ابان بن محمد بجلی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابان بن محمد بجلی در تراجم و رجال - ابان بن محمد بجلی در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ابان بن محمد بجلی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

از اصحاب و راویان امام رضاS. ابوالفرج ابان بن محمد بزاز، معروف و ملقب به سندی، مکنی به ابابشر، از تیره جهینه یکی از قبایل حجاز^[۱] و به قول مشهورتر بجیله یکی از قبایل یمن از عبد شمس بن سعد^[۲] بود. وی فرزند خواهر صفوان بن یحیی معروف (۲۱۰ق) است که از اصحاب اجماع بود. ابان فردی ثقه و از اصحاب سرشناس کوفی و دارای یک اصل^[۳] و نیز کتاب النوادر^[۴] است که راویانی مثل محمد بن علی بن محبوب و احمد بن ابی عبدالله آن را روایت کرده‌اند^[۵]. شیخ طوسی وی را از اصحاب امام هادیS برشمرده است^[۶]. با اینکه وی از امام صادقS^[۷] و امام جوادS^[۸] نیز روایتی دارد، زیست نامه‌اش چندان روشن نیست، اما گفته‌اند در نیمه اول قرن سوم در قید حیات بوده است^[۹] و در حوزه روایت‌گری، از افراد برجسته به شمار می‌رود و از افرادی مانند ابوالبختری - فردی که از وی روایت می‌کند السندی بن محمد است که شاید با ابان متفاوت باشد - ابان بن عثمان الاحمر، صفوان بن یحیی روایت کرده، چنانکه محدثانی مثل احمد بن محمد بن خالد، علی بن حسن بن فضال، محمد بن احمد و محمد بن حسن صفار از او روایت کرده‌اند^[۱۰].

ابان را از راویان امام رضاS دانسته‌اند^[۱۱]، از آن رو که گویا با آن حضرت در رابطه بوده و روایتی را از ایشان نقل کرده است^[۱۲]. وی می‌گوید: نامه‌ای به امام نوشتم و در آن درباره شک و تردیدم راجع به اسلام حضرت ابوطالب سخن به میان آوردم. آن حضرت در پاسخ با تذکار این آیه وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا^[۱۳]، فرمود: اگر تو به ایمان ابوطالب اقرار نکنی عاقبتی جز آتش جهنم نخواهی یافت^[۱۴]. غیر از این، روایت دیگری از امام رضاS به نقل وی وجود ندارد. البته ابوجعفر محمد بن جریر طبری از ابوحامد السندی بن محمد نقل کرده که گفت: من نامه‌ای به ابوالحسن الرضاS نوشتم و از او طلب دعا کردم^[۱۵]، اما این روایت از فردی است که گمان اتحادش با ابان، به ویژه با کنیه ابوحامد، سخت محل تردید است، چون هیچ یک از کسانی که درباره ابان سخن گفته‌اند، وی را با این کنیه شناسایی نکرده‌اند.

ابان از اسامی مشترک بین راویان است^[۱۶] و خود وی نیز در متون حدیثی و رجالی با عناوین مختلف شناسایی شده است: ابان بن محمد بجلی، سندی بن محمد اخو علی، سندی بن محمد البزاز و ابوالفرج ابان بن محمد معروف به سندی. همین امر برخی را با این پرسش مواجه کرده که آیا اینها اسامی یک نفر است یا نه. خویی در همین زمینه به بیان آماری احادیث پرداخته و آورده است آبان در اسناد ۵۴ روایت با عنوان سندی بن محمد البزاز^[۱۷] و در چهارده روایت با نام سندی بن محمد آمده است^[۱۸]. نجاشی ذیل نام ابان بن محمد، صرفاً به معرفی علمی وی می‌پردازد^[۱۹]، اما در معرفی سندی بن محمد، به ثقه بودنش نیز اشاره می‌کند^[۲۰]. سید محسن امین می‌نویسد: همین مسأله برخی را به این عقیده کشانده که آنها را دو نفر بداند، چنانکه شیخ بهایی در حاشیه خلاصة الاقوال چنین ادعایی کرده است، اما البته چنین برداشتی صحیح نیست، چون عدم توثیق ابان در آغاز یا به جهت سهو بوده یا در زمان ثبت نام ابان اثبات نشده و یا حواله به بعد شده بود^[۲۱]. به هر حال، تحقیق روایات رسیده حاکی از اتحاد این اسامی است^[۲۲]، گرچه در باب اتحاد فردی که با نام سندی بن محمد آمده با ابان مذکور، چنان‌که در بالا گفته شد، به راحتی نمی‌توان داوری کرد، چون کسانی که وی از آنها روایت می‌کند با مروی‌عنه‌های ابان هم‌پوشانی اندکی دارند. به هر حال، ابان بن محمد، معروف به سندی بزاز، از شیعیان و اصحاب امام رضاS است.

برخی از نویسندگان معاصر، داستان پیش‌گفته را به ابان بن محمود، به عنوان یکی از راویان قرن دوم و سوم، نسبت داده‌اند^[۲۳]. البته نخستین بار ابن ابی الحدید معتزلی در قرن هفتم قمری، در ضمن بررسی شخصیت حضرت ابوطالب، این داستان را منسوب به یکی از رجال شیعه به این نام می‌داند^[۲۴]. این سخن را برخی از نویسندگان تکرار کرده‌اند^[۲۵]، در حالی که آثاری همچون مسند الامام الرضاS که به طور خاص به بررسی روایات و راویان امام رضاS پرداخته‌اند، از چنین فردی با این نام و نشان مطلبی ذکر نمی‌کنند و حتی ذیل نام ابان نیز از ایشان چیزی نمی‌نویسند^[۲۶].

به نظر می‌رسد راز اصلی نبود اطلاعات درباره ابان بن محمود، معطوف به مردد بودن وجود وی باشد؛ به این معنا که آیا اساساً فردی به این نام در تاریخ وجود داشته یا صرفاً اشتباه ابن ابی الحدیدیا سهو در نگارش بعدی‌ها موجب ذکر این نام شده است. نمازی بر آن است که این اشتباه او بوده که ابان بن محمد را ابان بن محمود یاد کرده^[۲۷] و نویسندگان به تبع وی دچار چنین خطایی شده‌اند^[۲۸] و هر یک را به جای دیگری و یا به مثابه دو فرد گزارش ذکر کرده‌اند. چنانکه علامه امینی، در جایی وقتی به نقل از کراجکی از ابان بن محمد یاد می‌کند^[۲۹]، تفصیل مکاتبه را به بخشی ارجاع می‌دهد که در آن از ابان بن محمود و به نقل از ابن ابی‌الحدید سخن به میان آورده بود^[۳۰]. همو در کتاب دیگرش صرفاً به خبر ابان بن محمد بسنده کرده، اما آن را منقول از ابن ابی الحدید می‌داند^[۳۱]. به نظر می‌رسد ایشان کلمه محمود را همان محمد می‌داند که در نوشتن خطایی در آن رخ داده است، اما بعضی به هر دو گزارش اشاره کرده‌اند؛ یکی از ابان بن محمد و دیگر از ابان بن محمود^[۳۲]. از مجموع آنچه در نوشته‌های گذشتگان وجود دارد، به خوبی می‌توان نام وی را اشتباهی در نگارش و ثبت دانست. پس باید گفت در اصل او همان ابان بن محمد است.^[۳۳].^[۳۴]

جستارهای وابسته

منابع

واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابان بن محمد بجلی»، دانشنامه امام رضا

اصحاب امام رضا (ع)

پانویس

↑ معجم قبائل العرب، ج۱، ص۳۱۴.
↑ الأنساب، سمعانی، ج۹، ص۳۳۴.
↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۱۳۶.
↑ رجال النجاشی، ص۱۸۷؛ خلاصة الأقوال، ص۱۶۱.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۱.
↑ وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۱۱۷؛ ج۳۰، ص۲۹۲.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.
↑ بحار الأنوار، ج۸۸، ص۱۲۷؛ ج۹۶، ص۳۰۱.
↑ کتابخانه سید بن طاووس، ص۲۰۰.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۶؛ ج۴، ص۳۲۲.
↑ مسند الإمام الرضاS، ج۲، ص۵۱۱.
↑ إیمان أبی طالب و سیرته، ص۷۰.
↑ «و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.
↑ کنز الفوائد، کراجکی، ص۱۸۲؛ مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۶.
↑ مدینة المعاجز، ج۷، ص۴۹.
↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۳.
↑ أعیان الشیعة، ج۹، ص۳۲۲.
↑ أعیان الشیعة، ج۹، ص۳۳۴.
↑ رجال النجاشی، ص۱۴.
↑ رجال النجاشی، ص۱۸۷.
↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۳.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.
↑ مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۷.
↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۴، ص۶۸.
↑ مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۷؛ الغدیر، ج۷، ص۳۸۱؛ سیرة المصطفی(ع)، ج۱، ص۲۴۵.
↑ مسند الإمام الرضاS، ج۲، ص۵۱۱.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.
↑ بحار الأنوار، ج۳۵، ص۱۱۰؛ الدرجات الرفیعة، ص۵۰.
↑ الغدیر، ج۷، ص۳۹۴.
↑ الغدیر، ج۷، ص۳۸۱.
↑ إیمان أبی‌طالب و سیرته، ص۷۰.
↑ أبوطالب حامی الرسولa، ص۲۰۸.
↑ منابع: قرآن مجید، أبو طالب حامی الرسول او و ناصره، نجم الدین بن محمد شریف عسکری (۱۳۹۰ق)، نجف، انتشارات آداب، ۱۳۸۰ق، أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا؛ الأنساب، عبدالکریم بن محمد معروف به سمعانی (۵۶۲ق)، تحقیق: عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، اول، ۱۳۸۲ق؛ إیمان أبی طالب و سیر ته، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۰ق)، بی جا، بیتا؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، سید علی خان بن احمد حسینی شیرازی (۱۱۲۰ق)، قم، مکتبة بصیرتی، دوم، ۱۳۹۷ق؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ سیرة المصطفی بی، هاشم معروف حسنی (۱۴۰۴ق)، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۶ق؛ شرح نهج البلاغة، عبدالحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، دوم، ۱۳۸۷ق، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۲ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، چهارم، ۱۳۹۷ق؛ کتابخانه سید بن طاووس و أحوال و آثار او، اتان گلبرگ (معاصر)، تحقیق و ترجمه: سیدعلی قرایی - رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش؛ کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی (۴۴۹ق)، تحقیق: عبدالله نعمه، قم، دار الذخائر، اول، ۱۴۱۰ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر لق و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا عال، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة، عمر بن رضا کحاله (۱۴۰۸ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، هفتم، ۱۴۱۴ق؛ مکاتیب الأئمة علی، علی بن حسینعلی احمدی میانجی (۱۴۲۱ق)، تحقیق: مجتبی فرجی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۶ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
↑ واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابان بن محمد بجلی»، دانشنامه امام رضا، ص ۲۸۸.

[1] معجم قبائل العرب، ج۱، ص۳۱۴.

[2] الأنساب، سمعانی، ج۹، ص۳۳۴.

[3] الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۱۳۶.

[4] رجال النجاشی، ص۱۸۷؛ خلاصة الأقوال، ص۱۶۱.

[5] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۱.

[6] وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۱۱۷؛ ج۳۰، ص۲۹۲.

[7] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.

[8] بحار الأنوار، ج۸۸، ص۱۲۷؛ ج۹۶، ص۳۰۱.

[9] کتابخانه سید بن طاووس، ص۲۰۰.

[10] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۶؛ ج۴، ص۳۲۲.

[11] مسند الإمام الرضاS، ج۲، ص۵۱۱.

[12] إیمان أبی طالب و سیرته، ص۷۰.

[13] «و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.

[14] کنز الفوائد، کراجکی، ص۱۸۲؛ مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۶.

[15] مدینة المعاجز، ج۷، ص۴۹.

[16] أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۳.

[17] أعیان الشیعة، ج۹، ص۳۲۲.

[18] أعیان الشیعة، ج۹، ص۳۳۴.

[19] رجال النجاشی، ص۱۴.

[20] رجال النجاشی، ص۱۸۷.

[21] أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۳.

[22] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.

[23] مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۷.

[24] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۴، ص۶۸.

[25] مکاتیب الأئمة(ع)، ج۵، ص۲۹۷؛ الغدیر، ج۷، ص۳۸۱؛ سیرة المصطفی(ع)، ج۱، ص۲۴۵.

[26] مسند الإمام الرضاS، ج۲، ص۵۱۱.

[27] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۹۲.

[28] بحار الأنوار، ج۳۵، ص۱۱۰؛ الدرجات الرفیعة، ص۵۰.

[29] الغدیر، ج۷، ص۳۹۴.

[30] الغدیر، ج۷، ص۳۸۱.

[31] إیمان أبی‌طالب و سیرته، ص۷۰.

[32] أبوطالب حامی الرسولa، ص۲۰۸.

[33] منابع: قرآن مجید، أبو طالب حامی الرسول او و ناصره، نجم الدین بن محمد شریف عسکری (۱۳۹۰ق)، نجف، انتشارات آداب، ۱۳۸۰ق، أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا؛ الأنساب، عبدالکریم بن محمد معروف به سمعانی (۵۶۲ق)، تحقیق: عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، اول، ۱۳۸۲ق؛ إیمان أبی طالب و سیر ته، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۰ق)، بی جا، بیتا؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، سید علی خان بن احمد حسینی شیرازی (۱۱۲۰ق)، قم، مکتبة بصیرتی، دوم، ۱۳۹۷ق؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ سیرة المصطفی بی، هاشم معروف حسنی (۱۴۰۴ق)، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۶ق؛ شرح نهج البلاغة، عبدالحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، دوم، ۱۳۸۷ق، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۲ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، چهارم، ۱۳۹۷ق؛ کتابخانه سید بن طاووس و أحوال و آثار او، اتان گلبرگ (معاصر)، تحقیق و ترجمه: سیدعلی قرایی - رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش؛ کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی (۴۴۹ق)، تحقیق: عبدالله نعمه، قم، دار الذخائر، اول، ۱۴۱۰ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر لق و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا عال، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة، عمر بن رضا کحاله (۱۴۰۸ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، هفتم، ۱۴۱۴ق؛ مکاتیب الأئمة علی، علی بن حسینعلی احمدی میانجی (۱۴۲۱ق)، تحقیق: مجتبی فرجی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۶ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.

[34] واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابان بن محمد بجلی»، دانشنامه امام رضا، ص ۲۸۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]