علم در اخلاق اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم است. "علم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم در قرآن | علم در حدیث | علم در کلام اسلامی| علم در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

علم چیست؟

• علم در لغت به معنی دانستن، یقین کردن و ادراک است و در اصطلاح دارای معانی گوناگونی است. یکی از معانی اصطلاحی علم عبارت است از مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شده، اعم از اینکه قضایای شخصی و خاص یا کلی و عام باشند و اعم از اینکه قضایای عام، اعتباری و قراردادی یا حقیقی باشند و اعم از اینکه قضایای حقیقی، نظری یا تجربی باشند؛ بنابراین منظور از علم در این اصطلاح، هرگونه دانشی است که به مرحله تدوین رسیده باشد.

ستودگی‌های علم

علم از دیدگاه عقل

• علم به خودی خود لذیذ و خوشایند است. لذت و ابتهاجی که با علم نصیب انسان می‌شود، از راه دیگر، کمتر به دست می‌آید؛ چراکه ادراک هر چیز به معنی احاطه بر آن است و تصرف به حساب می‌آید. انسان وقتی به دانشی دست می‌یابد و صورت و حقیقت آن را در ذات خود می‌بیند، خود را صاحب و مالک آن می‌داند؛ حتی می‌توان گفت این نوع مالکیت از مالکیت اموال که هیچ ربط واقعی و حقیقی با وجود ما ندارند، قوی‌تر است؛ چون همیشگی است و کسی نمی‌تواند آن را از انسان سلب کند. علم چنان لذت بخش است که وقتی دانش را به انسان نسبت می‌دهند، حتی اگر دانسته بی‌اهمیتی باشد، انسان خوشحال می‌شود و هنگامی که او را جاهل می‌خوانند. حتی اگر در امور پیش پا افتاده - غمگین می‌شود؛ اگر چه این غم و اندوه به تناسب ارزش و اهمیت علم و جهل مورد نظر، کوچک و بزرگ می‌شوند.
• با این همه، فایده اصلی علم، نزدیکی به خداست؛ چون بالاترین کمال برای انسان، رهایی از قید ماده و خروج از دایره زمان و مکان است؛ چراکه انسان به این وسیله به ملأ أعلى و مقربان درگاه الاهی شباهت پیدا می‌کند. رهایی از ماده، تنها یک صفت کمالی نیست، بلکه زمینه‌ای است که انسان را برای کسب همه کمالات ممكن توانایی می‌دهد. در حکمت متعالیه به اثبات رسیده است که علم و تجرد لازمه یکدیگرند، نفس انسانی هرچه از دانش برخوردارتر شود، از قید ماده آزادتر می‌شود.
• علاوه بر این، علم در دنیا نیز مایه عزت و اعتبار انسان است. همه انسان‌ها از نیک و بد و عالی و دانی، به صاحب دانش احترام می‌گذارند.
• از این رو نه تنها رسیدن به کمالات معنوی، بلکه دستیابی به بسیاری از مواهب مادی نیز در گرو دانش است.

علم از دریچه شرع

• دانش یکی از موضوع‌هایی است که قرآن کریم بیشترین اهمیت را به آن مبذول کرده است. قرآن در بیش از نهصد موضع، دانایی را ستوده یا بدان فراخوانده است و برای تأکید بر اهمیت دانستن، در تعبیر از آن بیست واژه را استخدام کرده است. ما در این بخش، تنها به تعدادی از آیات قرآنی که به طور خاص، علم و آگاهی را ستایش می‌کنند، اشاره می‌کنیم. از منظر قرآن کریم، خداوند آسمان‌ها و زمین را آفرید و اراده خود را در آنها حاکم کرد تا انسان به علم و قدرت او آگاه شود﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا﴾ و انسان نیز تنها با ملاک دانایی بر سایر مخلوقات برتری یافته است﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾. و آدم فقط با دانستن اسماء مستحق خلافت شد.
• دانش در منطق قرآن کریم از ویژگی‌های بی‌نظیری برخوردار است. از آن جمله:

1. با آنکه همه زندگی جهان را متاع اندکی می‌داند﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾، حکمت را خیر فراوان شمرده است: ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾.حکمت غالباً در معلومات عقلی صادقحق که دروغ و بطلان نمی‌پذیرد، استعمال می‌شود. در این آیه، فعل "ایتاء" با صیغه مجهول آمده تا دلالت کند حکمت به خودی خود منشأ خیر فراوان است، نه، از آن جهت که از جانب خداست؛ زیرا همه چیزهایی که خداوند عنایت می‌کند، منشأ خیر فراوان نیست، چنانکه مال را نیز خدا می‌دهد، ولى منشأ خیر فراوان نیست.
2. دانش منشأ تعالی انسان است: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾.

