بنی اسد بن خزیمه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی اسد بن خزیمه است. بنی اسد بن خزیمه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی اسد بن خزیمه در قرآن - بنی اسد بن خزیمه در تاریخ اسلامی - بنی اسد بن خزیمه در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

نسب

آنان قبیله‌‌ای بزرگ و مشهور از عرب عدنانی (شمالی) و منسوب به اسد بن خزیمة ‌‌بن مدرکة ‌‌بن الیاس بن مُضر هستند، از این رو به لحاظ نسبی در‌‌ عرض قبایل بزرگی چون کنانه و هوُن قرار می‌‌گیرند..

قبایل و تیره‌هایی دیگر نیز در جزیرة العرب با نام بنی‌اسد شناخته می‌شوند که بنی‌اسد بن ‏عبدالعزی از تیره‌های قریش و نیز بنی‌اسد بن شریک بن مالک از تیره‌های طایفه اَزد از عرب جنوبی از آن جمله‌اند.

متون تاریخی، اسد و پدرش خزیمه، جد چهاردهم پیامبر (ص) را از کارگزاران کعبه برشمرده‌اند؛ ولی به زمان و مدت تولیت او اشاره نکرده‌اند. به گزارش فاسی، ابوخِفاد اسدی یا حفاد اسدی نیز از سوی مُضر، یکی از دو قبیله بزرگ عرب عدنانی، تولیت خانه خدا را عهده‌دار بود.

اسد از همسرش أودّه دختر زید ‌‌بن اسلم قضاعی فرزندانی به نام‌های دودان، کاهل، عمرو، صعب، حلمه و تغلب داشت و نسل اسد بیشتر از دودان پدید آمد و به تیره‌‌هایی تقسیم شد.

آورده‌اند که اسد هنگام مرگ، فرزندان خود را به پیروی از آیین حنیف (آیین ابراهیم) فراخواند.

برخی از معروف‌‌ترین بطون بنی اسد عبارت‌‌اند از: بنو غنم ‌‌بن دودان، بنو ثعلبة ‌‌بن دودان، بنو والبة ‌‌بن حارث، بنوالصیداء بن عمرو، بنو نصر بن قعین و بنو فقعس بن طریف. قبیله‌‌هایی دیگر نیز با نام بنی‌‌اسد وجود دارند که یکی از آنها از تیره‌‌های قریش به نام بنی‌‌اسد ‌‌بن ‌‌عبد‌‌العزی و دیگری بنی‌‌اسد بن شریک بن مالک از زیر مجموعه‌‌های طایفه اَزد از عرب جنوبی است

بنی اسد در عصر جاهلی (سرزمین، موقعیت و اسکان)

محل استقرار آنان بسیار گسترده بود، از این رو با توجه به پراکندگی بطون آنان به راحتی نمی‌‌توان از موقعیت مناطق زیست ایشان سخن گفت. برخی گفته‌‌اند: بنی‌‌اسد از نزدیکی "حیره" در نزدیک کوفه تا سرزمین "تهامه" در سواحل دریای سرخ پراکنده بودند؛ اما عمده تمرکز آنان "قسمت اعلای نجد" در جنوب صحرای (بادیه) شام، حد فاصل قبیله تمیم و طیّ در جنوب و کلب در شمال واقع شده بود، بر این اساس آنان در جهت شمال شرقی مدینه استقرار داشتند. برخی از ایشان نیز گویا در پی اختلاف میان تیره‌‌های خود یا قبایل مجاورشان به ناچار از نجد به "یمن" مهاجرت کردند. از سکونت‌‌گاههای معروف آنان أجبال، بُزاخه، ثعلبیه و ذات الحناظل و کوه‌های محیاة، العبد، فرقین، قنان، قصاص، تین، رقد و حسیس و از آبهای متعلق به آنان می‌‌توان به بَعوضه (آبی در نجد)، جُرثُم، خسّوه، ذنبه و الزوراء اشاره کرد..

