سنت در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سنت است. "سنت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سنت در قرآن | سنت در حدیث | سنت در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سنت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• سنت از ریشه "س - ن - ن" و در لغت به معنای سیره، روش پسندیده و مستقیم، یا مطلق روش، اعم از پسندیده یا ناپسند و معانی دیگر آمده است.
• برخی، سنت را به معنای روش و شیوه مداوم و مستمر یا شیوه‌ای دانسته‌اند که عادت شده است؛ اما برخی میان سنت و عادت تفاوت نهاده و برآن‌اند که آن دسته از اعمالی که براساس الگوی پیشین انجام‌پذیرند "سنت" و رفتارهایی که بر اساس خُلق و خوی شخصی انجام گیرند "عادت"‌اند.
• برخی نیز سنت را به معنای جریان منظم امری از امور دانسته‌اند؛ اعم از اینکه جریان یاد شده در صفات یا اعمال یا گفتار باشد.
• سنت در اصطلاح فقه به حکمی گفته می‌شود که به شریعت مستند باشد، یا به مجموع معارف دینی، اعم از اعتقادات، اخلاقیات و احکام. در مقابل، بدعت به آنچه مخالف دین و شریعت است گفته می‌شود؛ همچنین گاهی در منابع فقهی، سنت به اعمال مستحب و نوافل اطلاق شده است .
• سنت در اصطلاح اصول و حدیث، براساس دیدگاه اهل سنت به قول، فعل و تقریر پیامبر(ص) و گفتار و سیره خلفا و صحابه اطلاق شده است؛ ولی در اصطلاح فقیهان و اصولیان امامیه، تنها بر قول، فعل و تقریر معصوم، اعم از پیامبر(ص) و امامان اهل بیت(ع) اطلاق می‌گردد.
• برخی سنت را مقید کرده‌اند که قرآن و گفتار و کردار عادی معصوم نباشد. به نظر برخی، "حدیث" و "خبر" نیز به معنای سنت و با آن مترادف است؛ اما بسیاری آن دو را با یکدیگر متفاوت دانسته و گفته‌اند: سنت بر خود قول و فعل و تقریر معصوم اطلاق می‌شود؛ ولی حدیث و خبر از قول و فعل و تقریر معصوم حکایت می‌کند، یا حدیث تنها بر سنت گفتاری پیامبر(ص) اطلاق می‌شود؛ ولی سنت اعم از گفتار، عمل و تقریر آن حضرت است.
• سنت در اصول فقه از جهاتی گوناگون به اقسامی قسمت شده است: از جهت نوع عمل صادر شده از معصوم به سنت قولی، فعلی و تقریری قسمت شده است. سنت قولی، سخنان و احادیث معصوم است و سنت فعلی آنچه معصوم آن را در محضر دیگران برای تعلیم انجام داده است. سنت تقریری نیز تأیید افعالی است که در حضور یا غیاب معصومان(ع) انجام گرفته و آنان پس از آگاهی با سکوت یا مدح خود، آن عمل را امضا کرده‌اند. سنت از جهت حکایت آن از سوی راویان نیز به سنت منقول به خبر متواتر و سنت منقول به خبر واحد قسمت شده است. سنت منقول به خبر متواتر به خبر گروهی از راویان گفته می‌شود که اتفاق آنها بر دروغ به صورت عادی ممتنع باشد و سنت منقول به خبر واحد به خبری اطلاق می‌گردد که در حد تواتر نباشد و اگر راویان آن در هر طبقه دو یا سه نفر باشند، خبر یا سنت مستفیض نام دارد.

سنت در قرآن

• سنت در آیاتی به معنای لغوی آن آمده است ﴿قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾؛ ﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ و...؛ اما به معنای اصطلاح مورد نظر در قرآن به صراحت مطرح نیست؛ اما در آیاتی با تعبیرهایی دیگر به آن اشاره شده است؛ مانند:

1. امر به اطاعت از رسول خدا و اولی الامر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾ که مراد، اطاعت از سنت آنان است.
2. عمل به فرمان‌های رسول خدا و پرهیز از نواهی آن حضرت: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾.
3. اسوه قرار دادن پیامبر در گفتار و کردار: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ که لازمه آن پیروی از سنت آن حضرت است ؛
4. نطق و گفتار پیامبر: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ که افزون بر قرآن، شامل سنت گفتاری آن حضرت نیز می‌شود؛
5. حکمت: ﴿َ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ که مراد از آن به نظر بسیاری از مفسران، سنت پیامبر است. افزون بر این، آیاتی که در آنها پیامبر(ص) مسلمانان را به پیروی از خود فراخوانده ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾، یا مسلمانان از مخالفت با پیامبر منع شده‌اند ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾؛ ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، یا به اجابت دعوت پیامبر فرمان داده شده‌اند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ و... به سنت به معنای مصطلح اشاره دارند.