• بر این اساس آیات الاهی تنها در جان عالمان و دانشوران به تمام معنى اثر گذاشته، ایمان و ترس از خدا را به ارمغان می‌آورند و هرکس عالم‌تر و از دانش پربارتر، به خدا باورمندتر و از او ترسان‌تر است. و جان‌های تهی از دانش چنان‌که شایسته است با کی از خدا ندارند. به همین دلیل پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: "من از همه شما خداترس ترم".
• و در حدیثی دیگر آمده است: "خداشناس‌ترین شما خداترس‌ترین شماست".
• قرآن کریم علاوه بر ستایش دانش، دانشوران را نیز در مرتبه‌ای فراتر از دیگران تصویر نموده، می‌فرماید: ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾.
• صاحبان دانش در قرآن با صفت‌هایی برجسته ستوده شده‌اند، از جمله آنها را گواه صحت باورهای اسلامی، آگاه از حقایق قرآن، مستعد دریافت پیام کائنات و درک آیات الاهی و آماده هدایت و ایمان می‌داند.

گواهان توحید

• ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾
• صاحبان دانش شهادت می‌دهند به یکتایی خدا؛ چون نشانه‌های او را در آفاق و انفس می‌بینند. این نشانه‌ها مشاعر آنها را پر و در عقول‌شان رخنه کرده است.

شاهدان رسالت

• ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾.

آگاهان به تأویل

• ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.

هم رتبه اهل ایمان

• ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾.
• این آیه دلالت می‌کند که مؤمنان بر دو دسته‌اند: عالم و غیر عالم و مؤمن عالم برتر از مؤمن غير عالم است و رفع درجات مخصوص عالمان است.

آماده ایمان

• ﴿إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا﴾.
• ﴿وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا﴾.
• ﴿وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا﴾.
• ایمان آوردن آنان که از پیش به آنها علم داده‌اند، نشان می‌دهد که قرآن حقانیت کتاب حق قرآن است کریم و از و جانب خدا نازل شده است. و این بدان معنی است که این دسته از عالمان بر رسول خداگواه‌اند.

دریافت آیات الاهی

• ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾.

فهم أمثال قرآنی

• ﴿وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾.
• این آیه شریفه به این مطلب اشاره می‌کند که امثال قرآنی هر چند عمومی است و به گوش همه می‌رسد، ولی فقط اهل علم که حقایق امور را درک می‌کنند، می‌توانند معانی حقیقی و مقصود اصلی آنها را دریابند. این مطلب از تعبیر لا يعقلها، به جای ما يُؤْمِنْ، استفاده می‌شود.

علم و دانش در میزان عمل

• طبق روایاتی که از پیشوایان معصوم(ع) به دست ما رسیده، دانش سنگین‌ترین حسنه‌ای است که در میزان عمل انسان نهاده می‌شود. تبیین این سخن را بر عهده چند روایت می‌گذاریم. رسول خدا(ص) فرمود: یک ساعت نشستن در مجلس گفت وگوی علمی نزد خدا محبوب‌تر است از هزار شب بیداری که در هر شب هزار رکعت نماز خوانده شود و محبوب‌تر است از هزار لشکرکشی در راه خدا و دوازده هزار ختم قرآن و بهتر است از یک سال عبادت که روزش را روزه بداری و شب هایش را نماز بخوانی .
• کسی که به قصد یادگیری از خانه خود خارج می‌شود، در برابر هر قدم که بر میدارد، خداوند عزوجل ثواب یک پیامبر و یکی از شهدای بدر را برای او مینویسد و در ازای هر حرف که بشنود یا بنویسد، شهری در بهشت به او میدهد. دانشجو را خدا دوست دارد و فرشتگان و پیامبران هم. جز انسان‌های سعادتمند کسی دانش را دوست ندارد؛ خوشا به حال دانشجو در روز قیامت... .
• امام رضا(ع) نیز به واسطه پدرانش از رسول خدا(ص) روایت کرده است: دانشجویی بر هر مسلمان واجب است، دانش را در جایی بجویید که گمان می‌رود باشد و از اهل دانش بیاموزید که آموختنش نیکی، جستنش عبادت، گفت وگویش تسبیح، عمل به آن جهاد، یاددادنش به آنکه نمی‌داند صدقه و بخشیدنش به آنکه سزاوار است موجب نزدیکی به خداست؛ زیرا دانش حلال و حرام را آشکار و راه بهشت را روشن می‌کند. به هنگام وحشت مایه انس، در غربت و تنهایی همراه، در خلوت هم سخن، در سختی و آسانی راهنما، در برابر دشمن سلاح و در حضور دوستان زینت است. خداوند با دانش گروهی را بر میکشد و آنها را راهبران راه خیر می‌کند تا مردم آثار آنها را اقتباس، کارهایشان را پیروی و به آرایشان عمل کنند. فرشتگان شوق دوستی شان را دارند، بال‌های خویش را به آنها می‌ماند و در نمازشان به آنها درود می‌فرستند. هر خشک و تر، حتی ماهیان و جنبندگان دریا و درندگان و چهارپایان خشکی برای آنها استغفار می‌کنند؛ زیرا دانش، قلوبی را که با نادانی مرده زنده می‌کند، دیدگان تاریک را و می‌دهد بدن‌های ضعیف را قوت می‌بخشد. و انسان را به رتبه اخیار وجایگاه ابرار می‌رساند و در دنیا و آخرت تا در جات عالی بر می‌کشد. یادآوری دانش هم سنگ روزه و گفت و گویش هم وزن نماز است. به وسیله دانش است که اطاعت پروردگار به جا می‌آید و بندگان او را می‌پرستند.صله رحم با دانش می‌شود و حلال و حرام با دانش شناخته می‌شود. دانش پیشواست و عمل پیرو او. سعادتمندان دانش را الهام میگیرند و نگون بختان از آن محروم‌اند، خوشا کسی که از دانش محروم نشود.
• امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: دین در صورتی کامل می‌شود که بیاموزید و به آن عمل کنید. طلب علم از طلب مال بر شما واجب‌تر است؛ چون مال، هم تقسیم شده هم تضمین. خدای عادلی آن را بین شما تقسیم کرده و ضمانت کرده، سهم هر کس را بدهد و به وعده خویش وفا می‌کند. ولی علم بین همه تقسیم نشده و هیچ‌کس آن را برای شما ضمانت نکرده است بلکه در نزد اهلش نگاه‌داری می‌شود و تنها با طلب به دست می‌آید.

بایسته‌های دانشوری

• صفت‌هایی مورد بحث قرار می‌گیرد که برای یک دانشور - خواه آموزگار و خواه دانش‌آموز - ضروری است.

اخلاص

• اخلاص به معنی پاک‌سازی نیت از شائبه‌های غیر الاهی، چیزی است که در همه کارها به تأكید و تکرار از ما خواسته شده است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾.
• خالص کردن نیت بر عمل، مقدم از عمل و ضروری‌تر و ارزشمندتر است؛ چرا که نیت، معیار ارزش اعمال آدمی است. رسول اعظم(ص) می‌فرماید: "و انسان محصولی جز بازتاب نیت خویش نخواهد داشت"
• پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: "هرکس فقط همان را دارد که نیت می‌کند".
• بنابراین، تعلیم و تعلم و به طور کلی هرگونه فعالیت علمی، در صورتی جایگاه و ارزش واقعی خود را پیدا می‌کند و بهترین نتیجه را می‌بخشد که از پشتوانه نیت خالص برخوردار باشد.... على(ع) می‌فرماید: "برترین دانش، آن است که در آن اخلاص مراعات شود"
• و رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: "دانشمندی که برای خدا علم میآموزد، هیبتش همه چیز را فرا میگیرد و عالمی که بخواهد به وسیله علمش ثروت اندوزی کند، از همه چیز خواهد ترسید"
• اخلاص نه تنها علم را اثرگذار و نتیجه بخش می‌کند، بلکه آموزش آن را تسهیل و روند فراگیری را سرعت می‌بخشد.
• رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: "هرکس چهل روز خالصانه برای خدا کار کند، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود"
• امام على(ع) می‌فرماید: "هنگام تحقق اخلاص، بصیرت روشن می‌شود".

عمل به مقتضای علم

• علوم دینی از طرفی با باور انسان‌ها در ارتباط است و از طرفی عالم دینی وظیفه دارد دانسته‌های خود را به دیگران آموزش داده، آنها را به کسب فضیلت‌هایی که دانشش اقتضا می‌کند، فرا بخواند؛ بنابراین، در صورتی می‌تواند در باور مخاطبان خود اثرگذار باشد که خود به مقتضای آنچه می‌داند عمل کند. قرآن کریم بدون عمل و دعوت بدون التزام را به سختی نکوهش کرده، می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾
• قول بدون عمل چنان در منطق دین اسلام ناشایسته است که برخی مفسران باور نکرده‌اند این آیه خطاب به مسلمانان باشد. هم از این رو نوشته‌اند در این آیه منافقان به لحاظ اقرار ظاهری به اسلام اهل ایمان نامیده شده‌اند. همراهی آگاهی با عمل چنان طبیعی است که اگر کسی به رغم آگاهی و دعوت دیگران به کار نیک خود، به آن پایبند نباشد، از نظر قرآن، خود را فراموش کرده است: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾.
• در منطق دین اسلام، فایده دانستن عمل کردن است. علم کامل علمی است که به مقتضای آن عمل شود ؛ چرا که وظیفه دانش، نمایاندن راه است؛ و برای رسیدن به مقصد، عمل لازم است. عمل به مقتضای علم به مثابه یک امر آسمانی ارزشمند از جانب خدا به انسان الهام می‌شود و نشانه خوشبختی است و عدم آن از نشانه‌های بدبختی انسان است. از آنجاکه طبیعت دانستن، کاربست آن را اقتضا می‌کند، سخن گفتنی که ناشی از آگاهی است، بدون عمل به آن، سفاهت است؛ چون عمل به دانسته‌ها مقتضای عقل انسان است و نیازمند دستوری دینی نیست، یکی از پرسش‌های اولیه در روز قیامت، کیفیت عمل به دانسته هاست.
• علم بی‌عمل در نگاه پیامبر اکرم(ص) بی‌فایده است؛ چونان گنجی که صاحبش جز زحمت اندوختنش بهره دیگری از آن ندارد. می‌فرمود: "راوی دانش نباشید به آن عمل کنید".
• امیرالمؤمنين(ع) علم بی‌عمل را در خت بی‌میوه وكمان بی‌زه نامیده است. که نه ثمری دارد و نه کاری از آن ساخته می‌شود.
• عالم بی‌عمل از نظر قرآن کریم اصلاً عالم نیست. امام صادق(ع)در تفسیر آیه کریمه ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾، می‌فرماید: "مقصود از عالم کسی است که فعلش گفتارش را تصدیق کند، کسی که چنین نباشد عالم نیست".
• رسول خدا(ص) عالم بی‌عمل را گاهی به چراغی تشبیه می‌کند که خود را می‌سوزاند و به دیگران روشنی می‌بخشد. این در صورتی است که علمش به دیگران سودی برساند و گاهی به سنگی که بر دهانه نهری افتاده، کشتزار را از آب محروم می‌کند و خود نیز از آن نمی‌نوشد چرا که دیگران نیز با مشاهده حال او به گفتارش اعتنایی نمی‌کنند و از آن بهره‌ای نمی‌برند. علی(ع) نیز او را انسان سرگردانی می‌داند که هرگز از جهل خود سر برنمی‌دارد و چون تیرانداز بی‌کمانی است که کاری از پیش نمی‌برد.

حسن خلق

• حسن خلق یا اخلاق نیکو به دو معنی اطلاق می‌شود: نخست مرتبه کمال نفسانی انسان که همه غرایز در حالت اعتدال قرار گرفته، صفت‌های ناپسند، کنترل شده و سجایای پسندیده و بروز رسیده است. به این معنی است که اخلاق پیامبر گرامی اسلامی(ص)، بشکوه و بزرگ است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾.
• معنی دیگر، برخورد خوش و مهربانی با دیگران است که با برخی رذیلت‌ها نیز قابل جمع است و در بعضی روایات، حسن خلق به این معنی به کار رفته است.
• امام صادق(ع) در جواب کسی که از او تعریف حسن خلق را خواسته، می‌فرماید: "حسن خلق آن است که فروتن و خوش کلام باشی و با برادرت با گشاده رو به رو شوی".
• طبق این معنی ممکن است کسی خوش اخلاق نامیده شود که دارای برخی صفت‌ها و سجایای ناپسند نیز باشد. از نظر قرآن کریم، این صفت، عامل موفقیت رسول خداست: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾.
• حسن خلق به معنی دوم یکی از عواملی است که در تحقق معنی اول مؤثر از اخلاق است. دانشور به هر دو معنی، محتاج حسن خلق است؛ به معنی اول نیازمند است، چون بسیاری از اخلاق ناپسند یا کسب دانش را مشکل می‌کنند یا کارآمدی آن را و هم از این رو با عنوان خود در عداد زذیلت‌های عالمان شمرده شده‌اند؛ به معنی دوم نیز به حسن خلق محتاج است؛ زیرا:
• اولاً، خوش‌اخلاقی نه تنها از صفت‌های اهل ایمان، بلکه معیار سنجش ایمان است. امام باقر(ع) می‌فرماید: "کسی ایمان کاملتر دارد که اخلاق بهتر دارد".
• حسن خلق سنگین‌ترین چیزی است که در میزان عمل بند نهاده می‌شود. امام سجاد(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: "روز قیامت چیزی سنگین‌تر از حسن خلق در میزان عمل انسان نهاده نمی‌شود".
• بهترین پیشکی است که بنده به درگاه پروردگارش می‌برد؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: "مؤمن بعد از واجبات، عملی محبوب‌تر از اینکه مردم را با اخلاق خوش خود بهره مند کند، به پیشگاه خدا نمی‌برد". 
• فضیلتی است که هر گناهی را جبران می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: "چهار چیز است که اگر در هرکس جمع شود، ایمانش کامل است و اگر سر تا قدمش گناه باشد، ایمانش را ناقص نمی‌کند: راستگویی، امانت‌داری، حیا و حسن خلق".
• فضیلتی است که در نهایت راه به بهشت می‌برد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: "خوش خلق باشید که خوش خلق حتما به بهشت می‌رود".
• پروردگار تعالی نیز علاوه بر ستایش خوش خلقی، بندگان مؤمن خویش را به اخلاق خوش سفارش کرده، می‌فرماید: ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾.
• چراکه شیطان از منفذ بداخلاقی قلوب انسان‌ها را پر کینه می‌کند؛ ﴿إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ﴾.
• منظور از سخن بهتر در این آیه کریمه، دعای خیری است که از مهربانی برخیزد یا سخنی عاری از خشونت و بدگویی که با رعایت ادب القا شود؛ یا سخن نرم آمیخته با مهربانی که موجب ارشاد مخالفان باشد، که در غیر این صورت فقط آنها را به مقابله وامی دارد.
• ثانياً، بداخلاقی ناسازگار با ایمان است، چنانکه سرکه با عسل. امام صادق(ص) می‌فرماید:"بدخلقی عمل را فاسد می‌کند چنان‌که سرکه عسل را".
• رذیله‌ای است که خداوند توبه صاحبش را نمی‌پذیرد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: "خداوند ابا دارد از اینکه توبه انسان بداخلاق را بپذیرد. گفتند: چرا این چنین است یا رسول الله؟ فرمود: چون هرگاه از گناهی توبه کند در گناهی بزرگ‌تر می‌افتد.
• در دنیا جان انسان را عذاب می‌دهد. امام صادق می‌فرمود: "هرکس اخلاقش بد است جانش در عذاب است".
• و در آخرت ره به جهنم می‌برد. رسول خدا(ص) می‌فرمود: "از بدخلقی بپرهیزید که بدخلق حتمأ به جهنم می‌رود".
• از آنچه گذشت نتیجه می‌گیریم، حسن خلق شرط رسیدن به هر کمال و بدخلقی مانع كمال است؛ بنابراین دانشوری که در پی دستیابی به کمال دانش و آگاهی است، بدون این شرط اساسی، ره به جایی نمی‌برد. از این رو علی(ع) تشخیص سجایای نیک و بد را ریشه علم می‌داند.