جنگ‌های بنی اسد

در مقاطعی بنی اسد با برخی قبایل همپیمان بودند، هرچند درگیری‌هایی نیز میانشان روی می‌‌داد. از همپیمانان آنان می‌‌توان به قبیله طیّ، بنو عامر بن صعصعه و یهود خیبر اشاره کرد. بنی‌‌اسد از قبایل جنگجوی عرب به شمار می‌‌آیند. و در نبردهای گوناگون عصر جاهلی و اسلامی حضور داشتند. از مهم‌‌ترین جنگ‌های آنان پیش از اسلام، جنگ با قبیله "طیّ" بود که به "يوم ظهر الدهناء" شهرت یافت؛ نیز نبرد با بنی‌‌تمیم در "ذات الحناظل" که به کشته شدن عمرو بن أثیر رئیس بنی‌‌تمیم انجامید. از نبرد آنان با بنو عامر بن صعصعه نیز به "يوم ذي علق" یاد شده است و نبرد دیگر آنان در منطقه‌‌ای از نجد بنام "خوّ" است که بنی‌‌اسد بر بنی یربوع شبیخون زدند؛

اما مشهورترین جنگ آنان نبرد "یوم حُجر" است که طی آن اعضای تیره‌‌ای از اسد به نام بنی‌‌کاهل بن اسد بر اثر بد سیرتی حجر پدر شاعر معروف عرب امرؤ القیس که پس از حارث بن عمروآکل المرار، ریاست بنی‌‌اسد را بر عهده داشت بر وی شوریدند و او را کشتند و بدینوسیله از یوغ کندیان رهایی یافتند. در پی این واقعه یمنی‌ها و آل کنده به قصد سرکوب بنی‌‌اسد و دیگر قبایل نزاری دست به تهاجم زدند؛ اما در نهایت منهزم شدند. مطابق گزارش یعقوبی پس از آگاهی امرؤ القیس از کشته شدن پدرش، وی خود قصد بنی اسد کرد؛ اما چون خود را از رویارویی با آنان ناتوان دید به یمن‌‌ رفت. دو تن از شخصیت‌های آنان در این عصر، خالد ‌‌بن نضلة بن اشتر اسدی رئیس بنی اسد و عوف بن عامر بودند که عوف در میان بنی اسد به کهانت می‌‌پرداخت. از میان آنان خطبای فراوانی برخاست، چنان‌‌که رسول خدا از بنی اسد با عنوان خطبای عرب یاد کرده است. ایشان از اولین عرب‌هایی دانسته شده‌‌اند که به آهنگری پرداختند؛ از این رو به آنان‌‌ "قیون" گفته می‌‌شد. از نیکوترین شمشیرهای ساخته شده به دست آنان "سریجیّه" منسوب به سُریج فردی از بنی اسد بود.

از دیگر عوامل شهرت آنان چشم شوری ایشان بود. برخی مفسران از این خصوصیت آنان در ذیل آیه ﴿وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ﴾ یاد کرده و آورده‌‌اند که قریش برخی از بنی‌‌اسد را اجیر کرده بودند تا رسول خدا را با چشم زخم از میان بردارند؛ اما خداوند رسولش را حفظ کرد. آیه اشاره به این شگرد قریش برای نابودی پیامبر (ص) دارد؛ گویا آنان برای افزایش اثرگذاری دیدگانشان چند روز از خوردن غذا خودداری می‌‌کردند..

بنی اسد در عصر پیامبر (ص)

با توجه به گستردگی و پراکندگی بنی اسد، طبیعی بود که آنان با ظهور اسلام، روابط یکسانی با رسول خدا نداشته باشند. آنان چون بیشتر قبایل ساکن جزیرة‌‌العرب تا سال نهم هجری از پذیرش دین اسلام سر باز زده، پس از آن نیز نقش مثبتی در حکومت نبوی ایفا نکردند، بلکه همواره مسئله ساز بودند.

غالب اسدیان سیاست خصمانه‌‌ای در برابر مسلمانان در پیش گرفتند و بارها به توطئه چینی بر ضدّ مسلمانان پرداختند، از این رو پیامبر در دوره مدنی عمدتاً با اسدیان همپیمان با غطفان و یهود که از جانب شمال، یثرب را تهدید می‌‌کردند رویارویی داشت و اقداماتی برای محدود‌سازی ایشان انجام داد. پس از غزوه احد (سال سوم هجری) تیره‌‌ای از آنان که می‌‌پنداشتند دولت مدینه ضعیف شده در صدد حمله به آن شهر برآمدند؛ اما قبل از عملی ساختن نقشه خود، رسول خدا آنان را غافلگیر و با فرستادن سریه‌‌ای به فرماندهی ابو سلمه و عبد الله بن انیس، توطئه ایشان را خنثا کرد. کلبی و ابن عباس و برخی دیگر مفسران نزول آیه ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ﴾ را درباره قبایلی از جمله بنی‌‌اسد دانسته‌‌اند که نسبت به اسلام قبایل غفار و أسلم خرده گرفته، به تمسخر ایشان می‌‌پرداختند و می‌‌گفتند: اگر در این دین خیری می‌‌بود، آنان بر ما سبقت نمی‌‌گرفتند؛ اما به نظر می‌‌رسد با توجه به مکی بودن سوره احقاف این آیات درباره قریشیان نازل شده و بعدها بر بنی اسد و دیگر قبایل تطبیق شده است، چنان‌‌که قتاده بر این باور است که آن در شأن قریش نازل شده است. بنی‌‌اسد در سال پنجم هجری به فرماندهی طلیحة بن خویلد اسدی در غزوه خندق به رویارویی با مسلمانان پرداختند، از این رو برخی مفسّران، مقصود از کلمه ﴿فَوْقِ﴾ در آیه ﴿إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا﴾ را اشاره به جایی می‌‌دانند که قبیله بنی‌‌اسد و برخی دیگر از سپاه احزاب از آن سمت وارد شده، موضع گرفتند.

در این سال (پنجم هجری) و پس از نبرد احزاب، رسول خدا ابو عبیده را به عنوان امیر سریه به سراغ قبایل طیّ و اسد در نجد فرستاد. در سال ششم هجرت نیز آن حضرت، عکاشة‌‌ بن محصن را به "غَمْرَة" (آبی از آن بنی اسد) فرستاد و او توانست ۲۰۰ شتر به غنیمت گرفته، به مدینه آورد، گرچه مطابق گزارش‌های دیگر به چیزی برخورد نکرد. همپیمانی بنی‌‌اسد با یهود شمال حجاز منافعی را برای آنان به همراه داشت، از این رو بنی‌‌اسد نمی‌‌دانستند چنانچه اسلام آورده، از یهود جدا شوند شرایط بهتری برایشان فراهم می‌‌شود و به لحاظ روابط تاریخی خود با یهود مایل نبودند وضعیت همپیمانانشان دچار ضعف و تزلزل گردد.

به نقل مقاتل آیه ﴿مَنْ كَانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ﴾ در این باره نازل شد و خداوند در برابر پندار نادرست آنان، که می‌‌گفتند: ما ترس آن داریم که خدا سرانجام پیامبر را یاری نکند و ما از پشتیبانی یهود و گرفتن مواد غذایی از ایشان محروم شویم، آنان را سخت مذمت کرد. چنین شأن نزولی برای آیه‌‌ ﴿وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا﴾ نیز گزارش شده است که دو قبیله بنی اسد و غطفان، پس از دعوت ایشان به اسلام می‌‌گفتند: می‌‌ترسیم محمّد را نصرت بر دشمنانش نباشد و دین او نیرو نگیرد و عهد و پیمان ما با یهود قطع گردد.

برخی نزول آیه را پس آن دانسته‌‌اند که بنی اسد برای یاری یهود اهل خیبر نزد ایشان آمدند. در نتیجه زمانی که مسلمانان در سال ششم به سمت مکه (جنوب مدینه) رفته، در حدیبیه بودند بنی‌‌اسد می‌‌خواستند از این فرصت استفاده کرده، به مدینه تعرض کنند. از قول قتاده ذیل آیه ﴿وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾ آمده است که بنی‌‌اسد در غیاب رسول خدا قصد غارت مدینه را داشتند؛ اما خداوند رعب و وحشت در دلهایشان افکند و از تصمیم خود منصرف شدند. در سال هفتم زمانی که مسلمانان با حمله به خیبر دژهای یهود را محاصره کردند، بنی‌‌اسد برای کاهش فشار نظامی از همپیمانانشان، تصمیم به یورش به مدینه گرفتند؛ اما خداوند نقشه شوم آنان را خنثا ساخت. آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾ در این باره دانسته شده است؛ اما مشهور آن است که این آیه در ماجرای توطئه قریش برضدّ مسلمانان در صلح حدیبیه نازل گشت. بعید نیست چنین گزارشهایی برای بهسازی تصویر قریش ساخته شده باشد..