• در قرآن کریم از موضوعات گوناگون مرتبط با سنت، از جمله منبع و منشأ سنت، حجیت سنت، کارکرد و نقش سنت، لزوم پیروی از سنت و پرهیز از مخالفت با آن سخن به میان آمده است.

منشأ و منبع سنت

• سنت به معنای قول، فعل و تقریر معصوم، اعم از پیامبر یا امامان اهل‌بیت(ع)، نشئت گرفته از وحی و تعالیم الهی است. قرآن کریم سخنان پیامبر اکرم را برگرفته از وحی دانسته است. ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. نطق پیامبر(ص) در آیه، افزون بر قرآن، شامل سنت آن حضرت نیز می‌شود. در آیاتی دیگر نیز از نزول کتاب و حکمت و علومی بر آن حضرت یاد شده است که پیامبر(ص) از آنها آگاهی نداشت: ﴿ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾؛ نیز ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾. به نظر بسیاری از مفسران، مراد از ﴿الْكِتَابَ﴾ در آیه، قرآن و مقصود از ﴿وَالْحِكْمَةَ﴾، سنت و مراد از ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ علومی است که با الهام بر قلب آن حضرت القا می‌شود. روایات منقول از پیامبر(ص) که سخنان آن حضرت را موافق با قرآن شمرده و در صورت عدم موافقت، بر رد آنها تأکید کرده است نیز از وحیانی و الهی بودن سنت آن حضرت حکایت دارد.
• افزون بر سنت پیامبر، سنت منقول از امامان معصوم(ع) نیز برگرفته از قرآن و سخن خداوند است، زیرا بر پایه تعالیم اسلامی، امامت اهل‌بیت(ع) تداوم رسالت پیامبر اکرم است، بنابر این سنت منقول از آنان همانند سنت پیامبر برگرفته از وحی و سخن خداست. آیات و روایات متعدد این معنا را تأیید می‌کنند؛ مانند آیاتی که از وجود علوم قرآن در نزد برخی افراد یاد کرده است: ﴿ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ که براساس روایات، مراد از ﴿مَنْ﴾ اهل بیت است و آیاتی که از به ودیعه نهاده شدن قرآن در سینه برخی افراد سخن به میان آورده است: ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾ که بر پایه روایاتی دیگر، مراد از ﴿الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ علی(ع) و فرزندان معصوم آن حضرت است.
• امام باقر(ع) احادیث صادر شده از خود را سخن پدر و جد خویش و سخن رسول خدا(ص) شمرد که پیامبر آنها را از طریق جبرئیل از خداوند متعالی دریافت کرده است. امام صادق(ع) نیز سخنان خود را منقول از اجداد خویش و سخن رسول خدا دانست که آن حضرت آنها را از خداوند متعالی گرفته است.
• نخستین منبع وحیانی دریافت سنت پیامبر و اهل‌بیت(ع)، قرآن کریم است که جامع همه معارف دین، از جمله معارف بیان شده در روایات و سنت معصومان(ع) است: ﴿مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ﴾؛ ﴿ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ ﴾. امام صادق(ع) در تفسیر آیه فرمود: قرآن بیان ‌کننده همه نیازهای بشر بوده و هیچ کس نمی‌تواند بگوید کاش فلان موضوع در قرآن می‌بود، زیرا آن چیز در قرآن هست. امام رضا(ع) نیز با استناد به آیه ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ و آیه اکمال دین ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. قرآن کریم را جامع همه معارف دین شمرده است.
• امام باقر(ع) نیز منبع همه سخنان خود را قرآن دانست و سپس به سه موضوع نهی رسول خدا از قیل و قال و فساد در اموال و سؤال بسیار اشاره کرد که شخصی مدرک و مستند قرآنی این سه موضوع را از آن حضرت خواست و آن حضرت آیات ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ ﴾، ﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾ و ﴿ لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ ﴾ را منبع و مدرک سخنان یادشده برشمرد. افزون بر قرآن کریم، در روایات از وجود منابعی دیگر در نزد پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) یاد شده که از دریافت و صدور بخشی از سنت از این منابع حکایت دارند؛ از جمله در روایتی از رسول خدا(ص) از اعطای قرآن و کتابی همانند آن از سوی خداوند به آن حضرت سخن به میان آمده است.
• در احادیث اهل بیت(ع) نیز از وجود کتاب‌هایی در نزد آنان یاد شده است:

1. کتاب "جَفْر" که در بر دارنده علوم پیامبران الهی و اوصیای آنان و عالمان بنی‌اسرائیل است.
2. "کتاب جامعه" که نوشته‌ای با املای رسول خدا(ص) و خط علی(ع) و در بر دارنده همه حلال‌ها و حرام‌ها و نیازهای بشر است.
3. "مصحف فاطمه" که همانند قرآن بوده؛ ولی چیزی از قرآن در آن وجود نداشته است.
4. "تورات و انجیل" و دیگر کتاب‌های پیامبران الهی.

• همچنین در برخی روایات از نزول فرشتگان الهی در شب قدر بر امامان و وجود عمودی از نور میان امامان معصوم تا آسمان یاد شده است که از دیگر منابع علم اهل‌بیت(ع) به شمار رفته است.
• در جمع میان آیات و روایاتی که قرآن را جامع همه معارف دین شمرده، با ادله منابع یاد شده می‌توان گفت که قرآن جامع همه معارف و احکام مورد نیاز بشر است؛ ولی این معارف و احکام در قرآن بیشتر به صورت کلی آمده‌اند و جزئیات و تفاصیل آنها در دیگر منابع آمده‌اند. مؤید این امر، روایاتی دیگر است که از وجود اصل هر آنچه بشر در آن اختلاف دارد در قرآن سخن گفته و یادآور شده است که عقول همه انسان‌ها به این اصول دسترسی ندارند و نیز احادیثی که در آنها از عرضه سنت و روایات معصومان(ع) بر قرآن و رد روایات مخالف با قرآن یاد شده است.

حجیت و اعتبار سنت

قول، فعل و تقریر معصوم(ع) حجت و معتبر است. برخی از ادله حجیت سنت پیامبر عبارت‌اند از:

۱. آیات ۳ - ۴ سوره نجم / ۵۳ که سخن پیامبر را وحی الهی دانسته‌اند؛ مراد از نطق پیامبر در این آیات اعم از قرآن است و سنت آن حضرت را نیز در بر می‌گیرد.
۲. آیاتی که در آنها مؤمنان به اطاعت از خدا و رسول مأمور شده‌اند: «اَطیعُوا اللهَ واَطیعُوا الرَّسولَ»؛ (نساء / ۴، ۵۹؛ نیز مائده / ۵، ۹۲؛ نور / ۲۴، ۵۴ و ۵۶؛ تغابن / ۶۴، ۱۲)

۳. آیاتی که اطاعت از پیامبر را اطاعت از خداوند دانسته‌اند: «مَن یُطِعِ الرَّسولَ فَقَد اَطاعَ اللهَ»؛ (نساء / ۴، ۸۰) ۴. آیاتی که مسلمانان را به پذیرش اوامر و نواهی آن حضرت فرمان داده‌اند: «وما ءاتکُمُ الرَّسولُ فَخُذوهُ و ما نَهکُم عَنهُ فَانتَهوا»؛ (حشر / ۵۹، ۷) ۵. آیاتی که داشتن اختیار انتخاب و نافرمانی را در برابر حکم پیامبر(ص) از مؤمنان نفی کرده‌اند؛ (احزاب / ۳۳، ۳۶) ۶. آیاتی که در آنها مؤمنان از مخالفت با امر پیامبر(ص) برحذر داشته شده‌اند (نور / ۲۴، ۶۳) و این امر، سبب ورود به جهنم و عذاب الهی شمرده شده است؛ (نساء / ۴، ۱۴) ۷. آیاتی که تسلیم در برابر حکم پیامبر را رکن ایمان شمرده‌اند (نساء / ۴، ۶۵) افزون بر آیات یاد شده که بر حجیت مطلق سنت پیامبر یا سنت گفتاری آن حضرت دلالت دارند، آیه‌ای که رسول خدا را اسوه‌ای نیکو برای مؤمنان معرفی کرده است: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ الله اُسوَةٌ حَسَنَه» (احزاب / ۳۳، ۲۱)، آیه‌ای که در آنها مؤمنان به تبعیت از رسول خدا مأمور شده‌اند (آل عمران / ۳، ۳۱) و آیه‌ای که عمل پیامبر(ص) را الگو برای مؤمنان معرفی کرده است (احزاب / ۳۳، ۳۷) نیز بر حجیت سیره علمی پیامبر(ص) و وجوب یا استحباب تأسی به آن حضرت در این اعمال دلالت دارند. افزون بر آیات قرآن، به روایات، اجماع مسلمانان و ادله عقلی نیز بر حجیت سنت پیامبر استناد شده است؛ همچنین به نظر فقیهان شیعه قول، فعل و تقریر امامان معصوم(ع) نیز حجت است. دلیل این امر آیه ۵۹ سوره نساء / ۴ است که اطاعت از اولی الامر را همانند اطاعت از خدا و رسول او واجب دانسته است: «اَطیعُوا اللهَ واَطیعُوا الرَّسولَ و اُولِی الاَمرِ مِنکُم» ؛ با این بیان که در این آیه، خداوند مؤمنان را به اطاعت مطلق از اولی الامر فرمان داده است و فرمان به اطاعت مطلق از آنان، دلیل بر عصمت آنان و راه نیافتن خطا در گفتار و کردارشان است.

طبق روایات منقول از پیامبر و اهل بیت(ع) مراد از «اولی‌الامر» در آیه امامان شیعه(ع) است. دلیل دیگر، آیه تطهیر است که اهل بیت پیامبر را از هرگونه آلودگی پاک دانسته است: «اِنَّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ اَهلَ البَیتِ و یُطَهِّرَکُم تَطهیرا» (احزاب / ۳۳، ۳۳)؛ با این استدلال که در این آیه، اهل بیت(ع) با اراده تکوینی خدا از هرگونه آلودگی باطنی و نفسانی مبرا دانسته شده‌اند و کسانی که از هر گونه آلودگی مبرا باشند، معصوم‌اند و گناه و خطا به گفتار و کردار ایشان راه ندارد و از این رو، گفتار و کردار آنان حجت خواهد بود.براساس روایات منقول از طریق شیعه و بسیاری از منابع اهل سنت، مراد از اهل‌بیت(ع) در آیه، حضرت علی و فاطمه و ۱۱ فرزند معصوم آنان است.

افزون بر این، آیه ۱۱۹ سوره توبه / ۹ که در آن مؤمنان به همراهی مطلق با راستگویان مأمور شده‌اند: «کونوا مَعَ الصّدِقین» بر حجیت سخنان و کارهای اهل بیت دلالت دارد، زیرا لازمه مأمور شدن مسلمانان به همراهی بی‌قید و شرط با آنان، حجیت گفتار و کردارشان است و براساس روایات شیعه و برخی احادیث اهل‌سنت، مصداق «صادقین» یا مصداق کامل آنها علی(ع) و فرزندان آن حضرت است. افزون بر آیات قرآن، روایات متعدد از جمله حدیث ثقلین که در آن پیامبر مسلمانان را به پیروی و تمسک به اهل بیت فرمان داده نیز بر حجیت سنت منقول از اهل بیت دلالت دارد. بیشتر عالمان اهل سنت نیز همه خلفا و صحابه پیامبر اکرم(ص) را عادل و سنت آنان را حجت دانسته‌اند. مستند آنان، آیه ۵۹ سوره نساء / ۴ است که مسلمانان را به اطاعت از «اولواالامر» فرمان داده است؛ با این بیان که مصداق اولواالامر خلفا یا صحابه‌اند؛ همچنین برخی با استناد به آیه ۱۱۰ سوره آل عمران / ۳ که مسلمانانِ همراه پیامبر را بهترین امت دانسته: «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ» و آیه ۱۴۳ سوره بقره / ۲ که مسلمانان را امت میانه دانسته است: «و کَذلک جَعَلنکُم اُمَّةً وسَطًا» و آیات ۱۸ سوره فتح / ۴۸ و ۱۰۰ سوره توبه / ۹ که در آنها از رضایت خداوند از صحابه سخن به میان آمده است، همه صحابه را عادل و سنت و اخبار منقول از آنان را حجت دانسته و برخی بر این امر ادعای اجماع کرده‌اند. دلیل دیگر آنان روایتی از پیامبر اکرم(ص) است که در آن اصحاب آن حضرت همانند ستارگان دانسته شده‌اند که مسلمانان در صورت اقتدا به هریک از آنان هدایت می‌شوند. در برابر، فقیهان امامیه و برخی از عالمان اهل‌سنت، عدالت صحابه و حجیت سنت آنان را نپذیرفته‌اند. برخی از عالمان اهل سنت، معصوم نبودن صحابه، وقوع اختلاف میان آنان و تصریح به جواز مخالفت با آنان از سوی دیگر صحابه را از ادله عدم حجیت قول خلفا و صحابه دانسته‌اند. برخی نیز با استناد به اختلاف بزرگان صحابه در نزد پیامبر و نزول آیاتی همچون آیه ۲ سوره حجرات / ۴۹ درباره نزاع آنان، عدالت و حجت بودن سخنان صحابه را نفی کرده‌اند. برخی از عالمان و محققان امامیه نیز گفته‌اند: آیات فراوانی که از اختلاف و گناه صحابه سخن به میان آورده‌اند، مانند «حَتّی اِذا فَشِلتُم و تَنزَعتُم فِی الاَمرِ و عَصَیتُم مِن بَعدِ ما اَرکُم ما تُحِبّونَ مِنکُم مَن یُریدُ الدُّنیا» (آل عمران / ۳، ۱۵۲؛ نیز توبه / ۹، ۱۰۲؛ تحریم / ۶۶، ۴) و آیاتی که از وجود نفاق در میان آنان یاد کرده‌اند: «و مِمَّن حَولَکُم مِنَ الاَعرابِ مُنفِقونَ و مِن اَهلِ المَدینَه» (توبه / ۹، ۱۰۱؛ نیز منافقون / ۶۳، ۱ - ۹) و نیز روایات متعدد، مانند احادیثی که از بازگشت صحابه به گذشته خود پس از پیامبر و ورود آنان به جهنم خبر داده‌اند، بر ### 313### نبودن همه صحابه و عدم حجیت سنت آنان دلالت دارند. پیروان این دیدگاه، در ردّ دلالت آیه ۵۹ سوره نساء / ۴ بر حجیت سنت صحابه گفته‌اند: آیه یادشده بر اطاعت مطلق از اولی الامر و عصمت آنان دلالت دارد، در حالی که خلفا به جز علی(ع) معصوم نبوده و نمی‌توان به طور مطلق از آنان اطاعت کرد. افزون بر این، در روایات متعدد منقول از پیامبر و اهل بیت(ع)، مصداق اولی الامر تنها امامان معصومِ پس از پیامبر دانسته شده است. آیات ۱۱۰ سوره آل عمران / ۳ و ۱۴۳ سوره بقره / ۲ نیز در مقام تشریع و بیان حجیت قول صحابه و امت اسلامی نیستند، بلکه در صدد بیان افضل بودن آنها بر دیگر امت‌هایند. ضمن اینکه افضلیت نیز مشروط به داشتن ایمان به خدا و پایبند بودن به دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر دانسته شده است: «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ و تَنهَونَ عَنِ المُنکَرِو تُؤمِنونَ بِالله». (آل عمران / ۳، ۱۱۰) افزون بر این، افضلیت در آیه، برای مجموع امت است، نه برای یکایک افراد مسلمان؛ همچنین مجرد عدالت صحابه، دلیل بر حجیت سنت آنها نیست وگرنه باید سنت هر عادلی، اعم از صحابی و غیر صحابی حجت باشد. آیات ۱۸ سوره فتح / ۴۸ و ۱۰۰ سوره توبه / ۹ نیز تنها از مدح و ثنای گروهی از صحابه یاد کرده و مدح افراد دلیل بر حجیت و پذیرش سخن آنان نیست. روایت مورد استناد نیز ضعیف و باطل است و بر فرض صحت سند، لازمه این حدیث آن است که پیامبر(ص) مسلمانان را به دو امر متناقض فرمان داده باشد، زیرا سیره صحابه در بسیاری از موارد، مختلف، بلکه با یکدیگر متناقض بوده و براساس همین دیدگاه‌های متفاوت، گاه با یکدیگر جنگیده‌اند.

جایگاه سنت

• سنت در لغت به معنی راه، روش، شریعت و طبیعت می‌آید، گفتار و رفتار پیغمبر را هم در اصطلاح سنت می‌نامند و با قرآن قرین نموده، «کتاب و سنت» می‌گویند. سنی منسوب به همین سنت است و بر چهار فرقه‌ای که اکثریت مسلمین را تشکیل می‌دهند، گفته می‌شود؛ چون خود را پیرو و مطیع اقوال و اعمال پیغمبر می‌دانند. در قرآن کریم نزدیک بیست بار لفظ سنت به صورت مفرد و جمع و با اضافه به خدا و خلق آمده، ولی هیچ گاه در نظام خلقت و قوانین و قواعد حاکم بر جهان آفرینش و خلاصه در امور تکوینی به کار نرفته است. هر چند چنین استعمالی معمول و متداول و صحیح است. همچنین در قرآن در چند جا این کلمه را به کار گرفته است:

1. ﴿فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾
2. ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ﴾
3. ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾
4. ﴿وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا﴾
5. ﴿سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ﴾

• بنابراین، منظور از سنت در این مدخل، قانون و طریقه و معامله‌ای است که خداوند با اقوام گذشته نموده، مانند: اهلاک، تعذیب کفار، مثل ایجاد طوفان و عذاب قوم نوح. چنانکه در بحث سنت و برخورد پیامبر با سنت‌های اقوام و ملل، مسائل بسیاری مطرح است. مثلاً، قرآن کریم در چند جا گفته است که هرگز در سنت خدا تغییری نخواهی یافت و تعبیر به سنة الله که در قرآن آمده، اشاره به آن است که سرنوشتی که برای امت‌های پیش می‌آید طبق یک قانون و سنت و دارای شرایط ثابتی است

1. ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾
2. ﴿وَإِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا * سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلًا﴾
3. ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾

• نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. مأموریت پیامبر در مورد ابلاغ سنت الهی هلاکت کافران حق ستیز، به کفار عصر بعثت: ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾
2. تذکر خداوند به هلاکت مشرکان در صورت اخراج پیامبر از مکه بر اساس سنت الهی: ﴿وَإِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا * سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلًا﴾
3. رویگردانی ستمگران و گناهکاران از سنت و راه پیامبر، موجب حسرت آنان در قیامت ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾

• نتیجه: اهمیت شناخت سنت در رابطه با پیامبر اسلام این است که بفهمیم، قانونی برای دعوت حاکم است، یا نمی‌توان نظامی برای آن ترسیم کرد.
• از آیات قرآن استفاده می‌شود که خود رسالت پیامبر در مجموعه نظام و مشیت الهی است. وانگهی در این کتاب حتی یک بار نگفته که سنت خدا در امور تکوینی غیر قابل تغییر است، بلکه همواره در این امور می‌فرماید: خداوند هر چه بخواهد می‌کند و هر گونه مشیت بالغه‌اش اقتضا کند، انجام می‌دهد. از نظر عقل هم هیچ دلیل و برهانی وجود ندارد که خداوند از قوانین طبیعی نظامات تکوینی تخلف نکند، بلکه بر عکس، اما این معنایش هرج و مرج نیست. عقل حکم می‌کند که قادر مطلق، طبق حکمت و به مقتضای مصلحت بتواند در مصنوع و مخلوق خود بر اساس طرح و تدبیری که در افکنده - که از آن قرآن بارها به عنوان مشیت یاد می‌کند - تصرف کند. بر این اساس پروردگار حکیم، نباید در دستگاه خلقت، نظم جهان را بر هم زند و هر روز وضعی جدید پدید آرد و طرحی نو در اندازد که موجب اختلال و اغتشاش می‌گردد.
• اما سنت لا یتغیر پروردگار، منحصرا مربوط به راه و روش خداوند در جوامع انسانی است و در قرآن فقط و فقط سنت در همین معنی به کار رفته است. مثلا در سوره الفتح، می‌فرماید: ﴿وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾. و در سوره احزاب آمده: ﴿لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا * مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلًا * سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾. همچنین گناهکاران از سنت و راه پیامبر، موجب حسرت آنان در قیامت: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾

سنت تاریخ در باره آینده جهان

منظور آن دسته از آیاتی است که آینده جهان را به طور کل به عنوان سنت‌های الهی و فلسفه تاریخ بیان شده است. این بیان در آیاتی در خطاب به پیامبر و توجه به سنت خودس در چند آیه مطرح شده که از جمله آنها این دو آیه شریفه است.

• ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾، ﴿وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ﴾، ﴿وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾
• ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾

نکته: جمله ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ﴾.»... هر چند ناظر به جمله: ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ﴾ دارد، که فرعون در حالی که برتری جویی و ستم می‌کرد و مردان را می‌کشت و زنان را نگه می‌داشت، و ظاهراً حکایت از گذشته دارد که چنین و چنان بود، اما با کلمه مضارع: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ﴾ می‌خواهد بیان کند که این اراده خدا اختصاصی به آنان ندارد و سنتی ابدی و قانونی اجتماعی و تاریخی است که در برابر هر ستمگری، اگر مردم آن بایستند و قیام کنند و با ظالم همراهی نکنند، خداوند آنانرا پیروز می‌کند.

توضیح و دفع شبهه: این آیه هر چند در سیاق آیات سوره قصص مربوط به داستان حضرت موسی و مبارزه او با فرعون آمده، اما شیوه بیان آن کلی و در مقام بیان یکی از سنت‌های الهی در تاریخ است، و اگر این آیه در کتاب‌های کلامی به امام زمان تطبیق داده شده، به این جهت است که ایشان یکی از مصادیق مستخلفین زمین و وارثان خواهند بود. و کسانی که اشکال کرده‌اند، که این آیه را نباید به مسئله انتظار فرج آن حضرت جری و تطبیق داد، توجه نکرده، که این فراز از آیات قرآن عام و شامل همه مواردی است که به آن تطبیق داده می‌شود، هر چند سبب نزول خاص داشته باشد، و یا سیاق آن مربوط به موضوعات معین می‌باشد، باز: نمی‌تواند آن را محدود به موضوع کند، به تعبیر قرآن پژوهان، سبب خاص موجب محدودیت دلالت نمی‌شود، بویژه آنکه لحن آیه کلی است و خطاب آیه اگر به حضرت موسی است، اما به بنی اسرائیل نوید می‌دهد که اراده و سنت الهی بر این تعلق گرفته که پیروان حق را که در سرزمین فرو دست شده‌اند، کمک کند و آنان را پیشوایان مردم و وارث زمین گرداند. اکنون با این توضیخ کوتاه به تفسیر این آیه از جهت مختلف اشاره می‌شود: نکته دیگر همانطور که علل زوال باطل عام نیست، شرایط تحقق پیروزی هم مطلق نیست. اگر گفته شده که فرعون نابود شدنی است، تنها به این خاطر نیست که تنها فرعون تجاوز از این سنت کرده و قومی را برده قومی دیگر کرده، و بهره‌مندی قومی به قیمت محروم کردن قومی دیگر بوده و فرعون انسانیت را به سوی هلاکت و نابودی کشانده است و در نتیجه، تمامی اسباب و شرایط برای فنای خود را فراهم کرده است، خیر باید فردی دیگر با موقعیت رهبری موسی بیاید و بنی اسرائیل را متحد کند و زمینه‌های مبارزه را فراهم سازد و نقشه‌هایی را که علیه بنی اسرائیل جریان می‌یافت، همه را به نفع خود تغییر دهد، در این صورت است که آنچه به نفع آل فرعون جریان می‌یافت، به ضرر آنان تمام می‌شود. بنابراین، تنها ستم کردن عامل بیرون آمدن و آشکار شدن این سنت نمی‌شود، چه بسیار از اقوامی بوده‌اند که مورد ستم قرار گفته و نابود شده و شاهد تحقق وعده الهی نبوده و ظالمی بعد از ظالمی رخ نموده است. حتماً باید در این قانون تبصره‌ای وجود داشته باشد که بیان کند در کجا این پیروزی به سراغ اهل حق می‌آید، چرا در گذشته‌های بسیار دور برخی از جریان‌های حق پیروز نشده‌اند و چرا در ظاهر اهل باطل موفق شده و برخی که در جبهه اهل حق بوده، و یا در برابر جبهه باطل بوده‌اند، موفق نشده‌اند، در حالی که در باره این قوم می‌گوید: اراده پیروزی و پیشوایی آنان را کرده و می‌خواهد که آن قوم ستمگر را نابود و آنان را جانشین قرار دهد؟ به این دلیل گفته می‌شود، دلالت آیه نمی‌تواند مطلق باشد و پاسخ به این سئوال از آیه دیگری استفاده می‌شود که قانون دیگری را یاد آور می‌شود: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾خدا حال قومی را تغییر نمی‌دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست، و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود. چنانکه در جایی دیگر می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ دلیل می‌آورد و قانون ذکر می‌کند، چون خداوند نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته تغییر نمی‌دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند، و خدا شنوای داناست. در آیه نخست هم با قید مجاهدت آمده: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا﴾، یعنی اگر تلاش و کوشش کردند، خدا راه بعدی مبارزه را نشان می‌دهد، نه این که در خانه بنشینند و بگویند انتظار می‌کشیم.

• ﴿كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾
• ﴿إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ﴾
• ﴿قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾
• ﴿مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾
• ﴿كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾

نکات:

1. سنت خداوند پیروزی خدا وپیامبرانش می‌باشد البته این نافی توجه به قوانین وسنت حاکم برهستی و جامعه نیست ﴿كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي﴾.
2. سنت الهی یاری رساندن به پیامران وپیامبر دردنیا وآخرت می‌باشد ﴿إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ﴾ ما به‌طور مسلم رسولان خود و کسانی را که ایمان آورده‌اند در زندگی دنیا و روز قیامت که گواهان بر پا می‌خیزند یاری می‌دهیم» حمایتی که بی‌قید و شرط است و به همین جهت انواع پیروزی‌ها را به دنبال دارد، اعم از پیروزی در منطق و بیان، یا پیروزی در جنگ‌ها، یا فرستادن عذاب الهی بر مخالفان و نابود کردن آنان و یا امدادهای غیبی که قلب را تقویت و روح را به لطف الهی نیرومند و قوی می‌سازد. مقصود از «اشهاد» فرشتگان و پیامبران و مؤمنانند که گواهان اعمال انسان‌ها می‌باشند. (گزیده تفسیرنمونهُ ج ۴، ص ۲۷۷)
3. خداوند به پیامبر می‌فرماید که بگوجزآ نچه خدا مقررکرده وسنت اوست چیزی به ما نمی‌رسد: ﴿قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾. در کتاب تفسیرالمیزان آمده است: «حاصل این جواب این است که: ولایت و اختیار امور ما تنها و تنها به‌دست خداست: این انحصار از جمله"﴿هُوَ مَوْلَانَا﴾ " استفاده می‌شود - و اختیار ما نه به‌دست خود ما است و نه به‌دست هیچ یک از این اسباب ظاهری، بلکه حقیقت ولایت تنها از آن خداست و خدای تعالی سرنوشتی حتمی از خیر و شر برای همه تعیین نموده، و با اینکه می‌دانیم قبل از ما سرنوشتمان معلوم و معین شده چرا اوامر او را امتثال ننموده در احیاء امر او و جهاد در راه او سعی نکنیم. خدای تعالی هم مشیت خود را اجراء می‌کند و ما را پیروزی و یا شکست می‌دهد و این به عالم ما مربوط نیست، زیرا وظیفه بنده، بندگی و ترک تدبیر و امتثال امر است، که خلاصه، همه توکل است فقط اراده و مشیت خداوند جاری است و توکل و واگذاری امور به او جایی برای سرور یا غم نمی‌گذارداز همین جا معلوم می‌شود که جمله" ﴿وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾" گفتاری مستانف و تازه و غیر مربوط بما قبل نیست، بلکه جمله‌ای است معطوف بما قبل و متمم آن، و معنای آن و ما قبلش این است که ولایت و اختیار امر ما با خداست، و ما به او ایمان داریم، و لازمه این ایمان این است که بر او توکل کرده امر خود را به او واگذار کنیم، بدون اینکه در دل، حسنه و موفقیت در جنگ را بر مصیبت و شکست خوردن ترجیح داده آن را اختیار کنیم. بنا بر این، اگر خداوند حسنه را روزی ما کرد منتی بر ما نهاده، و اگر مصیبت را اختیار کرد مشیت و اختیارش بدان تعلق گرفته، و ملامت و سرزنشی بر ما نیست، و خود ما هم هیچ ناراحت و اندوهگین نمی‌شویم. (ترجمه المیزان ج ۹ ص ۴۱۰).
4. قانون وسنت نوشته شده خداوند این است که کسی ولایت شیطان به پذیرد اورا گمراه وبه جهنم هدایت می‌کند ﴿كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾ در کتاب تفسیر المیزان آمده است «کلمه "تولی" به معنای این است که کسی را برای پیروی ولی خود بگیری. و کلمه "فَأَنهُ یضِلهُ" مبتدایی است که خبرش حذف شده و معنایش این است که:پیروی می‌کند هر شیطان پلیدی را که از جمله صفاتش یکی این است که بر او نوشته شده که هر کس او را ولی خود بگیرد و پیرویش کند، اضلال و هدایتش او را به سوی عذاب سعیر، ثابت و لازم است. و مراد از اینکه فرمود "بر او نوشته شده که..." این است که قضای الهی در حق وی چنین رانده شده که اولا پیروان خود را گمراه کند، و ثانیا ایشان را داخل آتش سازد و این دو قضا که در حق وی رانده شده همان است که آیه ﴿إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ﴾* ﴿وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ﴾آن را بیان می‌کند، (المیزان ج ۱۴ ص ۴۸۴).

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، سنت، دائرةالمعارف قرآن کریم
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: