سفر در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سفر است. "سفر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سفر در قرآن - سفر در حدیث - سفر در کلام اسلامی

مقدمه

«سَفَر»، در برابر «حَضَر»، به معنای پیمودن مسافت و رفتن از جایی به جای دور است. ریشه «س - ف - ر» به معنای کنار زدن پوشش است. از آنجا که در پیمودن راه - که معمولاً با سختی‌ها قرین است - پرده از صورت و سیرت افراد برداشته و نهان آنها آشکار می‌شود، به آن سفر گفته‌اند. از همین ریشه است «سِفْر» به معنای کتاب که از حقایق پرده برداشته و چیزی را بیان و آشکار می‌کند، «سَفَرَة» به معنای فرشتگان که مانند رسولان و کتاب‌های آسمانی، شبهه‌ها را از مردم می‌زدایند، «سافِر» به معنای زنی که نقاب از چهره برمی‌گیرد و «سفیر» به معنای نماینده‌ای که آنچه را بر عهده گرفته است، واضح و مکشوف می‌سازد. پیمودن مسافت قابل اعتنا در صدق سفر لازم است و چنان‌که برخی لغویان گفته‌اند، باید مقدار آن، فراتر از رفت و برگشت یک روزه دونده‌ای چالاک باشد که به دادخواهی‌نزد حاکم رفته و پیش از غروب به خانه بازمی گردد. فقیهان در صدق سفر شرعی که حکم قصر نماز و افطار روزه را در پی دارد، پیمودن مسافتی خاص را شرط می‌دانند. از این مسافت در فقه با عنوان «مسافة القصر» یاد می‌شود.

فقیهان شیعه این مسافت را ۸ فرسخ می‌دانند. در منابع فقهی شیعه از این مسافت با این تعابیر یاد شده است: «۸ فرسخ»، «۲۴ میل»، «۹۶۰۰۰ ذراع»، «مسیری که عموم مردم، قافله‌ها و باربرانی که - بارهای سنگین دارند -، آن را یک‌روزه بپیمایند» و «مسافت دو بَرید» ؛«مسافتی که ارسال پیام در آن با یک پیک میسّر نباشد و شخص تازه‌نفس دیگری آن را از او گرفته، به مقصد برساند. مسافت هر برید در برخی مناطق دو فرسخ تعیین شده بود» این تعبیرها گرچه به ظاهر متفاوت به نظر می‌رسند، بیان‌گر یک اندازه‌اند.

فقیهان اهل سنت در مقدار مسافة القصر، اتفاق نظر ندارند و تعبیرهایی مانند «۱۶ فرسخ»، «۴۶ میل»، «۴ برید»، «مسیر یک روز و یک شب»، «مسیر دو شب» و «مسیر سه روز»، بیانگر گستردگی اختلاف نظر مذاهب فقهی اهل سنت در اندازه سفر شرعی‌اند. برخی، عدد اقوال اهل سنت را بیش از ۲۰ دانسته‌اند.

تفاوت واحدهای اندازه‌گیری مسافت، مانند «بَرید»، «فرسخ»، «میل» و «ذراع» در دوره‌ها و مناطق مختلف بر پیچیدگی مراد فقها افزوده است.

سفر در قرآن کریم

واژه «سفر» و مشتقات آن ۱۲ بار در قرآن آمده که در ۸ مورد به معنای پیمودن مسافت به کار رفته‌اند؛ مانند ﴿أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾

چهار مورد دیگر از مشتقات ماده (س - ف - ر) در قرآن، که ربطی به موضوع این مقاله ندارند، عبارت‌اند از: «سَفَرة» به معنای فرشتگان ﴿بِأَيْدِي سَفَرَةٍ﴾، «اَسفار» به معنای کتاب‌ها ﴿مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾، «اَسفَر» ﴿وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ﴾ و «مُسفِره» ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ﴾ که به معنای روشن شدن و آشکار شدن به کار رفته.

شانزده بار نیز ماده «سیر» و مشتقات آن در این معنا به کار رفته‌اند که معمولاً در قالب امری: ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ و با صورت استفهام انکاری: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ آمده‌اند.

تعبیر ﴿ضَرْبً فِي الْأَرْضِ﴾ که ۵ بار در قرآن آمده نیز به معنای سفر است. برای نمونه: ﴿لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ آیاتی که به هجرت ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، نَفْر ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾، رحله ﴿إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ﴾ و سیاحت ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾ پرداخته‌اند نیز، بیانگر جابه‌جایی و سفرند. مفاهیم عروج، هبوط، سبیل و سلوک نیز با مبحث سفر پیوند مفهومی دارند. با عنایت به تلازم سفر و راه به نظر می‌‌رسد می‌توان از واژگان پرشمار «سبیل» و «صراط» در قرآن استفاده کرد که انسان در دنیا در حال سفر است و باید راه الهی‌و سعادت را بپیماید و از پیمودن راه شیطان و شقاوت بپرهیزد که البته این مفهوم از محل بحث (سفر اصطلاحی) خارج است.

مفاهیم مرتبط و کارکردهای سفر

در قرآن کریم افزون بر سفر، مفاهیمی وجود دارند که ناظر به سفر و اغراض و کارکردهای آن‌اند. این مفاهیم عبارت‌اند از:

سیر در زمین

از واژگانی که بیشترین کاربرد را در موضوع سفر دارند واژه سیر است: قرآن کریم در ۵ آیه به سیر در زمین برای عبرت‌گیری از سرنوشت شوم اقوام تبهکار پیشین فرمان داده است؛ همچنین در ۷ آیه کافران را به سبب سیر نکردن و عبرت نگرفتن از فرجام تکذیبگران نکوهش کرده است.

مسافرت به دیار اقوام پیشین، مانند قوم عاد و ثمود و قوم لوط می‌تواند یادآور فرجامی باشد که بر اثر سنت‌های خداوند برای آنان پدید آمده بود: ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ﴾. تکذیب‌گران پیامبران و دین خدا از کسانی هستند که فرجامشان (هلاک و سود نبردن از امکانات دنیوی) را با سفر به سرزمین آنان می‌توان شناسایی کرد: ﴿قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾، ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾، ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ﴾

قرآن، به کافران هشدار می‌دهد که نظیر آنچه در سفرهای خود مشاهده کرده و دیدند که سرنوشت پیشینیان چگونه به هلاک آنان انجامید، برای آنان نیز ممکن است اتفاق بیفتد: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا﴾ با سیر و سفر به سرزمین پیروان ادیان پیشین، هر گذرکننده‌ای با این حقیقت آشنا می‌شود که وحی الهی، همواره با وساطت مردی از همان دیار و همان قوم به مردم می‌رسیده و برای هدایت مردم فرشته‌ای فرستاده نشده است، از این‌رو جای شگفتی است که مشرکان عصر بعثت به رغم سفرهای فراوان به سرنوشت پیشینیان نمی‌نگریستند تا خردمندانه به رسالت پیامبر(ص) بیندیشند: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾.؛ همچنین مسافرت به مناطق گوناگون زمین، گونه‌های فراوانی از آفریده‌های الهی را پیش رو قرار می‌دهد و با شناخت آنها آفرینشِ مرحله‌ای دیگر از هستی دشوار به نظر نخواهد آمد؛ زیرا ظهور قدرت خداوند در هستی‌کنونی، گواه آسانی آن آفرینش و ایجاد ثانوی آن است: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ﴾، ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

جهاد

جهاد که از بسامد بالایی در قرآن برخوردار است پیوند وثیقی با سفر دارد؛ زیرا گرچه لزوماً جهاد در سفر نیست، اغلب موارد جهاد در سفر محقق می‌شوند.

شماری از آیات قرآن به سفرهای جهادی اشاره دارند:

1. تعبیر ﴿إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي﴾، جهاد را هدفی می‌داند که مؤمنان را از اقامتگاهشان بیرون آورده و به جنگ با کسانی گسیل داشته است که رسول خدا(ص) و مؤمنان را تنها به سبب ایمانشان از وطن اصلی آنان بیرون کرده بودند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾
2. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾، کسانی را که با کندی و سنگینی از سفر برای جهاد خودداری می‌کنند، سرزنش کرده است. البته انتظار نیست که همه مؤمنان، راهی میدان جهاد شده و دیگر سنگرهای اجتماع، مانند علم‌آموزی و تحصیل معارف دینی را تهی گذارند:﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾
3. براساس آیه ﴿وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ هر منطقه‌ای که سپاه اسلام در سفر جهاد از آن بگذرد، برای آنان در نامه عملشان ثبت خواهد شد: ﴿وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ﴾.
4. آیات ﴿ كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِن بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنظُرُونَ وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ ﴾ به سفر مؤمنان در جنگ بدر اشاره می‌کنند که با اراده خدا به احقاق حق و ریشه‌کن شدن کافران، خاتمه یافت، گرچه این سفر برای برخی مؤمنان ناخوشایند بود.
5. قرآن کریم مسلمانانی را که حاضر به سفرهای دشوار و طولانی برای جهاد نیستند نکوهیده و آنان را دروغگو خوانده است: ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾، چنان که آمادگی برای سفر جهادی اقتضا می‌کند که ساز و برگ لازم برای آن سفر فراهم شود و از همین‌رو قرآن کریم متخلفان از جنگ تبوک را به سبب آماده نبودن، دروغگو می‌داند: ﴿وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ﴾

هجرت

هجرت در راه خدا، از مفاهیم ارزشی و پربسامدی است که همواره با خروج از وطن و مسافرت ملازم است؛ زیرا از منظر قرآن کریمزمین، گسترده است و سرزمین‌های بسیاری هستند که انسان می‌تواند با سفر به آنها ایمان خود را نگه‌دارد. ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ و هجرت نکردن تنها زمانی جایز شمرده شده که فرد به سبب نداشتن قدرت مالی و بدنی و نبود آزادی در انتخاب از همه راه‌های ممکن قطع امید کرده و جز تحمل چاره‌ای نداشته باشد: ﴿إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا﴾.، بلکه - چنان که از ظاهر آیه پیداست - تنها در این صورت است که ادعای استضعاف پذیرفتنی است، زیرا در قیامت به مدعیان استضعاف گفته می‌شود مگر زمین خدا گسترده نبود تا در آن هجرت کنید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ تعبیر «ظلم به نفس» برای چنین کسانی به سبب ترک هجرت است. (هجرت) تعبیر ﴿ٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ﴾ که پس از بیان پاداش نیکوکاران آمده: ﴿لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ﴾ بیانگر شایسته بودن مهاجرت و سفر برای هر کار نیکویی است.

حج

از دیگر مفاهیم مرتبط با سفر، «حجّ» است که عمدتاً با سفر ملازم و با وجود استطاعت بر همه واجب است: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ﴾ دعوت ابراهیم(ع) یا رسول خدا(ص) از مردم برای انجام دادن مناسک حج و آمدن مؤمنان به صورت پیاده و سواره از راه‌های دور، مستلزم سفر است؛ سفری که با غرض کسب منافع اخروی و دنیوی انجام می‌شود: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾.

سفر علمی (نفر)

واژه «نَفْر» به معنای کوچیدن است که در آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾ به معنای سفر علمی به کار رفته است. براساس این آیه، حضور همگانی‌مؤمنان در مراکز دینی، همانند بسیج تمام آنان به میدان‌های جنگ، ناممکن است و ازاین‌رو باید از باب وجوب کفایی، گروهی برای کسب معارف دینی کوچ کرده و پس از بازگشت، به هدایت و انذار دیگران بپردازند

از دیگر آیاتی که به سفر آموزشی و تربیتی اشاره دارد، می‌توان به همراه شدن موسی(ع) با معلم خود که به اتفاق مفسران، حضرت خضر(ع) بوده، اشاره کرد. براساس این داستان، موسی(ع) که راهی طولانی و سخت را برای رسیدن به آموزگار الهی‌اش پیموده بود، از خضر(ع) خواست با پذیرش همراهی وی در سفر، زمینه رشد را برای او فراهم سازد تا به بخشی از آموخته‌های خضر دست یابد.

آیات ﴿فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا ﴾ مسافرت و همراهی موسی با معلم خویش را گزارش می‌کنند. فرصت سفر ۴ ماهه برای مشرکان صدر اسلام نیز در همین راستا تحلیل‌پذیر است: ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ این فرصت ۴ ماهه و سیر و سیاحت در مناطق مختلف و از جمله سفر به مناطق مسلمان‌نشین، زمینه لازم را برای آشنا شدن مشرکان با تعالیم اسلام و پذیرش آن فراهم کرد.

تجارت

تجارت به مفهوم داد و ستد و نقل کالا از منطقه‌ای به منطقه دیگر نیز از امور ملازم با سفر است، از همین رو قرآن کریم از سفرهای تجاری قریش و رفت و آمد آنها در جزیره‌العرب و شامات به «رحله» تعبیر می‌کند و از آنان می‌خواهد که به پاس نعمت تجارت و امنیت آن به پرستش خدای کعبه رو آورند: ﴿لِإِيلافِ قُرَيْشٍ إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ الَّذِي أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ ﴾. در آیه دیگر از سفر برای تجارت، با تعبیر «ضرب فی الارض» یاد می‌کند و سفر تجاری را جست‌وجوی فضل خداوند می‌داند که همچون نبرد در راه خدا و بیماری، کاهش عبادت شبانه را در پی می‌آورد: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ سفرهای پیاپی فرزندان یعقوب به مصر، برای تأمین آذوقه فراوان‌تر: ﴿فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكْتَلْ ﴾ و رهایی از زندگی در صحرا: ﴿ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ ﴾ و نیز سفر نهایی یعقوب(ع) با همه افراد خاندانش، پس از دعوت یوسف(ع) از آنان که در احتمالی برای رهایی از پیامدهای خشکسالی بود: ﴿قَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ﴾. در همین راستا تفسیرپذیرند.

نجات (خروج از منطقه خطر)

مفهوم نجات مؤمنان از عذابی که مقرر شده در منطقه‌ای خاص دامن تبهکاران را بگیرد نیز با خروج از منطقه و مسافرت ملازم است. این مفهوم در ضمن بارزترین مصداق سفر نجاتبخش از عذاب در داستان حضرت نوح آمده است. حضرت نوح و همراهانش با خروج از منطقه عذاب، نجات یافتند: ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ﴾ آن حضرت با کوچ دادن همراهانش با کشتی، آنان را از عذاب طوفان آب رهانید: ﴿وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ﴾، ﴿ثُمَّ أَغْرَقْنَا بَعْدُ الْبَاقِينَ﴾ زمانی که فرستادگان الهی برای عذاب قوم لوط، نزد آن حضرت آمدند، از او خواستند خانواده خویش را شبانه از آن شهر بیرون بَرَد: ﴿فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ ﴾

سفرهای ممنوع

سفر با هدف فسادگری و فتنه انگیزی

قرآن کریم با تعبیر ﴿ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا ﴾ و نیز ﴿سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا ﴾ در شماری از آیات، به سفرهایی اشاره می‌کند که با غرض فسادگری انجام می‌شوند؛ از جمله یهودیان را که با حرکتی شتابان و سفر به گوشه و کنار زمین و با جنگ‌افروزی فساد را رواج می‌دهند، نکوهش کرده و از محبت خداوند محروم می‌داند: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾

قرآن کریم منافقان را از کسانی می‌داند که اگر به قدرت و حکومت دست یابند با سفر به این سو و آن سوی زمین به فسادگری می‌پردازند: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ﴾، ﴿وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾ به گفته ابن‌عاشور، سعی به معنای راه رفتن است و مجازاً در هر عملی به کار می‌رود؛ ولی قید ﴿فِي الْأَرْضِ ﴾ تأکید می‌کند که سعی در معنای حقیقی خودش که همان مشی و سیر است به کار رفته است، چنان‌که از لام تعلیل ﴿لِيُفْسِدَ فِيهَا﴾ روشن می‌شود که مقصود و غرض از این سیر، غارت و دزدی است. متخلفان از جنگ تبوک، به سبب فتنه‌گری در صورت سفر و همراهی با سپاه پیامبر(ص) نکوهش شده‌اند.

براساس آیه ﴿لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾ این برجای‌ماندگان کسانی بودند که اگر با سپاه اسلام همراه می‌شدند، چیزی جز پریشان‌فکری بر سپاهیان نمی‌افزودند و با سرعت میان آنان شایعه می‌پراکندند و خبرچینی می‌کردند، تا فتنه‌گری کنند. «خَبال»، حالتی نامطلوب است که به عدم تعادل می‌انجامد؛ مانند دیوانگی و بیماری اثرگذار بر عقل و فکر. ﴿وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ﴾ یعنی میان شما شتابان خبرچینی می‌کردند و شایعات دروغ و گفته‌های ناپاک را میان شما به سرعت نشر می‌دادند.

تحمیل سفر (اخراج از وطن)

تحمیل سفر بر پیامبران و مؤمنان و اخراج آنان از سرزمین خود، یا تهدید به اخراج، همواره از راهکارهای کفرپیشگان و معاندان در مبارزه با دعوت پیامبران(ع) بوده است، چنان‌که کافران قوم نوح و کافرانعاد و ثمود و اقوام پس از ایشان، رسولان الهی خویش را به اخراج از سرزمینشان تهدید می‌کردند: ﴿أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ﴾ و ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ﴾ قوم لوط نیز بر اخراج خاندان آن حضرت به سبب پاک‌زیستن آن خانواده همدست شده بودند: ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ﴾ مستکبران قوم شعیب هم آن حضرت و مؤمنان را به اخراج از دیارشان تهدید کردند: ﴿قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ يَا شُعَيْبُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْيَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ كُنَّا كَارِهِينَ﴾ مشرکان مکه نیز در جهت مبارزه با دعوت رسول خدا(ص) زمینه‌ای فراهم آوردند که پیامبر(ص) و مسلمانان مکه، آن دیار را ترک کنند: ﴿وَإِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ منافقان مدینه نیز به سبب کفر باطنی و برنتابیدن جایگاه رسول خدا(ص)، در راه بازگشت از غزوه بنی‌المُصطَلِق، توطئه کردند که آن حضرت و مؤمنان را از مدینه بیرون کنند: ﴿يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾.

نفی بلد (تبعید)

تعبیر «نفی بلد» که برگرفته از جمله ﴿أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ﴾ و به معنای تبعید از سرزمین و یکی از کیفرهای محاربان با خدا و پیامبر و فسادگران در زمین است نیز از مفاهیم ملازم با سفر است:﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. به نظر می‌رسد بیرون راندن بنی‌نضیر از خانه‌هایشان در نخستین مرحله کوچاندن یهود از مدینه نیز در راستای مبارزه با محاربان خدا و پیامبر و توطئه‌گران و فسادانگیزان باشد: ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾

امنیت سفر

قرآن کریم امنیت در سفر را نعمتی قابل شکرگزاری می‌داند، از همین رو قوم سبأ که شبانه‌روز به راحتی و در امنیت کامل (از جهت غارت و راهزنی و نیز گرسنگی و تشنگی) سفر می‌کردند و با این حال شاکر نبودند، نکوهش شده‌اند: ﴿وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ﴾، ﴿فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾.

همچنین قریش به شکرانه سفرهای تابستانه و زمستانه و همراه با امنیت، موظف به پرستش خدا بودند: ﴿لِإِيلافِ قُرَيْشٍ إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ الَّذِي أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ ﴾ امنیت قریش در مسافرت‌ها به سبب نسبت آنها با مکه و بیت الله بود و از همین رو مردم به آنها احترام کرده و کاروان‌های آنان از غارت راهزنان در امان بودند. اهمیت امنیت راه‌ها اقتضا کرده است که خداوند برای محاربانی که به ناامنی راه‌ها و فسادگری می‌پردازند، کیفر سختی در نظر بگیرد: ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ برخی مفسران، راهزنی را از مصادیق بارز محاربه دانسته‌اند.

آداب سفر

از آیات مرتبط با سفر آدابی را می‌توان استفاده کرد که شایسته است مسافران، پیش از حرکت و هنگام آن، در طول سفر، و در پایان آن، آداب یادشده را رعایت کنند. این آداب گرچه در خصوص برخی از مصادیق سفر آمده‌اند، به نظر می‌رسد به همه موارد سفر تعمیم‌پذیرند.

تأمین نیازمندی‌های سفر

براساس آیه ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾ حج‌گزاران به برگرفتن زاد و توشه مادی و معنوی در سفر حج، ترغیب شده‌اند (تا سربار دیگران نباشند). در شأن نزول این آیه گفته‌اند که گروهی موسوم به متوکله بدون برداشتن رهتوشه و امکانات لازم، به سفر حج می‌رفتند و با کاروان حاجیان همراه می‌شدند و گروهی پس از احرام زاد و توشه خود را رها می‌کردند و در طول سفر از رهتوشه همراهان خود استفاده می‌کردند که آیه فوق این اقدام را نادرست اعلام کرد و به برداشتن توشه فرمان داد.

اعلام برنامه سفر به همراهان

شایسته است که همراهان تا آنجا که میسور است از برنامه سفر آگاه باشند؛ زیرا در این صورت می‌توانند نسبت به همراهی کردن تصمیم بگیرند و در صورت همراه شدن عزم آنان بر تداوم سفر و تحمل آنان نسبت به سختی‌های سفر بیشتر می‌شود، چنان‌که موسی(ع) پیش از حرکت به سوی معلّم ناشناخته‌اش، به غلام خود گوشزد کرد که برای یافتن معلم مورد نظر خود به محل برخورد دو دریا می‌رود و ممکن است مجبور شود راه دراز دیگری را در پیش گیرد: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا﴾، «حقب» به معنای مدت طولانی است که بعضی آن را ۷۰ یا ۸۰ سال دانسته‌اند. به اعتراف موسی(ع)، هر دو در آن راه رنج فراوانی دیدند: ﴿فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا﴾ با این حال، همسفر موسی(ع) تا رسیدن وی به معلّم الهی خویش او را تنها نگذاشت: ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾

پنهان داشتن سفر از دشمنان

براساس آیات قرآن کریم، موسی(ع) مأموریت یافت سفر تاریخی بنی‌اسرائیل را برای کوچ از مصر، شبانگاه آغاز کند تا با استفاده از تاریکی شب از خطر تعقیب فرعونیان تا هنگام عبور از دریا در امان باشند. خداوند به آن حضرت خبر داد که فرعونیان در پی شما خواهند آمد؛ ولی نباید بیمی به دل راه دهد؛ زیرا به آنان نخواهند رسید: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشَى﴾

شکر نعمت مرکب

قرآن کریم در بیان شمارش نعمت‌های خداوند به بندگان، از کشتی‌ها و چارپایان که مرکب سواری انسان قرار داده شده‌اند یاد می‌کند و هدف از آفرینش این مرکب‌ها را سوار شدن و استقرار یافتن انسان می‌داند و پس از بیان این استقرار از مسافران می‌خواهد که به نعمت‌های خدا توجه داشته و شاکر باشند. براساس آیات قرآن کریم، تسبیح و تنزیه خدا با توجه به ناتوانی انسان از به‌کارگیری ابزار حمل و نقل و رام کردن مرکب‌ها و نیز وابسته خواندن آن به خداوند و یادآوری حرکت قافله انسانی تا مرحله حضور در پیشگاه خداوند، وظایفی‌اند که در آغاز سفر و به هنگام سوار شدن بر مرکب، باید به آنها پرداخت: ﴿ وَالَّذِي خَلَقَ الأَزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْفُلْكِ وَالأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ ﴾ به گفته علامه طباطبایی مراد از یادآوری نعمت، شکر آفریننده این نعمت است که با تسبیح و تنزیه الهی: ﴿سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا﴾ تفاوت دارد و مؤید این مطلب، روایات رسیده از رسول خدا(ص) و اهل‌بیت(ع) است که پس از تسبیح و تنزیه خدا متضمن حمد الهی است.

براساس آیات سوره مؤمنون نیز نوح(ع) فرمان یافت که پس از استقرار خود و همسفرانش در کشتی و در اختیار گرفتن زمام آن، به حمد خداوند بپردازد و از او بخواهد که آنان را در منطقه‌ای با برکت فرود آورد: ﴿فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَمَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾ بر پایه آیه ﴿وَقَالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ حضرت نوح(ع) به همسفران خویش گوشزد کرد که روان شدن کشتی و لنگر انداختن آن تنها با نام خداوند انجام می‌پذیرد.

دعا و یاد خدا

در آغاز سفر به تلاوت برخی آیات سفارش شده است: هنگام سوار شدن بر کشتی، تلاوت﴿بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. و هنگام سوار شدن بر حیوان و در آغاز سفرهای زمینی، تلاوت ﴿لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾، ﴿وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾ تلاوت سوره حمد، آیةالكرسی و سوره قدر، سوره اخلاص، سوره فلق، سوره ناس و آیات ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ رَبَّنَا إِنَّكَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَارِ رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلاَ تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْمِيعَادَ ﴾.، و نیز آیه ﴿أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾. و آیات ﴿وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاء مَدْيَنَ قَالَ عَسَى رَبِّي أَن يَهْدِيَنِي سَوَاء السَّبِيلِ وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاء قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَاءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الأَمِينُ قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ ﴾. از آداب مسافرت به شمار می‌آید.

از مسافران خواسته شده است که فاتحة الکتاب و آیةالكرسی را در حالی بخوانند که رو به مقصد ایستاده‌اند؛ آن‌گاه رو به طرف راست و چپ خویش نیز آن آیات را تلاوت کنند. برخی توصیه‌های دینی، گرچه کلّی‌اند و به سفر اختصاص ندارند، شامل سفر هم می‌شوند و از آنجا که هنگام سفر توجه بیشتری به آداب و مستحبات می‌شود، عمل به آن میان مسافران، رواج یافته است؛ مانند تلاوت آیه ﴿وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا﴾ که بر اساس روایتی، امام صادق(ع) قرائت آن را به کسانی توصیه کرد که به مکانی هراس‌انگیز وارد می‌شوند و مسافران که از خطرهای سفر در هراس‌اند، به خواندن آن می‌پردازند. ممکن است تلاوت ﴿قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ نیز این گونه باشد. برخی این آیه را در مجموعه آیاتی برشمرده‌اند که هر کس آنها را بخواند یا با خود همراه داشته باشد، در حفاظت خداوند قرار می‌گیرد. از اینکه قرآن، خواندن این آیه را در بدرقه بنیامین، از یعقوب(ع) با تعبیری تمجیدگونه روایت کرده، می‌توان استحباب تلاوت آن را در بدرقه مسافران استفاده کرد.

برخی از فقیهان، خواندن آیه ﴿إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ را در گوش مسافر، امری سزاوار و دارای شهرت عملی می‌دانند، اگرچه کوشش پژوهشگران در یافتن مستندی روایی برای آن، نافرجام مانده است.

براساس آداب مستفاد از قرآن کریم، مسافران باید یاد خالصانه خداوند را فقط به زمان سوار شدن بر مرکب منحصر نساخته و پس از آن نیز تنها خداوند را بخوانند؛ ولی برخی از مردم، در اقدامی نکوهیده تنها در آغاز سفر، دارای آن حالت بوده و پس از رسیدن به منطقه امن، اخلاص خود را با شرک و ناسپاسی، ناتمام می‌گذارند: ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ﴾، ﴿لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾

پرهیز از سرمستی، خود‌نمایی و منع از راه خدا

مؤمنان، به ویژه رزمندگانِ با ایمان از سفری که با حالت ﴿بَطَرًا﴾ باشد نهی شده‌اند: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾ زبیدی از لغت‌شناسان اقوالی نقل می‌کند که گویا هر یک، به گونه‌ای از معنای ﴿بَطَرًا﴾ پرده برداشته‌اند: «نشاط»، «خودبزرگ‌نمایی»، «شادی مذموم»، «تاب نعمت نداشتن»، «حیرت‌زدگی از نعمت فراوان»، «طغیانگری»، «برتری فروشی بر دیگران» و «ناخوشایند داشتن بی‌مورد»، هر یک معنایی است که در تبیین «بَطَر» گفته شده و زمخشری سبک‌شماری نعمت‌ها و ناسپاسی درباره آنها را معنای مجازی «بطر» می‌داند. در ادامه همین آیه، «خودنمایی» و «منع از راه خدا» نیز اوصاف ناشایستی معرفی شده‌اند که سپاه اسلام نباید مانند دیگران خود را به آن آلوده سازد: ﴿وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾

براساس روایات شأن نزول، ابوسفیان و قریش، مکه را از روی غرور و هواپرستی و خودنمایی برای جنگ بدر ترک کردند و قرآن در این آیه از مسلمانان می‌خواهد که از کارها و حالت‌های جاهلانه کافران قریش پیروی نکنند، بلکه قرآن کریم در توصیه‌ای کلّی از مؤمنان می‌خواهد که در زمین همچون سبک‌مغزان سرمست، گام نزنند: ﴿وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ﴾ ویکی از مصادیق روشن «مشی در زمین» سفر است. لقمان حکیم با گوشزد کردن این نکته به فرزند خویش، از او می‌خواهد که راه رفتن میانه را برگزیند: ﴿وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ﴾

دعا برای اقامتی بابرکت در مقصد

خداوند به نوح(ع) فرمان می‌دهد که در زمان استقرار در کشتی برای فرودی پرخیر و برکت دعا کند: ﴿وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾ بر اساس روایتی، رسول اعظم(ص) به امیرمؤمنان علی(ع) فرموده است: ای علی! هرگاه در منزلی‌فرود آمدی بگو: « اَللَّهُمَّ» ﴿أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾. آن حضرت نیز دیگران را به این دعا که بخشی از آن، آیه قرآن است، فرا خوانده بود.

توصیه امام صادق(ع) این است که هرگاه به محیط هولناکی وارد شدی، آیه ﴿وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا﴾ را تلاوت کن و با مشاهده آنچه از آن هراسانی آیة الکرسی بخوان. این توصیه افزون بر مسافران، شامل اقامت‌کنندگان نیز می‌شود، گرچه بیشترین زمینه این گرفتاری‌ها، در سفر است. از آیه ﴿وَقَالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ استفاده می‌شود که یاد خدا در شروع و پایان سفر توصیه قرآن کریم است: ﴿بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا﴾.

احکام مسافر

قرآن در بیان احکام و معارف غسل، تیمم، نماز، روزه، زکات، فی‌ء، حج، جهاد، وصیت، دَین، رهن، گواهی، هجرت، فرار از استضعاف، جویا شدن دانش و راهزنی، شماری از احکام مسافر را بیان کرده است.

غسل

بر اساس آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، مسافران (عابری سبیل) از وجوب غسل برای نماز گزاردن استثنا شده‌اند. تطبیق ﴿عَابِرِي سَبِيلٍ﴾ بر مسافران را برخی، از علی(ع) روایت کرده‌اند. گرچه مجامع روایی شیعه از چنین روایتی تهی است، در برخی تفاسیر شیعه به صورت مرسل گزارش شده است؛

همچنین بر اساس آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ مسافرانی که غسل جنابت مقدورشان نیست باید با تیمم نماز بگزارند: ﴿وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا﴾. مسافری که به آب دسترسی دارد باید غسل کند، چنان‌که مسلمانان در جنگ بدر پس از نزول باران و دسترسی به آب با غسل کردن، خود را از جنابت پاک کردند: ﴿إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ﴾

بر اساس روایات شأن نزول، جمع فراوانی از سربازان اسلام در خواب سبکی که در آن میدان بر چشم آنان مسلط شد، محتلم شدند و نزول اعجازآمیز باران، زمینه دستیابی آنان به آب برای غسل جنابت شد و پلیدی شیطانی را از آنان زدود. «رجز»، مانند رجس به معنای کثافت و مصداق آن در آیه، منی یا محتلم شدن یا وسوسه‌هایی بود که پس از احتلام از سوی شیطان القا می‌شد که «شما گمان دارید از دوستان خداوند هستید، در حالی که ناچارید با جنابت نماز بگزارید».

تیمم

بیماران، مسافران و کسانی که قضای حاجت کرده یا با زنان همبستر شده‌اند، اگر برای طهارت به آب دسترسی نداشته باشند، باید برای نماز خویش تیمم کنند. در این حکم اگر چه میان مسافر و غیر مسافر تفاوتی نیست، از آنجا که معمولاً مسافران با بی‌آبی روبه‌رو می‌شوند، در این آیه مخاطب قرار گرفته‌اند: «واِن کُنتُم مَرضی اَو عَلی سَفَرٍ اَو جاءَ اَحَدٌ مِنکُم مِنَ الغائطِ اَو لمَستُمُ النِّساءَ فَلَم تَجِدوا ماءً فَتَیمَّموا صَعِیداً طَیِّباً». (نساء / ۴، ۴۳؛ مائده / ۵، ۶) تبدیل حکم وضو و غسل به تیمم، از قاعده نفی حرج برخاسته که در ادامه آیه آمده است: خداوند می‌خواهد نمازگزاران را به پاکی برساند؛ نه آنکه تکلیفی دشوار بر عهده مکلفان گذارد: «ما یریدُ اللّهُ لِیجعَلَ عَلَیکُم مِن حَرَجٍ ولکِن یُریدُ لِیُطَهِّرَکُم». (مائده / ۵، ۶)

نماز مسافر

مسافری که از دشمن می‌ترسد، نباید گزاردن نماز قصر را گناه بداند: «و اِذَا ضَرَبتُم فِی الاَرضِ فَلَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوةِ اِن خِفتُم اَن یفتِنَکُمُ الَّذینَ کَفَرُوا». (نساء / ۴، ۱۰۱) در آیات بعدی آمده است که پس از اطمینان، نماز را برپا دارید؛ یعنی آن را کامل بخوانید: «فَاِذا اطمَأنَنتُم فَاَقِیموا الصَّلوه». (نساء / ۴، ۱۰۳) اطمینان به معنای سکون است و از وقوع آن بعد از «اِذَا ضَرَبتُم فِی الاَرضِ» و «اِن خِفتُم» می‌توان فهمید که آرامش مورد نظر، زمانی‌حاصل می‌شود که نمازگزار، نه در سفر و نه در ترس باشد و گرنه تعبیر «فَاِذا اَمِنتُم» یا «فاذا أقمتم» متناسب بود. فقیهان شیعه، برای مسافری که خطر دشمن او را تهدید نمی‌کند، نیز نماز قصر را واجب می‌دانند. برخی از فقهای اهل سنت برای مسافری که خطر دشمن او را تهدید نمی‌کند، نماز قصر را ممنوع و برخی لازم شمرده‌اند.

نماز خوف

قرآن در آیات ۱۰۱ - ۱۰۳ سوره نساء / ۴ نماز خوف را در صورت مسافرت و ترس از تهاجم کافران ترسیم کرده است. آیه ۱۰۱ به مسلمانانی که در سفر از آزار دشمنان کافر در هراس‌اند، اجازه قصر نماز را می‌دهد: «و اِذَا ضَرَبتُم فِی الاَرضِ.».. (نساء / ۴، ۱۰۱) و آیه بعد شیوه نماز خوف را در زمان حضور پیامبر(ص) میان رزمندگان، بیان کرده است. (نساء / ۴، ۱۰۲) برخی از دانشمندان شیعه و سنی بر این باورند که این آیات ربطی به نماز مسافر نداشته و تنها ناظر به نماز خوف‌اند. براساس این دیدگاه، جمله «و اِذَا کُنتَ فیهِم فَاَقَمتَ لَهُمُ الصَّلوه» (نساء / ۴، ۱۰۲) مطلق بوده و تقیید آن به سفر، بی‌دلیل است. براین اساس، ترس در وطن، در صورت برگزاری نماز به جماعت، از اسباب «قصر» شمرده می‌شود. مخالفان این نظر، به ارتباط تنگاتنگ آن با آیه قبل استناد کرده و آن را ناظر به مسافرانی دانسته‌اند که از دشمن در هراس‌اند. کسانی که حکم نماز خوف را در وطن نیز جاری می‌دانند، باید جمله «وَ اِذَا ضَرَبتُم فِی‌الاَرضِ» را قید غالب به شمار آورده و بیانگر تحقق موضوع بدانند و کسانی که در سفرهای خالی از ترس، با استناد به این آیه، نماز قصر را لازم می‌دانند، باید قید «اِن خِفتُم» را برخاسته از وضع مسافران در عصر نزول بدانند که ترس از دشمن در سفرهایشان، عادی بود. هر دو دسته، بر این اتفاق نظر دارند که اجتماع سفر و ترس، لزومی ندارد و هر یک ظاهر آیه را با استنباط خویش موافق خوانده‌اند.

نمازهای مستحب و تلاوت قرآن در شب

کسانی که برای دستیابی به نعمت‌های الهی رنج مسافرت را می‌پذیرند همانند بیماران و جهادگران، در قیام شبانه برای تلاوت قرآن، سزاوار تخفیف‌اند. خداوند به این ضرورت آگاه بوده و تنها در حدّ توان آنان فرمان می‌دهد: «عَلِمَ اَن سَیکونُ مِنکُم مَرضی و ءاخَرونَ یضرِبونَ فِی الاَرضِ یبتَغونَ مِن فَضلِ اللّهِ و ءاخَرونَ یقاِتلونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَاقرَءوا ما تَیسَّرَ مِنهُ». (مزّمل / ۷۳، ۲۰) آغاز آیه گواه آن است که این تخفیف، ناظر به عبادت‌هایی است که پیامبر(ص) و همراهان آن حضرت در برهه‌ای از شب - که گاه دو سوم و گاه نصف و گاه یک سوم شب را فرا می‌گرفت - انجام می‌دادند. تلاوت قرآن چه به صورت مستقل و چه در ضمن نماز، رکن اصلی این عبادت‌ها را تشکیل می‌داد: «اِنَّ رَبَّکَ یعلَمُ اَنَّکَ تَقومُ اَدنی مِن ثُلُثَی الَّیلِ و نِصفَهُ و ثُلُثَهُ وَ طَائفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ». (مزّمل / ۷۳، ۲۰) بسنده کردن به مقدار میسور از تلاوت قرآن که فرمان خداوند به مسافران، بیماران و جهادگران است، در نظر برخی به معنای کاستن از تعداد نمازهاست که در رکعات آن، قرآن تلاوت می‌شود و نزد برخی دیگر کاستن از خواندن قرآن، خارج از نماز است. فعل «تقوم» در آغاز آیه، رأی نخست را تقویت می‌کند. حاصل اینکه التزام به تأسی به پیامبر(ص) که در آغاز آیه، مایه تمجید از برخی مسلمانان شده، برای مسافران غیر الزامی خوانده شده و زمان عبادت شبانه در سفر، کاهش یافته است.

قبله در سفر

برخی در شأن نزول آیه «و لِلّهِ المَشرِقُ وَ المَغرِبُ فَاَینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّهِ» (بقره / ۲، ۱۱۵) آورده‌اند که این آیه مربوط به سفر و در باره نماز مستحب است که بر مرکب خوانده می‌شود. بر اساس روایتی، رسول خدا(ص) در راه غزوه خیبر و نیز در بازگشت از فتح مکه، روی مرکب، نماز را پشت به کعبه و با اشاره خواند. در مقابل این نظر، گروهی آیه را مخصوص سفر نمی‌دانند؛ زیرا یا آیه را مربوط به زمان رویارویی با دشمن یا هنگام ترس شدید دانسته یا نزول آیه را پیش از زمانی می‌دانند که کعبه، قبله شد، یا مفاد آیه را این دانسته‌اند که رعایت قبله در همه جا ممکن است و به حاضران در مسجدالحرام اختصاص ندارد، یا آیه را ناظر به کسانی دانسته‌اند که در شناخت قبله متحیر مانده‌اند. درباره نمازگزاری که از خطری هراس دارد، رعایت شرط قبله لازم نیست و او باید پیاده یا سواره نماز بگزارد و آن‌گاه که امنیت یافت، نماز را همان‌گونه که از شریعت الهی‌آموخته است، انجام دهد: «فَاِن خِفتُم فَرِجَالاً اَو رُکبَانًا فَاِذا اَمِنتُم فَاذکُروا اللّهَ کَما عَلَّمَکُم ما لَم تَکونوا تَعلَمون». (بقره / ۲، ۲۳۹) نمازگزاردن در حالت پیاده، به این معناست که در حالی که بر قدم‌ها راه می‌روند، نماز گزارند. این آیه را برخی به مسافران اختصاص داده و گفته‌اند: معنای «فَاِذا اَمِنتُم.».. این است که شخص از سفر بازگشته و به اقامتگاه خویش رسد. در پاسخ آن گفته شده است: اگرچنین بود، تعبیر «فاِذا اقمتُم» مناسب بود، نه «فاِذا أمنتُم». برخی دیگر آیه را به حالت جنگ مرتبط دانسته و برخی بر تعمیم آن به مسافر و حاضر تصریح کرده‌اند.

روزه مسافر و قضای آن

مؤمنان باید روزهای مشخصی از سال (ماه رمضان) را، روزه بگیرند؛ اما اگر بیمار یا در سفر بودند، از روزهای دیگر سال - به انتخاب خویش - باید روزه گرفته و عدد را کامل سازند: «یا اَیهَا الَّذینَ ءامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصّیامُ... * اَیامًا مَعدوداتٍ فَمَن کانَ مِنکُم مَریضًا اَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن‌اَیامٍ اُخَرَ... *... فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلیصُمهُ و مَن کانَ مَریضًا اَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّن اَیامٍ اُخَرَ... *... و لِتُکمِلوا العِدَّةَ.»... (بقره / ۲، ۱۸۳ - ۱۸۵) بیماری و مسافرت، وظیفه مکلفان را از روزه ماه رمضان به روزه در دیگر ایام سال، تغییر داده‌اند، بنابراین مسافر حق ندارد در ماه رمضان روزه بگیرد. بسیاری از اهل سنت، مفاد آیه را تنها «جواز افطار» در سفر دانسته و مسافران را میان روزه گرفتن و ترک آن مخیر خوانده‌اند؛ ولی جمعی از صحابه، همعقیده با دانشمندان شیعه، روزه مسافر را باطل می‌دانند. کسی که با انجام دادن عمره تمتع به حج پرداخته است، باید در حدّ امکان، قربانی کند و اگر نتوانست، سه روز در زمان حج و ۷ روز پس از بازگشت از سرزمین حج روزه بگیرد، تا ۱۰ روز کامل روزه گرفته باشد. این حکم را کسانی باید رعایت کنند که اهل مکه و ناحیه‌های مربوط به آن نباشند: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالعُمرَةِ اِلَی الحَجِّ فَمَا استَیسَرَ مِنَ الهَدی فَمَن لَم یجِد فَصِیامُ ثَلثَةِ اَیامٍ فِی الحَجِّ وَ سَبعَةٍ اِذا رَجَعتُم تِلکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِکَ لِمَن لَم یکُن اَهلُهُ حاضِرِی المَسجِدِ الحَرامِ». (بقره / ۲، ۱۹۶) تمام مسلمانان اتفاق نظر دارند که هرکس کمتر از ۱۲ میل (۲۱ کیلومتر) با مسجدالحرام فاصله دارد، از حاضران مسجدالحرام شمرده می‌شود. غیر آنان، مسافرانی هستند که در صورت حج گزاردن و دسترسی نداشتن به قربانی، باید در سفر حج، سه روز روزه بگیرند و آن را پس از سفر، با ۷ روز دیگر تلفیق کنند تا جایگزین قربانی گردد.

حقوق مالی مسافران

مسافری که در دیار غربت، نیازمند شود، گرچه در وطن خویش توانگر باشد، «ابن سبیل» (در راه مانده) نام گرفته و مسلمانان به تأمین نیازمندی‌های او با عناوین «زکات» (توبه / ۹، ۶۰)، «خمس» (انفال / ۸، ۴۱)، «فی‌ء» (حشر / ۵۹، ۷)، «انفاق» (بقره / ۲، ۲۱۵)، «احسان» (نساء / ۴، ۳۶) و «نیکی» (بقره / ۲، ۱۷۷) موظف شده‌اند. (ابن‌سبیل)

استطاعت در سفر حج

برخورداری از توان بدنی و مالی برای سفر به مکه، از شرایط استطاعت است: «و لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً». (آل‌عمران / ۳، ۹۷) براساس برخی روایات، استطاعت به داشتن زاد و راحله (توشه و مرکب) معنا شده است. در پاسخ به دعوت ابراهیم(ع) یا رسول خدا(ص) مردم پیاده و سواره از بزرگراه‌هایی که در احاطه کوهستان‌هایند و مسافتی طولانی دارند، به حج رو می‌آورند: «و اَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ یأتوکَ رِجالاً و عَلی کُلِّ ضامِرٍ یأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیق». (حجّ / ۲۲، ۲۷) خانه خدا برای مردم مکان بازگشت است: «و اِذ جَعَلنَا البَیتَ مَثابَةً لِلنّاسِ». (بقره / ۲، ۱۲۵) مسافران در مسجد الحرام با اهل مکه برابرند و هر دو باید بتوانند در آن عبادت کنند: «المَسجِدِ الحَرامِ الَّذی جَعَلناهُ لِلنّاسِ سَواءً العاکِفُ فیهِ و البادِ» (حجّ / ۲۲، ۲۵) و کسی نباید به مسافرانی که برای دستیابی به نعمت‌های الهی و خشنودی او آن دیار را قصد کرده‌اند، بی‌احترامی کند: «یا اَیهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتُحِلّوا شَعائرَ اللّهِ... و لا ءامّینَ البَیتَ الحَرامَ یبتَغونَ فَضلاً مِن رَّبِهِم و رِضوانًا». (مائده / ۵، ۲) مسافران نیز نباید حیوانات خشکی را در حال احرام، شکار کنند. آری، شکار حیوانات دریایی برای کاروانیان و دیگران رواست: «اُحِلَّ لَکُم صَیدُ البَحرِ و طَعامُهُ مَتاعًا لَکُم و لِلسَّیارَةِ و حُرِّمَ عَلَیکُم صَیدُ البَرِّمادُمتُم حُرُمًا». (مائده / ۵، ۹۶) مسافری که حج تمتع به جا آورده و به قربانی دسترسی ندارد، باید سه روز در حج و ۷ روز در وطن روزه بگیرد: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالعُمرَةِ اِلَی الحَجِّ فَمَا استَیسَرَ مِنَ الهَدی فَمَن لَم‌یجِد فَصِیامُ ثَلثَةِ اَیامٍ فِی الحَجِّ وسَبعَةٍ اِذا رَجَعتُم». (بقره / ۲، ۱۹۶) برخی مفسران در فرق «طائفین» و «عاکفین» در آیه ۱۲۵ سوره بقره / ۲ گفته‌اند: «عاکفین» اقامت‌کنندگان در مکه‌اند و «طائفین» کسانی‌اند که از افق‌های دیگر به مکه می‌آیند. بر اساس این معنا، ابراهیم و اسماعیل (((ع))) مأموریت یافتند، بیت اللّه را برای مسافران و اهل مکه پاکیزه نگه دارند: «و عَهِدنا اِلی اِبراهیمَ و اِسماعیلَ اَن طَهِّرا بَیتِی لِلطّائفینَ و العاکِفینَ و الرُّکَّعِ السُّجود». (بقره / ۲، ۱۲۵)

لزوم حفظ آمادگی برای سفر جهادی

مسلمانان باید همواره ابزار دفاع خویش را در دسترس داشته و به اقتضای خطر دشمن، دسته دسته یا با بسیج همه نیروها راه نبرد را در پیش گیرند: «یا اَیهَا الَّذینَ ءامَنوا خُذوا حِذرَکُم فَانفِروا ثُباتٍ اَوِ انفِروا جَمیعا». (نساء / ۴، ۷۱) بدیهی است مراد از حرکت دسته‌جمعی به سوی دشمن، روانه شدن همه سربازان جنگی، با هم است وگرنه مؤمنان از سفر همگانی به میدان نبرد نهی شده‌اند:</ref>مجمع البیان، ج۵، ص۱۲۶؛ تفسیر بغوی، ج۲، ص۴۰۳؛ المیزان، ج۹، ص۴۰۴.</ref>«و ماکانَ المُؤمِنونَ لِینفِروا کافَّةً» (توبه / ۹، ۱۲۲)؛ زیرا باید جمعی از آنان برای کسب دانش دین، رهسپار مراکز علمی گردند: «فَلَولانَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَةٍ مِنهُم طَائفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّینِ». (توبه / ۹، ۱۲۲) (جهاد)

وصیت مسافر و گواهی بر آن

مسلمانی که در سفر مرگش فرا رسیده و می‌خواهد وصیت کند، اگر به دو شاهد مسلمان دسترسی ندارد که آنان را گواه وصیت خویش سازد، از غیر مسلمانان نیز می‌تواند شاهد بگیرد: «یا اَیهَا الَّذینَ ءامَنوا شَهادَةُ بَینِکُم اِذا حَضَرَ اَحَدَکُمُ المَوتُ حینَ الوَصِیةِ اثنانِ ذَوا عَدلٍ مِنکُم اَو ءاخَرانِ مِن غَیرِکُم اِن اَنتُم ضَرَبتُم فِی الاَرضِ». (مائده / ۵، ۱۰۶)

مدارک وام مسافر (ثبت سند، رهن)

ثبت مبلغ و مدت وام، توصیه اکیدی است که طولانی‌ترین آیه قرآن (آیه ۲۸۲ سوره بقره / ۲) به آن پرداخته است. آیه پس از آن، مسافران را در صورتی که نویسنده‌ای برای ثبت وام خویش نیابند، به رهن گرفتن از بدهکار توصیه می‌کند: «و اِن کُنتُم عَلی سَفَرٍ و لَم‌تَجِدوا کاتِبًا فَرِهانٌ مَقبوضَه». (بقره / ۲، ۲۸۳)، این توصیه تا زمانی است که یکدیگر را امین ندانند و گرنه نیازی به ثبت کردن یا رهن گرفتن نیست و باید بدانند خیانت در امانت و کتمان حقیقت، تنها از کسانی سر می‌زند که دلی گنهکار دارند و بی‌تقوایی آنان، کیفرهای الهی را در پی خواهد داشت: «و اِن کُنتُم عَلی سَفَرٍ و لَم‌تَجِدوا کاتِبًا فَرِهانٌ مَقبوضَةٌ فَاِن اَمِنَ بَعضُکُم بَعضًا فَلیو ٔ دِّ الَّذِی او ٔ ُمِنَ اَمانَتَهُ و لیتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ و لاتَکتُموا الشَّهادَةَ و مَن یکتُمها فَاِنَّهُ ءاثِمٌ قَلبُهُ و اللّهُ بِما تَعمَلونَ عَلیم». (بقره / ۲، ۲۸۳)

وجوب کفایی سفر دین پژوهی

دین‌شناسی، واجب کفایی است و این حکم به شناخت فقه اختصاص ندارد، بلکه هر هشداری را که برای مردم مایه مراقبت باشد نیز در بر می‌گیرد. باید از هر گروه، فرد یا افرادی، برای کسب دانش دینی راهی سفر گردند: «فَلَولا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَةٍ مِنهُم طَائفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّینِ و لِینذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم لَعَلَّهُم یحذَرون». (توبه / ۹، ۱۲۲) «طائفه» به معنای جماعت و کمترین عدد آنان، سه نفر است؛ ولی گاه به یک یا دو نفر نیز اطلاق شده است.

حکم هجرت

کسانی که با رویگردانی از دین خدا و ترک شعائر دینی به خود ستم کرده‌اند، در صورتی می‌توانند جبر محیط را عذر قرار دهند که تغییر یا خروج از محل سکونت خود مقدورشان نباشد و گرنه واجب است آنجا را ترک کرده و سرزمین دیگری را برگزینند. ادعای استضعاف از هرکسی پذیرفته نیست. کسی که بتواند هجرت کند، اگر با ترک سفر، بر گناه خود بماند، به دوزخ تهدید شده است: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلئِکَةُ ظالِمی اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِی الاَرضِ قالوا اَلَم تَکُن اَرضُ الله وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاُولئِکَ مَأوهُم جَهَنَّمُ و ساءَت مَصیرا». (نساء / ۴، ۹۷).

سفر در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

سفر از ابعاد مختلفی مطرح است. سفرهای پیامبر، برخوردهای مخالفان در سفر، برخورد پیامبر با موضوع مسافرت و سیر در روی زمین، چنانکه در قرآن کریم در خطاب به پیامبر برای گشت و گزار اهمیت بسیار داده شده، اما این کار تنها برای پرکردن اوقات فراغت نیست و منافات با آن هم ندارد. آنچه اهمیت دارد این است که از سفر در کنار لذت بردن از طبیعت، نگاه کردن به عالم ملکوت و عبرت از گذشتگان باشد.

1. ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾
2. ﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا﴾؛
3. ﴿سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾

نکات:

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. امتناع منافقان از همراهی با پیامبر در سفر به تبوک برای جهاد با دشمنان به علت مشقت‌آمیز بودن آن: ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ﴾
2. آمادگی منافقان برای همراهی با پیامبر در سفر جهادی، در صورت برخوردارشدن از غنائم جنگی ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ﴾
3. تخلف اعراب اطراف مدینه، از دستور پیامبراکرم برای سفر به حدیبیه و وابستگی مالی و عاطفی آنان باعث تخلف از پیامبر در سفرمکه ﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا﴾
4. گمان خطر، باعث تخلف و عصیان اعراب از پیامبر در سفر به حدیبیه: ﴿بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا﴾
5. محرومیت متخلفان در سفر به حدیبیه از شرکت در غزوه خیبر و غنائم آن: ﴿سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا﴾.

جستارهای وابسته

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس