انتظار پویا به چه معناست؟ (پرسش)

انتظار پویا به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار پویا
تعداد پاسخ	۸ پاسخ

انتظار پویا به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

معناشناسی

ماهیت انتظار پویا تلاش و حرکت برای فراهم‌سازی زمینه‌های ظهور امام (ع) است. به عبارت دیگر می‌توان انتظار پویا را تلاش و اقدام عملی علیه دولت‏‌های ظالم و غاصب و مبارزه با فساد و تباهی برای زمینه‌‏سازی ظهور امام زمان (ع) دانست. چنین انتظاری تحول‌آفرین است و راهِ زندگی فردِ معتقد به ظهور را نیز مشخص می‌کند. این‌ نگاه‌ِ راهبردیِ‌ شیعه به آیندۀ روشن و امیدبخش، جامعۀ مرده و بی‌تحرک را به جامعه‌ای زنده و پویا می‌تواند‌ بدل‌ کند‌. انتظار پویا با نگرش‌های منفی و ویرانگر انتظار و نگاه‌های عافیت‌طلبانه و تکلیف‌ گریزانه‌ که پیامدی‌ جز فرسایش و رکود ندارد مخالف است و انسان را به کوشش و کار و اقدام عملی برای رهایی از ظلم و فساد دعوت می‌کند.

انتظار پویا به انسان "امید"، "مقاومت" و "حرکت" می‌بخشد؛ افزون‌بر این، سبب می‌شود انسان منتظر وضعیت موجود را برنتابد و برای ایجاد زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی ظهور امام تلاش کند. او نه تنها از منظر ویژگی‌های فردی، خود را شخصی آماده برای عصر ظهور تربیت می‌کند، بلکه از منظر دانش و مهارت‌های اداری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آمادگی کامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور و توانایی اداره جامعه مهدوی را دارد. ادراک صحیح و روشن معنای انتظار اقتضا می‌کند انسانِ منتظر حرکتی دائمی و تلاشی پویا داشته باشد، تا بر اثر آن خود و جامعۀ خویش را مهیای ظهور امام منتظَر (ع) سازد. فرمایش وجود مبارک امام صادق (ع) که «هریک از شما باید خود را برای خروج قائم آماده کند هرچند فراهم آوردن تیری باشد» چراغ روشنایی‌بخش این راه خجسته است. لحظۀ میمون ظهور ناپیداست و این خود سبب می‌شود تا هر لحظه بی‌صبرانه در انتظار طلوع مبارکش باشیم. این انتظار عاقلانه در پرتو کلام نورانی صادق آل‌ محمد (ع) ما را بر آن می‌دارد که خویش را با حرکت و تلاش در راه استعدادیابی و زمینه‌سازی ظهور حضرتش و فراخور خود حتی به اندازه مهیا کردن تیری، آماده حضورش سازیم.

ویژگی‌های انتظار پویا

برخی از ویژگی‌های انتظار پویا عبارت‌اند از:

1. اعتقاد به ولایت: انتظار پویا، ترکیبی از ایمان و اعتقاد قلبی به ولایت و ظهور قطب عالم امکان است که آرزوی آمدن منجی و حاکم گردانیدن عدل مطلق را بر پهنای گیتی در قلبهای عاشق می‌پروراند و به جایگزین شدن حکومت عدل و عدالت به جای حکومت‌های جور، امید می‌آفریند.
2. برائت از شرک: انتظار پویا، انزجار و تنفر از همۀ مفاسد و تباهی‌هایی است که ظهور آن امام را به تأخیر می‌اندازد و تلاش و کوششی است در جهت مهیا کردن خود و جامعه برای درک و تحمل ظهور آخرین سفیر الهی.
3. تلاش همراه با امید و تعهد: این نوع انتظار، شخص را متعهد و مسئول می‌‌سازد که برای تحقق هدف‌های اسلام و عملی شدن برنامه‌های دینی بدون هیچ گونه یأس و ناامیدی و ضعف و سستی، شب و روز کوشش و تلاش نماید.
4. مقاومت و مبارزه: دیگر مؤلفۀ انتظار پویا مقاومت و پایداری است؛این ویژگی، مسلمانان و جوامع اسلامی را در برابر ظلم‌ها، فسادها و... ثابت و پا بر جا نگاه داشته است و به آنان دل و جرئت می‌بخشد تا در برابر دشمنان اسلام ایستادگی کنند. در پرتو اعتقاد به انتظارِ پویاست که مجاهدان جهان اسلام در برابر تمام انحرافات و فشارهایی که از سوی دنیای استکبار وارد می‌شود، مقاومت و مبارزه می‌کنند و کوچک‌ترین تزلزلی در ارادۀ خود راه نمی‌دهند و برای زمینه‌سازی دولت حق، سر از پا نمی‌شناسند.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌‌الله آصفی؛