فروتنی

• تواضع و دانش، رابطه‌ای تعاملی دارند. علم با تواضع به دست می‌آید و خود باعث تواضع می‌شود. علی(ع) تكبر به دانش را سبب خواری عالم می‌دانست: "هرکس به خاطر دانش خود تکبر ورزد خدا به خاطر عملش خوارش می‌کند".
• و امام جواد(ع) تواضع را زینت علم می‌شمرد، می‌فرمود: "افتاده بالی زینت دانش است".
• در روایت آمده است: حضرت عیسی روزی به حواری‌ها گفت: من از شما خواسته‌ای دارم. گفتند: خواسته‌ات را برآورده می‌کنیم. حضرت بر خواست و پاهایشان را شست. گفتند ای روح الله، ما باید پای تو را بشوییم. فرمود سزاوارترین کس برای خدمت به جمع عالم‌ترین آنهاست. من با شما چنین تواضع کردم تا پس از من برای مردم به این صورت تواضع کنید. آنگاه فرمود: "حکمت با تواضع آبادان می‌شود نه با تكبر، همان طور که کشت در دشت میروید نه در کوه".
• قرآن کریم از پیامبری اولوالعزم خبر می‌دهد که به دستور پروردگار برای یادگیری متواضعانه در جست و جوی استاد بر می‌آید و با ادب از او پیروی می‌کند تا علاوه بر فراگیری دانش جدید با تکیه بر دانسته‌های خویش، راه تکبر نرود.

حلم و بردباری

• حلم از صفت‌های پسندیده انسانی است که از ذات اقدس الاهی سرچشمه می‌گیرد؛ از این رو انسان‌های بزرگ الاهی بدان آراسته‌اند و دانشمندان به اقتضای دانش خود، باید از آن بهره‌مند باشند، بین دانش و بردباری چنان ملازمتی تصویر شده که تفکیک بین آن دو و فرض دانشمندی که از موهبت حلم بی‌بهره باشد، از نظر وقوعی محال می‌نماید. مطابق احادیثی که به دست ما رسیده، دانش و بردباری دو پدیده به هم پیوسته‌اند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "برای حلم، دانش خوب همراهی است".
• حلم أساس علم و علم ريشه حلم است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "ریشه دانش، بردباری است".
• و در بیان دیگری می‌فرماید: "دانش پیشوای حلم است".
• «اَلْعِلْمُ قَائِدُ اَلْحِلْمِ» و در همان حال مقدمه وجودی آن؛ چراکه هدف و نتیجه دانش بردباری است. علی(ع) می‌فرماید: "نتیجه دانش، آرامش (وقار) و بردباری است". و می‌فرمود: «اَلْحِلْمُ ثَمَرَةُ اَلْعِلْمِ».
• دانش، چون مرکبی است که بر دوش خود بردباری را به حیطۀ جان آدمی می‌آورد: «اَلْعِلْمُ مَرْكَبُ اَلْحِلْمِ».
• حلم، رکن، نشانه ، وزير، كمال و زینت علم و لباس عالم است و علم بدون حلم، علم نیست؛ چرا که خود محتاج و مقدمة حلم است.

عفت نفس و علو همت

• علمای اخلاق اسلامی در ذیل این عنوان به تحذیر دانشوران از دنیاطلبی، به ویژه بارزترین مصداق آن یعنی پیروی و معاشرت با اهل سلطه و ستم و حل تعارض روایات این باب بسنده کرده‌اند ؛ چرا که اولاً، دنیاطلبی به معنی اخص، خطر ساز‌ترین رذیله و منشأ هر خطیئه و لغزش است و به همین دلیل در روایات مورد توجه ویژه قرار گرفته است؛ ثانياً، روی ایشان در این سخن به عالمان دینی است که مبلغ زندگی زاهدانه و مقابله با ظلم و نابرابری هستند. شهید ثانی در کتاب منية المريد نوشته است: بر اهل دانش است که برای نگاهداری دانش از آنچه پیشینیان نیکوکارمان نگاهش داشته‌اند، تا می‌توانند از شاهان و اهل دنیا کناره بگیرند و از روی طمع به نزد ایشان نروند که هرکس با ایشان بپیونند، خویشتن را در معرض قرار داده و به امانتش خیانت کرده است. با اعتراف به اینکه سلف صالح به پیروی از روایات بر اساسی‌ترین نقطه انگشت تاکید نهاده‌اند، متذکر می‌شودد که نباید در سایه اهمیت در مورد، سایر موارد را از نظر دور داشت؛ چون مقام رفیع دانشوری با هرگونه پستی و دون همتی منافات دارد. اگر فقیه طمع‌کار، دین را در پای صاحبان ثرورت و قدرت فدا می‌کند. ریاضی‌دان و پزشک دنیا پرست نیز مصالح جامعه انسانی را به بهای یک زندگی مرفه می‌فروشد و زورمداران را برای بستن راه سعادت بشر تجهیز می‌کند. هنگامی که خریدار دانش اهل سلطه و ستم باشد، تفاوتی ندارد که در این معامله باطل غرری، کالا از علوم دنیا باشد یا از علوم آخرت؛ چون هر چه باشد برای زمین گیر کردن طایر قدسی روح آدمی به کار خواهد رفت.

حق پذیری

• خودداری از پذیرش حق ممکن است ناشی از تکبر، تعصب یا تقلید باشد. درک حقیقت پیش از تطهير قلب از همه این ناپاکی‌ها ممکن نیست. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "کسی که هدف باطلی دارد، حق را درنمی‌یابد اگرچه از خورشید واضح باشد".
• از این رو قرآن کریم با همه این عوامل در زمينه عقاید و باورها به شدت مقابله کرده است.
• از نظر قرآن کریم، تكبر عاملی است که موجب مخالفت ناآگاهانه با حق می‌شود: ﴿ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَ﴾، ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾.
• از این آیه کریمه استفاده می‌شود که تعصب در کفر و انکار این گروه مؤثر بوده است.

زهد و قناعت

• از ضرورت طبع بلند و عفت نفس در دانشوران سخن گفتیم. یکی از آثار این فضیلت بزرگ، زهد و پاکی از حرص و طمع است. از این رو در روایات اسلامی بر این نکته تأکید فراوان شده است. زهد موجب علم بدون تعلم و به بار نشستن درخت حکمت می‌شود. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "حکمت با زهد ثمر می‌دهد".
• دانش بدون زهد، ثمری جز دوری از خدا ندارد. رسول خدا می‌فرماید: "آن کس که بر علمش بیفزاید و بر زهدش نیفزاید، جز دوری از خدا بهره‌ای نبرد".
• طمع لغزشگاهی است که اگر عالمی بر آن پا نهد، جز سقوط سرنوشتی ندارد. از رسول خدا(ص) روایت است: "سنگ صاف لغزنده‌ای که پای دانشمندان بر آن می‌لغزد، طمع است".
• و امام حسین(ع) حرص در عالم را از زشت‌ترین چیزها شمرده است. خوردن حلال موجب نور و صفای قلب می‌شود و چشمه‌های حکمت را از قلب جاری می‌کند و خداوند عالمی را دوست دارد که برای امرار معاش، حرفه‌ای انتخاب کند تا دانشش را وسیله کسب و ارتزاق نکند.
• یکی از مظاهر زهد که در روایات بر تأثیر آن در کسب دانش تأکید شده، رعایت اعتدال در خوردن است که به منظور تأكید بلیغ در نهی از پرخوری و شکمبارگی در قالب مدح گرسنگی وارد شده است.

سکوت

• از اخلاق دانشوری است که امیرالمؤمنین(ع)از آن به عنوان زینت علم و عالم نام برده، می‌فرماید:"سکوت زینت عالم است".
• در بیانی دیگر می‌فرماید: "سکوت زینت علم است".
• همچنین آن را یکی از علائم سه گانه دانشمند شمرده است.

پرهیز از خودرأیی

• از عواملی که دانش انسان را از خطا پاکیزه می‌کند، بهره‌وری از آرای صاحب نظران است. اکتفا و اعتماد بر دستاوردهای شخصی انفرادی، انسان را در معرض اشتباه، لغزش، گمراهی و سقوط قرار می‌دهد. محصول عقل و اندیشه دیگران، روزی بی‌رنجی است که هیچ دانشوری خود را از آن محروم نمی‌کند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "هرکس خودرأیی کند، هلاک می‌شود و هرکس با دیگران مشورت کند، در عقول آنها شریک شده است".
• و می‌فرماید: "هرکس خودرأیی کند، گمراه می‌شود و هرکس با اتکا به عقل خویش خود را از دیگران بی‌نیاز ببیند، می‌لغزد".

تأنی

• رسیدن به حقیقت، با شتاب ممکن نیست. کسی که در نتیجه‌گیری شتاب می‌کند به ندرت به پاسخی صحیح دست می‌یابد. *علی(ع) می‌فرماید: "کم اتفاق می‌افتد که نظر انسان عجول درست باشد".
• و از او جز پاسخی ناپخته نمی‌توان انتظار داشت.
• امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "رأی صحیح با تأنی به دست می‌آید و چه بد پشتیبانی است رأی نپخته".
• قرآن کریم رشد دانش را منوط به خودداری از عجله کرده، می‌فرماید: ﴿وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾.
• از این آیه مبارکه استفاده می‌شود که عجله حتی اگر منبعث از مبدأیی مقدس چون عشق به دانستن یا ظهور حقیقت باشد، با دانش سازگار نیست.

ظلم‌ستیزی

• یکی از وظایفی که برای عالمان دینی شمرده شده و در آیات و روایات بر آن تأکید فراوان شده است. مقابله با ناهنجاری‌های اجتماعی است. قرآن کریم عالمان بنی اسرائیل را به دلیل سکوت در برابر سخنان گناه آلود و حرام خواری مردم سرزنش کرده است. ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾.
• امام حسین(ع) می‌فرماید: آنها با آنکه از ستمگران زمان خودکارهای ناروا می‌دیدند، به خاطر ترس و طمع، آنها را بازنمی داشتند.
• امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: خدا از دانشمندان تعهد گرفته است که بر گرسنگی مظلومان و پرخوری ظالمان آرام نگیرند.
• ولی به نظر می‌رسد این وظیفه اخلاقی همه دانشوران است و به عالمان دینی اختصاص ندارد؛ چرا که مقام دانش، رفیع است و با ذلت سازش با ستم سازگار نیست.

نقادی

• از اخلاق دانشور است که هر سخنی را پیش از پذیرفتن مورد نقد و بررسی قرار دهد. از حضرت عیسی(ع) نقل شده است: "سخن را نقد کنید چه بسیار گمراهی‌ها که با آیه‌ای از کتاب خدا تزیین می‌شود مانند سکه مسسین که نقره اندودش کنند با سکه سالم در نظر یکسان است؛ ولی اهل بصیرت می‌دانند".

خودانتقادی

• هدف دانشور کشف حقیقت است، به دست خودش یا دیگری. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: حقیقت، گم شده انسان حکیم است. هرجا بر آن دست یابد، از هر کس دیگر به آن سزاوارتر است؛ «اَلْكَلِمَةُ اَلْحَكِيمَةُ ضَالَّةُ اَلْحَكِيمِ؛ حَيْثُمَا وَجَدَهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا». *کسی که به دنبال گم‌شده خویش می‌گردد و در هر کوی و برزن سراغ او را می‌گیرد، وقتی آن را پیدا کند اهمیتی نمی‌دهد در دست کیست؛ چون تنها به گرفتنش می‌اندیشد. وجه دیگر این سخن این است که چنین شخصی مال خود را می‌جوید؛ پس اگر مال دیگری را در راه ببیند با خود به خانه نمی‌برد. انسان حکیم نیز حقیقت را می‌خواهد، پس اگر سخنی نادرست در یافته‌های خود ببیند، چون مال غریبه‌ای که باید از اموال خود جداکنی، کنارش می‌نهد. از این رو امام حسین(ع) می‌فرماید: "یکی از نشانه‌های عالم این است که سخن خود را نقد می‌کند"؛
• بنابراین، یکی از اخلاق دانشوری این است که پیوسته يافته‌های خود را مورد نقد و بررسی قرار دهد.

پرهیز از مجادله

ستیز و مجادله یکی از آفات دانش است. امام علی(ع) میفرماید: «من كثر مواؤه بالباطل دام عماؤه عن الحق». هرکس فراوان برای اثبات سخن نادرست ستیزه کند؛ پیوه سته از دریافت حق محروم می‌شود. ستیز و مجادله منشأ شک و موجب لغزش علمی است. امام علی(ع) میفرماید: «إِيَّاكُمْ وَ اَلْجِدَالَ فَإِنَّهُ يُورِثُ اَلشَّكَّ». از مجادله بپرهیزید که شک به جا میگذارد. و میفرماید: «مَنْ كَثُرَ مِرَاؤُهُ لَمْ يَأْمَنِ اَلْغَلَطَ». هر کس زیاد مجادله کند از اشتباه مصون نیست. دانشمند یا دانش پژوهی که دل در گرو تکالیف خود دارد فرصت مجادله پیدا نمی‌کند. امام صادق(ع) میفرماید: «إِذَا اِشْتَغَلَ اَلْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اَللَّهُ تَعَالَى وَ نَهَاهُ لاَ يَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَى اَلْمِرَاءِ وَ اَلْمُبَاهَاةِ مَعَ اَلنَّاس». بنده‌ای که مشغول تكاليف الاهی خود باشد برای مجادله و فخرفروشی با مردم فرصت پیدا نمی‌کند. علاوه بر اینکه به فرمایش امام صادق(ع)، ترک مجادله حتی اگر محق باشی نشانه تواضع است و تواضع از آرایه‌های ضروری عالمان.

منابع

• تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: