درخواست، بارها تکرار شد. آوازه عمرو، همه را ترسانده بود. نَفَس‌ها در سینه حبس بود و کسی فریادهای مستانه عمرو را پاسخ نمی‌داد. پیامبر خدا فرمود: "فردی به پا خیزد و شر او را کم کند". جز علی (ع)، کسی برنخاست و چون علی (ع) در برابر عمرو قرار گرفت، پیامبر خدا، آن جمله جاودانه را فرمود که: همه ایمان در برابر همه شرک، ایستاده است^[۸]. علی (ع)، با حمله‌ای برق‌آسا و پس از نبردی سخت، عمرو را از پای درآورد و فریاد "الله اکبر" در صحنه نبرد پیچید و همراهان عمرو پا به فرار نهادند و سپاه احزاب، با همه هیمنه و شکوهِ خیالی از هم پاشید.

حضور علی (ع) و نقش والای وی را در این نبرد، می‌توان بدین‌گونه بر شمرد:

چون عمرو بن عبد ود و همراهانش از محل باریک خندق گذشتند، علی (ع) با گروهی در آن‌جا مستقر شدند تا مشرکان دیگر نگذرَند.
حادثه قتل عمرو بن عبدِ وَد، چنان مهم و سرنوشت‌ساز بود که پیامبر خدا فرمود: مبارزه علی بن ابی طالب با عمرو بن عبدِ وَد در جنگ خندق، از همه اعمال امتم تا روز قیامت، برتر است^[۹]. و در روایت دیگری گفت:

بی‌گمان، ضربت زدن علی به عمرو در جنگ خندق با عبادت انس و جن، برابری می‌کند^[۱۰]. این قهرمان بزرگ عرب، به هنگام کشته شدن با ناامیدی، آب دهان به صورت علی (ع) انداخت و ایشان، مخلصانه ایستاد و در کشتن او درنگ کرد تا عملش ذره‌ای شائبه غضب نداشته باشد.

امام (ع)، پس از کشتن عمرو و فرار همراهانش آنان را تعقیب کرد و نوفل بن عبد الله را به قتل رساند.
علی (ع)، چون پای عمرو را قطع کرد و او را از پای درآورد، خاک خواری و هراس بر سرِ لشکر شرک پاشید و آنان را در آستانه فروپاشی و شکست قرار داد.
علی (ع)، عمرو بن عبد وَد را کشت؛ اما کریمانه از زره گران‌قیمت او گذشت، که علی (ع) "شمشیر در پی حق می‌زد" و نه جز آن. این همه والایی و بزرگی و کرامت از دیده‌ها پنهان نمانْد و حتی خواهر عمرو، آن را ستود.

پیامبر خدا (ص): بی گمان، رویارویی علی بن ابی طالب با عمرو بن عبد ود در جنگ خندق، برتر از [همه‌] اعمال امتم تا روز قیامت است^[۱۱].

پیامبر خدا (ص): ضربه علی به عمرو در جنگ خندق، برابر عبادت انس و جِن است^[۱۲]^[۱۳].

پرسش وابسته

نقش امام علی در جنگ خندق چه بود؟ (پرسش)

منابع

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۵.
↑ بحار الأنوار، ج ۲۰ ص ۲۱۵
↑ عوالی اللّئالی، ج ۴ ص ۸۶
↑ مناقب، ابن شهر آشوب، ج ۲ ص ۱۱۵، بحار الأنوار، ج ۴۱ ص ۵۱
↑ مثنوی، دفتر اوّل، بیتهای ۳۷۲۱ تا ۳۸۱۰، گوا مخفّف گواه است
↑ ارشاد، ج ۱ ص ۱۰۷
↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۵.
↑ شرح نهج البلاغة، ج ۱۹، ص ۶۱.
↑ المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۳۴، ح ۴۳۲۷.
↑ عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۸۶، ح ۱۰۲.
↑ رسول الله (ص): «لَمُبارَزَةُ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ لِعَمرِو بنِ عَبدِ وَد یومَ الخَندَقِ أفضَلُ مِن أعمالِ امتی إلی‌ یومِ القِیامَةِ» (المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۳۴، ح ۴۳۲۷).
↑ رسول الله (ص): «لَضَربَةُ عَلِی لِعَمرٍو یومَ الخَندَقِ تَعدِلُ عِبادَةَ الثقَلَینِ» (عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۸۶، ح ۱۰۲).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۶۵.

[1] محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۵.

[2] بحار الأنوار، ج ۲۰ ص ۲۱۵

[3] عوالی اللّئالی، ج ۴ ص ۸۶

[4] مناقب، ابن شهر آشوب، ج ۲ ص ۱۱۵، بحار الأنوار، ج ۴۱ ص ۵۱

[5] مثنوی، دفتر اوّل، بیتهای ۳۷۲۱ تا ۳۸۱۰، گوا مخفّف گواه است

[6] ارشاد، ج ۱ ص ۱۰۷

[7] محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۵.

[8] شرح نهج البلاغة، ج ۱۹، ص ۶۱.

[9] المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۳۴، ح ۴۳۲۷.

[10] عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۸۶، ح ۱۰۲.

[11] رسول الله (ص): «لَمُبارَزَةُ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ لِعَمرِو بنِ عَبدِ وَد یومَ الخَندَقِ أفضَلُ مِن أعمالِ امتی إلی‌ یومِ القِیامَةِ» (المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۳۴، ح ۴۳۲۷).

[12] رسول الله (ص): «لَضَربَةُ عَلِی لِعَمرٍو یومَ الخَندَقِ تَعدِلُ عِبادَةَ الثقَلَینِ» (عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۸۶، ح ۱۰۲).

[13] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۶۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]