برمکیان

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

برمکیان در تاریخ اسلامی - برمکیان در معارف و سیره رضوی

وجه نامگذاری برمکیان

از خاندان‌های بزرگ ایرانی و دارای مقامات بالای سیاسی در خلافت عباسی و در عصر امام رضا(ع) برمکیان هستند. چنان که منابع ذکر کرده‌اند، اصل برمکیان از مردم بیوتات بلخ بوده است. البته در فضائل بلخ آمده که چون فضل بن یحیی در سال ۱۷۵ ق دانشمندان بلخ را بر دروازه بلخ جمع کرد، بدیشان گفت اصل برمکیان از جباخان (جباخانه) بلخ بوده است. آنان در این شهر مقام و جایگاه والایی داشته‌اند و از زمره اشراف این شهر به شمار می‌آمده‌اند. البته مقام آنان ارتباط تنگاتنگی با معبدی در بلخ به نام “نوبهار” داشته است. حتی نام برامکه نیز به معبد نوبهار مرتبط است.

منابع حاکی از آن است که متولیان این معبد را “برمک” می‌نامیده‌اند و نام دیگر آن را “بیت البرامکة” و “منازل البرامکة” می‌دانسته‌اند. در اینکه این مقام چگونه مقامی بوده، در میان منابع اختلاف نظر وجود دارد. برخی منابع معتقدند ایشان از روحانیان برجسته آیین بودا بوده‌اند و نوبهار از معابد مهم بوداییان به شمار می‌رفته و بسیاری از چین و هند برای دیدار این معبد و برمک آن سفر می‌کرده‌اند. برخی آنان را از روحانیان آیین زرتشتیان و معبد نوبهار را آتشکده دانسته‌اند. برخی دیگر بر این باورند که آنان منصب اداری مهمی در معبد نوبهار بلخ داشته‌اند و از مدیران و ناظران عالی رتبه آنجا به شمار می‌آمده‌اند.

برخی دیگر بر این قول اخیر مطلبی را افزوده‌اند و اظهار داشته‌اند که برمکیان اداره املاک بسیاری را در بلخ و بیرون آن بر عهده داشته‌اند و از این راه نفوذ و ثروت بسیاری به دست آورده‌اند. آنچه پیداست این است که برمکیان در ناحیه خراسان و به ویژه بلخ قدرت بسیاری داشته‌اند و بسیاری از امور مربوط به دین و دنیای مردم را به انجام می‌رسانده‌اند. نسبت برمکیان را به برمک بن فیروز وزیر شیرویه فرزند خسرو پرویز رسانده‌اند و از وی به عنوان “جد البرامکة” یاد می‌کنند. ابن‌خلکان ضمن بیان احوال جعفر برمکی و ذکر سلسله نسب وی، از جاماسپ و گشتاسپ سخن می‌گوید و اجداد اعلای وی را این دو شخصیت می‌داند. این نکته از آن رو مهم است که ابن‌خلکان خود را از فرزندان برامکه می‌داند و مدعی آگاهی نزدیک از ایشان است.

این انتساب، ارتباط ایشان و زرتشتیان را نشان می‌دهد و اگر صحت آن احراز شود، موجب تقویت اقوالی می‌شود که ایشان را از شمار روحانیان زرتشتی می‌دانند. البته برخی از محققان چنین انتساباتی را نادرست می‌دانند و بر این باورند که آنچه از پیوند زرتشتیان با برمکیان گفته شده، نادرست است و صرفاً مبتنی بر قدرت ساسانیان در این شهر پیش از ظهور اسلام است و این مطلب مخالف بسیاری از اطلاعات دیگر ما از این خاندان است. عمده تحقیقات جدید بیانگر آن است که هم معبد نوبهار و هم واژه “برمک” متعلق به آیین بودایی بوده و ربطی به آیین زرتشت نداشته است. این منابع بر اساس تحقیقات زبان‌شناسان جدید، “برمک” را واژه‌ای از زبان سانسکریت به معنای “سرور” و “بزرگ” دانسته‌اند و بر دیدگاه‌های کهن در این باب خط بطلان کشیده‌اند. در منابع کهن عمدتاً “برمک” را شکل تغییر یافته “باب مکه” دانسته‌اند و برای توضیح وجه آن گفته‌اند که معبد نوبهار بنایی در مقابل مکه بوده است.

برخی منابع برای توضیح وجه تسمیه “برمک” داستان عجیبی را نقل کرده‌اند. ایشان گفته‌اند که جعفر برمکی همواره زیر نگین انگشتری خود اندکی زهر داشت. در مجلسی از وی در باب علت این کار پرسیدند و او گفت: این بدان دلیل است که در هنگام خطر آن زهر را بَرمَکم و از خواری خلاص یابم. از آن پس وی را “برمک” گفتند.

اسلام آوردن برمکیان

بر اساس آنچه گذشت معلوم می‌شود که منابع در باب وجه تسمیه این خاندان و نیز دین ایشان پیش از اسلام آوردن اتفاق نظر ندارند. آنچه مشخص است استمرار قدرت و نفوذ این خاندان تا عصر اسلامی است، به گونه‌ای که مسلمانان، برای استیلا بر بلخ ناگزیر شدند از پدر خالد برمکی استفاده کنند. منابع به دقت مشخص نمی‌کنند نخستین باری که اسلام به بلخ صادر شد، چه زمانی است. بر اساس برخی روایت‌های تاریخی، نخستین حضور مسلمانان در بلخ به سال ۲۲ق و در اواخر خلافت عمر بن خطاب مربوط است. مسلمانان پس از پیروزی در نبرد نهاوند و در تعقیب یزدگرد سوم به بلخ آمدند. اما در این بار نتوانستند بلخ را در اختیار کامل بگیرند. از این رو، ده سال بعد در عصر عثمان بن عفان دوباره به آنجا لشکرکشی کردند. در این زمان، احنف بن قیس در عصر زمامداری عبدالله بن عامر کریزی بر خراسان، به منطقه بلخ و طخارستان هجوم برد و باز توفیق چندانی در فتح این شهر به دست نیاورد. او تنها شهر را محاصره کرد و پس از مدتی ناگزیر شد که با حاکم بلخ پیمان صلح منعقد کند و از آنان مالیات بستاند. تا عصر خلافت معاویة بن ابی سفیان حضور مسلمانان در بلخ چندان جدی نبود و همچنان اهالی شهر به دین گذشته خود بودند. حتی در فاصله معاهده صلح تا سال ۴۲ق بلخ سر به شورش برداشت و از اطاعت خلیفه سر باز زد. بدین جهت معاویه در این سال عبدالله بن عامر کریزی، والی بصره، را به بلخ فرستاد و او توانست پس از جنگی دشوار، بلخ را تحت فرمان درآرد. در همین زمان، بخش قابل توجهی از معبد نوبهار ویران شد. به درستی معلوم نیست که اهالی بلخ در این زمان اسلام را پذیرفتند یا اینکه تنها به معاهده پیشین خود گردن نهادند. یک دهه بعد نیز مسلمانان باز مجبور به لشکرکشی به بلخ شدند.

لشکرکشی‌های دائم به بلخ تا سال ۸۶ق ادامه داشت و مردم بلخ گاه به گاه سر به شورش بر می‌داشتند و معاهدات خود را نقض می‌کردند. در این سال، مسلمانان با لشکری انبوه به فرماندهی قتیبة بن مسلم به بلخ آمدند و ضمن تصرف شهر، بسیاری را اسیر کردند. از جمله اسرای این حمله همسر برمک بلخ بود و چنان که منابع گزارش کرده‌اند، نخستین برمک بلخ نیز در این سال اسلام آورد. درباره اینکه این برمک چه کسی بوده، در میان منابع اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که این برمک پدر خالد برمکی بوده است و برخی دیگر وی را جد خالد برمکی دانسته‌اند. گویی اسلام آوردن این برمک برای اهالی بلخ خوشایند نبوده است که وی را به بازگشت به دین اجدادی خود دلالت کرده‌اند و پس از اصرار وی بر مسلمان ماندن او را طرد کرده و پس از مدتی به قتل رسانده‌اند. قابل توجه است که برمک مسلمان شده پس از آنکه مورد اعتراض برخی از بزرگان بلخ از جمله نیزک قرار می‌گیرد، به آنان می‌گوید که با اختیار خود مسلمان شده و هرگز از اسلام باز نخواهد گشت. بر اساس نقل ابن‌فقیه، نیزک تنها برمک نو مسلمان را که همان جد خالد برمکی بوده، می‌کشد و همه فرزندان او را جز کودکی خردسال از دم تیغ می‌گذراند. پس از کشته شدن برمک نومسلمان و فرزندانش، مادر آن خردسال، که همان پدر خالد برمکی است، فرزندش را بر می‌دارد و به کشمیر فرار می‌کند. پدر خالد برمکی در این شهر، نجوم، طب و حکمت می‌آموزد و بر دین اجدادی خود که یکی از مراکز مهم آن هند بوده، رشد می‌یابد. اما پس از مدتی وبا و طاعون شهر بلخ را فرا می‌گیرد و مردم شهر چنین می‌پندارند که ترک کیش اجدادی موجب چنین مصیبتی شده و از اسلام خارج می‌شوند و به دین اجدادی خود باز می‌گردند و پدر خالد را باز می‌گردانند و منصب برمکی را به وی می‌دهند. در بازگشت به بلخ، وی نفوذ قابل توجهی یافت و مورد وثوق حاکم بلخ واقع شد و کار عمران بلخ و حوالی وی بدو سپرده شد. با اینکه پدر وی اسلام آورده بود، با این همه مشخص نیست که آیا وی نیز مسلمان شده بود یا اینکه در دین اجدادی خود باقی مانده بود. این مطلبی است که حتی ابن‌خلکان که خود را از نسل برامکه می‌داند، نیز بدان آگاهی ندارد. البته شاید از نام اسلامی فرزندان وی بتوان دانست که وی نیز اسلام آورده است. وی پس از بازگشت به بلخ، دختر شاه چغانیان را به همسری برگزید و از وی صاحب سه پسر به نام‌های خالد، حسن و عمرو و یک دختر به نام ام‌خالد شد. وی همچنین همسر دیگری از بخارا اختیار کرد و از وی فرزندی به نام سلیمان به دنیا آمد. از کنیزی نیز پسری به نام کال و دختری به نام ام‌قاسم برایش متولد شد. پس از این پدر خالد برمکی به دمشق به دربار عبد الملک رفت. در همین اوقات وی که در علم طب توانایی بسیار داشت توانست مسلمة بن عبدالملک را که به بیماری سختی گرفتار بود، مداوا کند و نزد آل‌امیه مقام بلندی را احراز کند، به گونه‌ای که خلیفه املاک بسیاری را به وی داد و از بازگشت او به خراسان ممانعت کرد.

برمکیان و نفوذ در خلافت

این امر سرآغاز نزدیک شدن آل‌برمک به دستگاه خلافت شد، هر چند پیش از آن نیز نفوذ اجتماعی و سیاسی ایشان و نیز ثروت بسیارشان موجبات نزدیکی به قدرت حاکمه را فراهم آورده بود. این نزدیکی با قدرت حاکمه موجب آن شد که فرزندان خاندان برمک از همان کودکی با امور دولتی و دیوانی انس پیدا کنند و مناسبات قدرت را بشناسند. برای نمونه، خالد برمکی از کودکی با مسلمة بن عبدالملک انس داشت و با او رشد یافت و از تعلیمات خاصی که مخصوص درباریان بود برخوردار گشت. خالد، به عنوان بزرگ برامکه، پس از پدر در انتقال قدرت از امویان به عباسیان نقش بسزایی داشت، به گونه‌ای که او را در شمار داعیان عباسی دانسته‌اند و به وی لقب “امین آل محمد(ص)” داده‌اند. وی در راه به قدرت رساندن عباسیان از هیچ کوششی دریغ نداشت و در مسیر‌های جرجان، طبرستان و ری در کسوت بازرگان و به قصد تبلیغ و گردآوری پول برای آنان فعالیت می‌کرد. او حتی در جنگ‌ها نیز شرکت می‌جست و علاوه بر رزم در لحظات حساس جنگ مشاوره‌های سرنوشت‌سازی را ارائه می‌کرد. او پس از به قدرت رسیدن عباسیان در دستگاه ایشان مقامات متعددی یافت و در زمان خلافت سفاح، منصور و مهدی خدمات بسیاری را به ایشان عرضه کرد. پس از وی یحیی بن خالد برمکی خدمات پدر را به مهدی و هارون‌الرشید ادامه داد. مهدی او را مسئول تربیت هارون‌الرشید قرار داد و از وی خواست که حق او را بر خود بشناسد. یحیی مهم‌ترین خدمت را به هارون‌الرشید کرد، زیرا هادی قصد آن داشت که فرزندش جعفر را به جای هارون‌الرشید ولی‌عهد پس از خود کند، اما او با تدبیر و کاردانی خود مانع از این کار شد و توانست هارون‌الرشید را در قدرت حفظ کند. او حتی برای این کار به زندان افتاد و قصد جانش را کردند. پس از اینکه هارون‌الرشید به خلافت رسید، یحیی به وزارت رسید و تمام ارکان حکومت را در اختیار گرفت و جمع کثیری از خاندان خود را در امور دولتی دخالت داد. یحیی دو فرزند خود فضل و جعفر را در امور دیوانی مجال وسیع داد و از آنجا که هارون‌الرشید اعتماد کامل به این خاندان داشت، دست ایشان را در همه امور دولتی باز گذاشت. هارون فضل را برادر خود می‌نامید و خاتم خویش را که با آن می‌توانست همه امور خلافت را انجام دهد، در اختیار او گذاشت. هارون به جعفر نیز علاقه بسیار داشت و وی را بسیار گرامی می‌داشت. او به حدی جعفر را دوست می‌داشت که خواهر خود، عباسه، را به عقد او در آورد. البته با او شرط کرد که تنها در مجلس خلیفه با هم باشند و بیرون از آن با هم بیگانه باشند.

در سال‌های حضور آل‌برمک در قدرت، نه تنها ایشان در امور سیاسی و اقتصادی و حل بحران‌های پیش‌آمده برای دستگاه خلافت، شخص نخست دستگاه خلافت عباسی بودند، بلکه از حیث دانش‌پروری و فرهنگ‌گستری نیز فعالیت‌های گسترده‌ای انجام دادند. برای مثال، یحیی برمکی بسیاری از دانشمندان و زبان‌دانان را به ترجمه متونی در دانش‌های نجوم، پزشکی و... تشویق کرد. ترجمه و تفسیر مجسطی بطلمیوس به تشویق و حمایت او انجام شد. وی مُنَکه را که دانشمندی هندی بود بر آن داشت تا کتاب سُسرد را که در برگیرنده ده مقاله در علم طب بود، به عربی ترجمه کند و این متن تا مدت‌ها منبعی معتبر در علم پزشکی بود. فرزندان وی نیز چنین رفتارهایی را در قبال دانش و دانشمندان داشتند و نسبت به اهل دانش توجه و حمایت بسیار روا می‌داشتند. با همه خدمات و حسنات برمکیان، هارون‌الرشید در سال‌های پختگی و قدرت به نحو غیرقابل باوری آنان را از میان برد و به کار این خاندان در سطح اول قدرت پایان داد. مورخان از این وضعیت اسف‌بار آل‌برمک به “ایقاع” و “نکبت” آل برمک تعبیر نموده‌اند.

سقوط برمکیان

پس از آنکه هارون‌الرشید تصمیم گرفت برمکیان را از قدرت کنار بگذارد، مجموعه‌ای از اعمال خشونت‌آمیز انجام داد. وی در سال ۱۸۷ق جعفر را به قتل رسانید و برای مدت‌ها بدن وی را بر دار نگاه داشت. یحیی و دیگر فرزندانش را به زندان افکند و در آنجا بر آنان به گونه‌ای سخت گرفت، که از دنیا رفتند. همه اموال خاندان برمکی مصادره شد و بیش از هزار نفر از منسوبان سببی و نسبی ایشان به قتل رسیدند و خانه‌های ایشان ویران گشت. یحیی برمکی که این رفتار را با خود و خانواده‌اش بسیار نادرست می‌دانست وی را نفرین کرد و از زندان پیام‌های درشتی برای هارون می‌فرستاد و او را به دلیل ندانستن قدر این خاندان نکوهش می‌کرد. برخی از افراد دارای نفوذ بر هارون، مانند مادر جعفر برمکی که دایه هارون‌الرشید به شمار می‌آمد و نیز زبیده همسر هارون، به شفاعت برخاستند، اما هیچ یک مورد پذیرش خلیفه قرار نگرفت و او را در تصمیمی که گرفته بود، متزلزل نکرد.

علل خشم هارون الرشید بر برمکیان

در باب سبب یا اسباب خشم گرفتن هارون‌الرشید بر برمکیان سخنان مختلفی گفته‌اند. برخی از منابع علت این امر را ارتباط جعفر برمکی و عباسه خواهر هارون دانسته‌اند. قائلان این دیدگاه بر این باورند که هارون با جعفر و عباسه که به یکدیگر علاقه‌مند بودند، به این شرط اجازه ازدواج می‌دهد که ایشان هیچ‌گونه ارتباطی با همدیگر نداشته باشند و چون پس از مدتی آنان صاحب فرزندانی شدند، این اتفاق برای هارون بسیار ناخوشایند شد و برای پاک کردن ننگ این واقعه به نابودی این خاندان پرداخت. این داستان درست نمی‌نماید، زیرا بیشتر منابع یادی از نکاح جعفر و عباسه نکرده‌اند و در شمار همسران عباسه (که سه تن بوده‌اند) یادی از وی نکرده‌اند.

سبب دیگری که برای نابودی برامکه نقل شده نسبت زندقه و احیای دین زرتشت توسط ایشان بوده است. حتی گفته‌اند که برمکیان قصد داشته‌اند هارون را از خلافت کنار بگذارند و عثمان بن نهیک را بر جای او بنشانند. اصمعیِ شاعر درباره برمکیان گفته بود که هرگاه در محفلی سخن از شرک به میان می‌آید، چهره برمکیان شکفته می‌شود و روشنی می‌گیرد و اگر سوره‌ای از قرآن برایشان خوانده شود، ایشان بی‌درنگ سخن از مزدک به میان می‌آورند. این وجه نیز چندان مورد پذیرش نیست چون منابع متعدد گفتارها و رفتارهایی را از یحیی و فرزندانش گزارش کرده‌اند که بیانگر اعتقاد راسخ ایشان به اسلام است. او حتی به هارون الرشید که خود را خلیفه مسلمانان و از خاندان رسالت و مسلمان‌زاده می‌دانست، ادب دینداری و بندگی یاد می‌داد.

برخی از محققان معاصر بر این باورند که فرجام شوم برامکه ارتباط وثیقی با ثروت و قدرت بسیار آنان داشته است. به باور ایشان، سبب نکبت و سقوط برمکیان جز آن نبوده که هارون می‌خواسته اموال آنان را مصادره کند. هر چند می‌توان این وجه را از همه وجوه سابق معقول‌تر دانست، نمی‌توان آن را عامل اصلی رفتار هارون‌الرشید با خاندان برامکه شمرد، زیرا کسی که امپراتوری بزرگ جهان اسلام را زیر نفوذ خود داشته، نیازی به ثروت این خاندان نداشته است و آن میزان خشونت در حق ایشان قابل توجیه نیست. هارون بیش از آنکه میل به ثروت برامکه داشته باشد، از قدرت سیاسی و اجتماعی ایشان ترسان بود و بیم آن را داشت که با افول قدرت عباسیان، قدرت به خاندان برامکه منتقل شود، خاصه که فرزندان وی نیز توانایی مواجهه با قدرت ایشان را نداشتند. ثروت بسیار ایشان نیز بخش مهمی از اقتدار سیاسی و اجتماعی این خاندان را رقم می‌زد، چنان که شهرت آنان به سخا و بخشش در میان خاص و عام حیرت‌انگیز بود و موجبات محبوبیت آنان، به‌ویژه فضل برمکی را فراهم آورده بود. هارون به دنبال جایگزین برای برامکه بود و می‌کوشید این کار را از طریق عرب‌های نزدیک به خاندان عباسی و کسانی چون فضل بن ربیع و علی بن عیسی بن ماهان که با برامکه دشمنی عمیق داشتند، به انجام برساند.  

امام رضا (ع) و برمکیان

در روایات منقول از امام رضا(ع) مطالبی چند در باب سقوط آل برمک ذکر شده است. نقل شده که امام، یکی از عاملان اصلی شهادت پدرش را برمکیان می‌دانست و پس از فرجام شوم آنان اعلام داشت که خداوند انتقام موسی بن جعفر(ع) را از ایشان ستاند. حتی روایات بیانگر آن است که امام رضا(ع) به جهت نقش برامکه در کشتن پدرش، آنان را نفرین کرده بود. روایات حاکی از آن است که امام مدتی پیش از کشته شدن جعفر برمکی از واقعه‌ای که برای برمکیان واقع می‌شود، خبر می‌دهد. دسته‌ای دیگر از روایات منقول از امام رضا(ع) بیانگر آن است که گویی برمکیان هارون را به این تحریض می‌کرده‌اند که امام رضا(ع) را به قتل برساند و امام فرموده بود که آنان توانایی انجام چنین کاری را ندارند. از این روایات دشمنی آل‌برمک در حق اهل بیت پیامبر(ص) دانسته می‌شود، اما روایات دیگری نیز در منابع شیعی وجود دارد که خلاف این سخنان را بیان داشته است. در روایتی منقول است که هارون‌الرشید قصد کشتن امام کاظم(ع) را داشت و پس از آنکه چند نفری از این کار اظهار عجز کردند، ایشان را به فضل بن یحیی برمکی سپرد. اما فضل نه تنها امام را به قتل نرساند، بلکه ایشان را به بهترین صورت میزبانی کرد. اخبار آن نیز به هارون رسید و بنا بر دستور وی فضل را به جهت نافرمانی از دستور خلیفه صد ضربه تازیانه زدند و او را لعن نمودند. البته بر اساس این روایت، رفتار یحیی بن خالد برمکی با فرزندش فضل تا حد فراوانی متفاوت است و یحیی بن خالد به عکس فضل، رفتاری در ظاهر خصمانه دارد. اما این رفتار در ظاهر خصمانه، گویی برای آن بوده که یحبی تقیه می‌کرده است و گرنه، چنان که در منابع شیعی ذکر شده، یحیی بن خالد برمکی از هارون‌الرشید می‌خواسته امام کاظم(ع) را از زندان آزاد کند و از کشتن ایشان صرف نظر نماید. حتی در برخی روایات این گونه آمده که امام کاظم(ع) پیش از شهادتشان به یحیی برمکی می‌گوید: در رفتار خودت با هارون مواظب باش که من در ستاره تو و فرزندانت دشمنی هارون را مشاهده می‌کنم. پس از او بپرهیزید. این دو حدیث اخیر نه تنها بیانگر دشمنی یحیی با امام کاظم(ع) نیست، بلکه حاکی از آن است که وی از شیعیان امام بوده که تقیه می‌کرده است و امام وی را به پوشاندن این حقیقت امر می‌فرموده است. برخی منابع حتی به این تصریح کرده‌اند که خالد برمکی نیز از شیعیان بوده است و به همین جهت نام وی را از فهرست داعیان “کتاب الدعوة” حذف کردند. برمکیان نه تنها به امامان شیعی بلکه به برخی از اصحاب خاص ایشان نیز توجه ویژه داشته‌اند که از جمله آنان می‌توان به هشام بن حکم و جابر بن حیان اشاره کرد. با تحلیل مجموع این سخنان متوجه می‌شویم که چرا یکی از اتهامات بزرگی که هارون‌الرشید در زمان حضور برمکیان در زندان به ایشان زد، تشیع بود.

جرجی زیدان در این باب سخنان مهمی دارد. به بیان وی برمکیان شیعه بودند و جد آنان خالد پیش از آنکه با عباسیان بیعت کند، مانند مردم خراسان و فارس ابتدا با علویان بیعت کرد، اما چون سرنوشت شوم ابوسلمه و ابومسلم را دیدند، به عباسیان گرایش یافتند. یحیی و پسرانش نیز چنین بودند و هر چند با عباسیان همراه بودند، در دل مهر حضرت علی(ع) و خاندانش را پنهان می‌داشتند و به آنان کمک‌های مالی می‌کردند، اما به گونه‌ای که از چشم هارون پنهان بماند، چون از شدت دشمنی، هارون را با علویان آگاهی داشتند و می‌دانستند که وی تنها چیزی را که نمی‌بخشاید، علوی بودن است. چنان که منابع ذکر کرده‌اند، حتی یحیی برمکی در میان نزدیکان خود شیعیانی داشته که آنان را در امور زمامداری دخالت می‌داده است. برای نمونه، وی منشی خود را که شیعی و از ارادتمندان امام کاظم(ع) بوده است، حاکم شهر ری قرار می‌دهد و او به امور شیعیان در این شهر رسیدگی می‌کند. محتمل است آنچه موجب فرجام شوم بر مکیان شده، اطلاع هارون از شیعه بودن این خاندان و میل ایشان به تأسیس دولتی علوی باشد. شاید این همان رازی است که هارون‌الرشید در علت نابودی برامکه گفته بود: اگر حتی پیراهنم از آن مطلع شود، آن را خواهم سوزاند. با این توضیحات معلوم می‌شود تعارضی جدی میان برخی روایات نقل شده از امام رضا(ع) و برخی روایات دیگر شیعی و نیز برخی از منابع تاریخی وجود دارد که باید حل شود. شاید با بررسی سند شناسانه این دو دسته روایت، درستی یکی از آنها مشخص شود، اما احتمال آن نیز وجود دارد که سخنان امام رضا(ع) بر اساس اصل تقیه بیان شده باشد و ایشان خواسته باشد که با چنین موضعی هر گونه دردسر احتمالی از ناحیه عباسیان را دفع کند. البته این احتمال نیز وجود دارد که برمکیان بر اثر آمیختن با عباسیان در برخی اعمال ناپسند ایشان شریک شناخته شده باشند..

مقدمه

از خاندان بزرگ و دولتمرد ایرانی و غالبا ادب پیشه بودند که در دوره امویان در خراسان بزرگ و در شهر بلخ می‌زیستند. نیای بزرگ این خاندان «برمک» بود که تولیت آتشکده‌ای در بلخ را عهده‌دار بود. او در روزگار عثمان بن عفان اسلام آورد و مقارن با حکومت بنی امیه بر خراسان بزرگ و بلخ، به دستور اسد بن عبدالله قسری، حاکم اموی، بازسازی شهر بلخ به‌دست خاندان برمکی افتاد و چون آنها خاندان با نفوذی بودند توانستند به زودی صاحب قدرت شوند.

هم‌زمان با اوج‌گیری قیام عباسیان علیه بنی امیه، خاندان برمکی، دوستی و رابطه خویش را با بنی امیه قطع نمودند و با عباسیان متحد شدند. عباسیان که شیوه درست کشور داری را نمی‌دانستند از همان ابتدا دریافتند که برای اداره متصرفات خویش به ایرانیان و بخصوص خاندان برمکی نیاز دارند. از این رو، عباسیان وزیران خویش را از این خاندان برگزیدند. آنها در جنگ‌ها و نبردهای عباسیان علیه شورشیان گرگان و توس و دیگر مناطق حضور داشتند. کارگزاران این خاندان از نبوغ بالایی برخوردار بودند و برخی از خلفای عباسی در دامان این کارگزاران تربیت شدند که می‌توان به امین و مأمون - فرزندان هارون الرشید- اشاره کرد.

نخستین فرد از برمکیان که در دستگاه عباسیان وارد شد، «خالد بن برمکی» بود که با پیوستن به سپاه ابومسلم خراسانی نزد عباسیان مقام یافت. به دنبال او فرزندش «یحیی» و نوه‌هایش «فضل و جعفر» نیز در دولت عباسیان وارد و دارای نفوذ شدند. سلطه برمکیان به قدری بود که به نام آنها سکه زدند و تمام مناصب مهم دولتی را به دست ایشان سپردند. درخشان‌ترین دوران خلافت عباسیان همان هفده سال و هشت ماه و ۱۵ روزی بود که زمام اصلی امور در دست برمکیان بود. «خیزران» - مادر هارون الرشید- همواره برمکیان را پشتیبانی می‌کرد. با مرگ خیزران موقعیت برمکیان متزلزل گردید و طبق پیشگویی امام رضا(ع)، هارون الرشید بر آنها خشم گرفت. در سال ۱۸۷ هجری قمری، جعفر برمکی به قتل رسید و پدر و برادرش به زندان افتادند و تمام املاک و اموالشان مصادره شد و بدین نحو طومار برمکیان برچیده گردید.

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «آل برمک»، دانشنامه امام رضا ج۱
2. محمدی، حسین، رضانامه