محمد مهدی آصفی آیت‌الله محمد مهدی آصفی، در کتاب «انتظار پویا» در این‌باره گفته است: «[انتظار پویا] انتظاری که انسان می‌تواند آن را نزدیک گرداند و طلب کند؛ مانند بهبود یافتن از بیماری، اجرای طرحی عمرانی، علمی و تجاری، پیروزی بر دشمن و رهایی از فقر. همه اینها ریشه در انتظار دارند و امر سرعت بخشیدن یا تأخیر انداختن آنها به دست خود انسان است. پس این امکان برای انسان وجود دارد که در بهبود یافتن و شفا تعجیل کند، یا آن را به تعویق اندازد و یا حتی منتفی گرداند. چنان‌که امکان آن هست در اجرای پروژه‌ای تجاری، عمرانی و علمی عجله کند، یا اجرای آن را به وقتی دیگر موکول کند و یا آن را رها سازد. همچنین این امکان برای وی هست که به سوی پیروزی بر دشمن و بی‌نیازی مالی بشتابد، یا سستی ورزد و تأخیر کند و یا از خیر آن بگذرد. با این بیان، این انتظار (...) در محدوده قدرت و اختیار انسان است که در تحقق آنچه که انتظارش را می‌کشد، شتاب ورزد، یا درنگ و سستی روا دارد و یا عطایش را به لقایش بخشد. ازاین رو، علاوه بر "امید" و "مقاومت"، به انسان "حرکت" نیز می‌بخشد و حرکت، مخصوص انتظار است. بی‌گمان اگر انسان بداند که نجات و رهایی‌اش به حرکت، عمل و تلاشش وابسته است؛ آن‌چنان حرکت و تلاشی برای رهایی و نجات خویش به خرج می‌دهد که در گذشته، توان انجام دادن آن را نداشته است.(...)امید انسان را در پایداری و مقاومت در برابر سقوط و نابودی تا رسیدن نیروهای کمکی، توانمند می‌سازد و تا زمانی که چراغ امید به رسیدن کمک در دل و جان انسان ندرخشد، مقاومتی نخواهد داشت. امید انسان را در نیل به نجات، رهایی، نیرومندی و توانگری قادر خواهد ساخت. چنین انتظاری، همان "انتظار پویا" و برترین نوع انتظار است».

۲. آیت‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «امام مهدی موجود موعود» در این‌باره گفته است: «ادراک صحیح و روشن معنای انتظار اقتضا می‌کند که انسانِ منتظر حرکتی دائمی و تلاشی پویا داشته باشد، تا بر اثر آن خود و جامعه خویش را مهیای ظهور امام منتظَر (ع) سازد. فرمایش وجود مبارک امام صادق (ع) که «"لَيُعِدَّنَ‏ أَحَدُكُمْ‏ لِخُرُوجِ‏ الْقَائِمِ‏ وَ لَوْ سَهْماً ‏‏‏‏‏‏‏‏"» چراغ روشنایی‌بخش این راه خجسته است. لحظه میمون ظهور ناپیداست و این خود سبب می‌شود تا هر لحظه بی‌صبرانه در انتظار طلوع مبارکش باشیم. این انتظار عاقلانه در پرتو کلام نورانی صادق آل‌ محمد (ع) ما را بر آن می‌دارد که خویش را با حرکت و تلاش در راه استعدادیابی و زمینه‌سازی ظهور حضرتش و فراخور خود حتی به اندازه مهیا کردن تیری، آماده حضورش سازیم. آنچه هست این تیر، گاه تیر بیان و بنان است و گاه تیری درخور سایر عرصه‌های علمی و نظامی. یا باید توانمند باشیم که معارف الهی را شرح و تفسیر کنیم و توسعه دهیم و نشر و ابلاغ کنیم و با تمییز عقل از حس و قیاس و وهم و استحسان و خیال و مغالطه، در صیانت این چراغ نورانی بکوشیم؛ یا با تسلط به فن‌آوری‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف به ویژه در زمینه دفاع نظامی مهیای رویارویی با آنانی باشیم که زعم خاموشی شعله فروزان وحی را در سر می‌پرورانند، گرچه داشتن هر دو سلاح، مطلوب‌تر است. آن که به انتظاری تهی از رزم‌آوری و مجاهده دل خوش می‌دارد و گمان می‌کند بی‌آمادگی برای جهاد و شهادت می‌توان منتظر موعود موجود بود، خیالی باطل دارد و کار انتظارش به سامان نخواهد رسید».

۳. آیت‌‌الله خاتمی؛

سید احمد خاتمی آیت‌‌الله سید احمد خاتمی، در مقاله «انتظار مسئولانه» در این‌باره گفته است: «شخص منتظر مسئول، حالتی سازنده، فعال، پویا و تأثیرگذار دارد؛ وضعیت موجود را برنمی‌تابد و تلاش می‌کند تا زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی برای ظهور امام را آماده کند. او نه تنها از منظر ویژگی‌های فردی، خود را شخصی آماده برای عصر ظهور تربیت می‌کند، بلکه از منظر دانش و مهارت‌های اداری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آمادگی کامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور و توانایی اداره جامعه مهدوی را دارد. جامعه مهدوی، جامعه‌ای پویا، آماده، گوش به فرمان و شایسته آرمان مهدوی است، از این‌رو باید به پدید آوردن زمینه‌ها و آمادگی‌های اجتماعی، تشکیلاتی و فرهنگی نیز توجه داشت. انتظار فرج مسئولانه، به معنای باور اهداف جامعه مهدوی است. منتظر مسئول می‌داند که عدالت فراگیر و جهانی تنها در سایه دولت مهدوی پدید می‌آید و در محدوده قدرت و عمل خویش، آماده‌سازی زمینه‌های ورود به آن دوره را وظیفه خود می‌شمرد. تکامل انسان و جامعه، کوشش در مسیر بازسازی جامعه براساس قسط و عدل و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی از جمله نمودهای انتظار مسئولانه است. امام صادق (ع) به این انتظار مسئولانه اشاره کرده و فرموده است: "هریک از شما باید خود را برای خروج قائم آماده کند هرچند فراهم آوردن تیری باشد". حضرت امام زین العابدین (ع) نیز ضمن برشمردن فضائل منتظران به مسئولیت آنها اشاره کرده و فرموده است: آنان مخلصان حقیقی، شیعیان راستین ما و دعوتگران به دین خدا در پیدا و نهان هستند».

۴. حجت الاسلام و المسلمین کرمی؛

رضا علی کرمی حجت الاسلام و المسلمین رضا علی کرمی، در کتاب «خانواده منتظر امام زمان» در این‌باره گفته است: «مفهوم انتظار پویا به معنای تلاش و حرکت برای فراهم سازی زمینه‌های ظهور امام (ع) است. مفهوم انتظار به معنای بی‌کار نشستن و چشم انتظاری نیست، بلکه مفهومی گسترده و فراتر از این دارد. انسانی که منتظر موعود است، در حقیقت به شرایط آرمانی و آینده زیبا چشم دوخته است و از این رو باید تلاش کند تا زمینه‌ها و شرایط ظهور امام (ع) فراهم گردد. تلاش کردن و فراهم سازی شرایط برای ظهور آن حضرت نیز جنبه‌ها و عناصر گوناگون دارد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در مقاله «نقش مردم در تعجیل ظهور» در این‌باره گفته است: «انتظار ظهور در نظریه حصولی از حد شعار فراتر نمی‌رود؛ زیرا این‌ دیدگاه، قیام و برنامه‌های امام زمان (ع) را از کارکرد جامعه جدا می‌داند. روشن است که این نگرش عافیت‌طلبانه و تکلیف‌ گریزانه‌، پی‌آمدی‌ جز فرسایش و رکود ندارد. اما نظریه تحصیلی، به طور کاربردی، مثبت‌، سازنده‌، پویا و تحول‌آفرین به مسئله ظهور می‌نگرد. اعتقاد به ظهور حضرت مهدی (ع) در این دیدگاه، تنها ادعا‌ و باور‌ نیست‌، بلکه راهِ زندگی فرد معتقد به ظهور را نیز مشخص می‌کند. این‌ نگاه‌ راه‌بردی‌ شیعه به آینده روشن و امیدبخش، جامعه مرده و بی‌تحرک را به جامعه‌ای زنده و پویا می‌تواند‌ بدل‌ کند‌. تفاوت باورمندان حقیقی با مدعیان، بسیار چشم‌گیر است. منتظران واقعی به انگیزه اصلاح وضع‌ موجود‌، می‌کوشند تا موانع ظهور را بشناسند و آنها را رفع کنند، اما مدعیان انتظار‌، هر‌ نوع‌ اصلاحی را محکوم می‌کنند. منتظران واقعی، انتظار را تکلیف و رسالت و مدعیان، آن را رفع‌ تکلیف‌ می‌دانند. منتظران واقعی، زندگی فردی و اجتماعی خود را با خواسته‌های منتظَر هم‌آهنگ می‌سازند‌، اما‌ مدعیان‌ انتظار هیچ تأثیری از او نمی‌پذیرند. منتظران واقعی از سرنوشت خود و جامعه نگرانند، اما مدعیان‌ انتظار‌ درباره سرنوشت خود و جامعه نمی‌اندیشند. منتظران واقعی برای برپایی عدالت، تلاش می‌کنند‌، اما‌ مدعیان‌ انتظار، استقرار عدالت را به منجی غیبی وامی‌گذارند. منتظران واقعی، به معروف امر و از منکر‌ نهی‌ می‌کنند‌ و در برابر آزارها و تکذیب‌ها می‌ایستند، اما مدعیان، به دیگران بی‌اعتنایند».

۶. حجت الاسلام و المسلمین دانش؛

اسماعیل دانش حجت الاسلام و المسلمین اسماعیل دانش، در مقاله «نقش آموزه انتظار در پایداری جنبش‌های اسلامی» در این‌باره گفته است: «انتظار پویا، ترکیبی از ایمان و اعتقاد قلبی به ولایت و ظهور قطب عالم امکان است، که آرزوی آمدن منجی و حاکم گردانیدن عدل مطلق را بر پهنای گیتی در قلبهای عاشق می‌پروراند و به جایگزین شدن حکومت عدل و عدالت به جای حکومت‌های جور، امید می‌آفریند. انتظار به این معنا، صحیح‌ترین و کامل‌ترین برداشت و تفسیری است که ذوق و شوقی برای نایل شدن به دنیای پاک و مسالمت‌آمیز در سایه‌سار زلال منجی عالم بشریت ایجاد می‌کند. انتظار پویا، انزجار و تنفر از همه مفاسد و تباهی‌هایی است که ظهور آن امام را به تأخیر می‌اندازد و تلاش و کوششی است در جهت مهیا کردن خود و جامعه برای درک و تحمل ظهور آخرین سفیر الهی؛ شعله برافروخته‌ای است در قلب‌های منتظران که هم سوخت و سوزی است از فراق یار و هم نوری است پرفروغ برای آینده روشن و پرامید. این انتظار در فطرت و اعماق سرشت آدمی جای دارد. از منظر آیت‌الله صافی گلپایگانی: «این نوع انتظار،شخص را متعهدو مسئول می‌‌سازد که برای تحقق هدف‌های اسلام وعملی شدن برنامه‌های دینی بدون هیچ گونه یأس و ناامیدی و ضعف و سستی،شب و روز کوشش و تلاش نماید و فداکاری و جانفشانی کند تا گامی به سوی مقاصد عالیه اسلام بردارد.این انتظار، شخص را محکم و مقاوم، بااراده، نفوذناپذیر، مستقل، شجاع و بلند همت می‌‌سازد. این انتظار، لفظ نیست، گفتن نیست؛ عمل است،حرکت است، نهضت و مبارزه و جهاداست، صبروشکیبای و مقاومت است. انتظار پویا،بسان خونی در رگ زندگی انسان است؛ قلبی در تاریخ تکاملی بشریت است؛ خط بطلانی بر همه کفرها، نفاق‌ها، ظلم‌ها، بی‌عدالتی‌ها و هوچی‌گری‌ها است. انتظار پویا‌ «بهترین عمل نزد خداوند» و «با فضیلت‌ترین عبادت» است. انسانِ منتظر «از همه مردم در همه عصرها فاضل‌تر است. انتظار پویا از بزرگ‌ترین عوامل مقاومت و پایداری است؛ زیرا مسلمانان و جوامع اسلامی را در برابر ظلم‌ها، فسادها و... ثابت و پا بر جا نگاه داشته است و به آنان دل و جرئت بخشیده تا در برابر دشمنان اسلام ایستادگی کنند. در پرتو اعتقاد به انتظارِ پویا است که مجاهدان جهان اسلام در برابر تمام انحرافات و فشارهایی که از سوی دنیای استکبار وارد می‌شود، مقاومت و مبارزه می‌کنند و کوچک‌ترین تزلزلی در اراده خود راه نمی‌دهند و برای زمینه‌سازی دولت حق، سر از پا نمی‌شناسند».

۷. آقای دکتر طاهری (هیئت علمی جامعة المصطفی)؛

سید مهدی طاهری آقای دکتر سید مهدی طاهری، در مقاله «انقلاب و انتظار» در این‌باره گفته است: «در این دیدگاه انتظار به معنای قیام و انقلاب علیه دولت‏‌های ظالم و غاصب و مبارزه با فساد و تباهی برای زمینه‌‏سازی ظهور امام زمان (ع) و شکل‌دهی به حرکت اصلاحی و سازنده است که از آن به تعابیر متفاوتی همچون انتظار سازنده، پویا و زنده تلقی می‌گردد. این برداشت به منظور زمینه‌سازی مثبت برای حکومت جهانی موعود، انتظار را به معنای «فراهم‌آوردن زمینه‌های ظهور، ظلم‌ستیزی به اندازه توان و آمادگی برای ظهور حضرت» می‌داند. در این دیدگاه (...) فرد منتظر باید با برخورداری از اعمال پاک، شهامت و آگاهی، خود و جامعه را آماده ظهور منتظَر نماید. انسان منتظر نیز باید در خودش آمادگی برای اطاعت و پیوستن به آن حضرت ‏را ایجاد، و همچنین ‏زمینه ظهور آن حضرت را فراهم ‌کند. در انتظار سازنده چنان‌چه مؤمنان تلاشی پیگیر در اصلاح جامعه نداشته باشند و با زشتی‌ها و منکرات مبارزه نکنند، منتظر شمرده نمی‏شوند. برخلاف کسانی که تصور می‌کنند باید فساد شدید، جامعه را فراگیرد تا زمینه ظهور فراهم آید؛ اما پیروان برداشت دوم معتقدند که جامعه اسلامی باید با استفاده از تمامی امکانات، در آمادگی و رشد انسان‌ها در فراهم آوردن بسترهای لازم برای ظهور تلاش کند. براساس اسناد تاریخی از صدر اسلام تا‌کنون، شیعه در مقام گروهی انقلابی و تحول‌آفرین، برای فراهم آوردن بسترهای ظهور، هیچ‌گاه ولایت ظالمان را نپذیرفته و در برابر سلطه و اقتدار سیاسی نامشروع، موضع رد و منفی داشته است. دراین‌‌باره وجود آموزه‌‌هایی همچون «موعودگرایی»، «انتظار فعال»، «اجتهاد سازنده»، «مرجعیت»، و «ولایت‌فقیه»، پویایی خاصی به مکتب تشیع بخشیده و تشیع را به مذهب پویا و پیشرو در جهان اسلام تبدیل کرده است؛ نقطه شکوفایی و اوج این تفکر، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در دوران معاصر محقق شد. در دوران تاریک و پر از ظلم و فساد رژیم پهلوی، آگاهی‌بخشی علمایی همچون امام ‌خمینی(ره) باعث شد زمینه برای ظهور و بروز آثار و پیام‏‌های اصلی «انتظار» فراهم‏ شود و رژیم طاغوت که به سرعت ‏به سمت دین‌ستیزی، ترویج مفاسد، ارزش‌زدایی، خفقان و استبداد پیش می‏‌رفت، با غفلت از باورهای عمیق و درونی مردم متدین، به روحیه ظلم‌ستیزی، شهادت‌‏طلبی و اصلاح‌گرایانه آنان توجهی نداشت. در این وضعیت امام ‌خمینی(ره) با طرح اندیشه حکومت اسلامی در عصر غیبت، درصدد تحقق انتظار پویا در جامعه برآمدند. ایشان ضمن مقابله با انتظار سلبی فرموده‌اند: «انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور، ان‌شاءالله تهیه شود».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)