اسلام بنی اسد

در سال نهم هجری، بنی‌‌اسد چون دیگر قبایل شبه جزیره هیئتی به ریاست ضِرار بن الأزور به مدینه فرستاد. اعزام شدگان بنی‌‌اسد ۱۰ گروه بودند، که در میان آنان طلیحة بن خویلد اسدی نیز حضور داشت. این گروه چند روز در مدینه مانده، به آموختن قرآن پرداختند. گویند: گروهی به نام «بنی زنیه» از اسدیان به ریاست حضرمی بن عامر، با بنی‌‌اسد همراه بودند که پس از مذاکره با رسول خدا و بیعت با آن حضرت، پیامبر ایشان را "بنو رشده" نامید؛ اما آنان راضی نشده، گفتند: ما نام پدرمان را وانمی‌‌گذاریم، از این رو پیامبر (ص) آنان را بنوعبدالله نامید و این نام بر ایشان غلبه یافت. منابع حکایت از آن دارند که آن سال، خشکسالی بود و کالاها گران شده بود، از این رو افزون بر اقبال عمومی قبایل، دریافت کمکهای مادی از حکومت نبوی را می‌‌توان در انگیزه‌‌های ایشان مؤثر دانست، بنابراین اسلام آوردن آنان بنا به مصالح و منافع خویش و تحت فشار شرایط اقتصادی آن زمان صورت گرفت، از همین رو خداوند ایمان آنان به اسلام را تأیید نمی‌‌کند: ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ این آیه درباره قبایلی از جمله بنی‌‌اسد نازل گردید که جمعی از آنان در سال قحطی و خشکسالی وارد مدینه شدند و به امید دریافت کمک از پیامبر (ص) شهادتین بر زبان جاری ساخته، به آن حضرت گفتند: طوایف عرب بر مرکب‌ها سوار شده و با تو پیکار کردند؛ ولی ما بدون دست زدن به جنگ و همراه با زنان و فرزندانمان نزد تو آمدیم. آیه فوق‌‌ نازل شد و ظاهری بودن اسلام آنان را آشکار ساخت، افزون بر آن اگر هم ایمان آورده‌‌اند نباید منتی بر رسول خدا بگذارند.

بنا به نقل بَلَنسِی و ابن جماعه ابتدای سوره حجرات درباره بنی‌‌تمیم و انتهای آن در شأن بنی‌‌اسد نازل شده است، افزون بر این بنی‌‌اسد در روابط خود با پیامبر، اسلام آوردن خودشان را امتیازی بزرگ به حساب آورده و بر این باور بودند که رسول خدا برای اعمال سلطه خود بر آنان به زور متوسل نشده است، از این رو در آیه ﴿يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلَامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَانِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ خداوند ضمن نکوهش آنان در خطاب به پیامبر می‌‌فرماید: بر تو منت می‌‌نهند که اسلام آورده‌‌اند. بگو: به اسلام خود بر من منت منهید، بلکه خدای بر شما منت می‌‌نهد که شما را به ایمان راه نموده است، اگر در ایمان خود راستگویید. این آیه در شأن بنی‌‌اسد نازل شده است. گفته شده: این قبیله در بازگشت از مدینه به مناطق خود امنیت مسیرهای منتهی به آن شهر را برهم زده، زمینه را برای گرانی کالاها در مدینه فراهم می‌‌آوردند.

ذیل آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾ آمده است که بنی‌‌اسد در ایام قحطی با خانواده خود به مدینه آمده، گفتند: هدف ما آموختن فقه است؛ اما در بازگشت دست به غارت و چپاول زده، راهها را ناامن می‌‌کردند. در نقل دیگر آمده است که صحرانشینان پس از مسلمان شدن برای فراگرفتن احکام اسلام رهسپار مدینه شدند و این سبب بالا رفتن قیمت کالاها و ارزاق و مشکلات دیگر برای اهل آن شهر شد. با نزول این آیه به ایشان توصیه شد که اگر گروهی از آنان به آموختن فقه بپردازند کافی است. با توجه به آنکه بنی اسد در اواخر حیات پیامبر از اسلام بازگشته، به رویارویی با رسول خدا پرداختند، مفسران آیات متعددی را درباره نوع ایمان، کفر و نفاق به بنی‌‌اسد نسبت داده‌‌اند، هرچند نمی‌‌توان آیات مزبور را منحصر به آنان دانست. بنا به نقل ابن عباس و مقاتل آیه ﴿سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُبِينًا﴾ درباره آنان و دیگر قبایلی است که برای در امان ماندن از ناحیه مسلمانان و نیز از سوی مشرکان، از روی خدعه و ریا اظهار اسلام می‌‌کردند و در بازگشت به موطن خود کفرشان را آشکار می‌‌ساختند. خداوند در این آیه پیامبر (ص) را در صورت دست بر نداشتن آنان از فتنه و آشوب به شدت عمل با آنان فراخواند.

هنگامی که پیامبر تصمیم گرفت به تبوک لشکرکشی کند (سال نهم هجرت) و قبایل را فرا‌‌خواند تا به او بپیوندند، صحرانشینانی چون بنی‌‌اسد از کسانی بودند که برای شرکت نکردن در جهاد، عذرهای واهی می‌‌تراشیدند و از پیامبر می‌‌خواستند بدانان اجازه دهد او را همراهی نکنند، ‌‌از این رو برخی مفسران، ﴿الْمُعَذِّرُونَ﴾ در آیه ﴿وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ را بر آنان تطبیق کرده و گفتارشان را دروغ و عذرشان را ناموجه دانسته‌‌اند. برخی نیز ﴿الْمُعَذِّرُونَ﴾ در این آیه را به معنای "صاحبان عذر" دانسته که بر اثر نداشتن سلاح و آذوقه حقیقتاً از شرکت در جهاد معذور بودند؛ ولی به سبب شوق و هیجانی که برای شرکت در جهاد در راه خدا داشتند از پیامبر اجازه حضور در جبهه را می‌‌طلبیدند که در این صورت آیه، ارتباطی با بنی‌‌اسد ندارد.

بنا به نقل ابن عباس آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ﴾ در شأن قومی از بنی‌‌اسد نازل شد که در دین خود (اسلام) ثبات عقیده نداشتند؛ همچنین به نقل مقاتل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ درباره بنی‌‌اسد نازل شد و از آنان خواسته شد اعمالشان را تباه نکنند.

در آیه ﴿الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ که از کفر و نفاق صحرانشینان سخن به میان آمده. ‌‌مشهور مفسران یکی از مصادیق بادیه‌‌نشینان را بنی‌‌اسد دانسته‌‌اند. بر اثر مخالفت بنی‌‌اسد با حکومت مرکزی مدینه این قبیله از اینکه دولت نبوی دچار مشکلات و گرفتاری‌ها گردد اظهار خرسندی می‌‌کردند. این احساس در آیه ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ منعکس شده است و خداوند از بلا و گرفتاری که برای خودِ آنها پیش می‌‌آید خبر می‌‌دهد. آنان از قبایلی بودند که زکات را نوعی جزیه و به زیان خود شمرده، از پرداخت آن خودداری می‌‌کردند، از این رو در این آیه نکوهش‌‌شده‌‌اند.

به نقل ابن سعد رسول خدا نامه‌‌ای به بنی اسد نوشت و به آنان اخطار کرد که به قلمرو و آبگاه قبیله طی نزدیک نشوند و در صورت سرپیچی ذمّه پیامبر از ایشان بری است. به رغم روابط نامناسب اسدیان با پیامبر (ص)، برخی از ایشان از بنو غنم ‌‌بن دودان‌‌ بن اسد و ثعلبة ‌‌بن دودان در مکه با بنی عبد شمس‌‌ بن عبد مناف همپیمان بودند و شاید به دلیل‌هایی چون داشتن روابط نسبی، مناسباتشان با پیامبر حسنه بود. از میان آنان عبدالله، عبیدالله، و زینب (همسر ‌‌پیامبر) فرزندان جحش اسدی که عمه‌‌زادگان رسول خدا بودند بیش از دیگران به چشم می‌‌خورند. اینان از نخستین مسلمانان و از مهاجران به حبشه بودند.

این گروه از مسلمانان بنی اسد با هجرت پیامبر به یثرب، چون سایر مؤمنان به آن شهر مهاجرت کردند. سعید بن رُقیش از کسانی بود که با خانواده‌‌اش به مدینه مهاجرت کرد. به نقل ابن‌‌ حبیب بغدادی در غزوه بدر درصد قابل توجهی از مهاجران اسدی بودند. عبدالله بن جحش (به‌‌نقلی اولین غنیمتی که برای پیامبر (ص) آورده شده به دست وی بود)، عکاشة بن محصن (کسی‌‌ که چون شمشیرش در نبرد با دشمنان شکست، رسول خدا سلاح خود را بدو عطا کرده، درباره وی دعا کرد) و ابوسنان بن وهب نیز در حدیبیه اولین کسی دانسته شده که با رسول خدا بیعت کرد و گفت: ای رسول خدا! با تو به پیروزی یا شهادت بیعت می‌‌کنم و دیگران هم با این شرط با آن حضرت بیعت کردند. سنان بن ابی سنان و شجاع بن وهب (سفیر پیامبر در سال ششم نزد حارث بن ابی شمر حاکم غسّان) از جمله حاضران در نبرد بدر به شمار آمده‌‌اند. اینان در دیگر غزوات نیز دارای نقش بودند..

ارتداد بنی اسد

بنی‌‌اسد از قبایلی بودند که در حیات رسول خدا مرتد شدند. طلیحة بن خویلد اسدی در "بزاخه" (از منابع آبی بنی اسد) به دروغ خود را پیامبر خواند و توانست قسمتی از اسدیان و برخی گروه‌هایا قبایل را با خود همراه ساخته، بر دولت اسلامی مدینه، بشورد؛ اما پیامبر (ص) مجال دفع غائله آنان را نیافت و به سرای باقی شتافت.

برخی مفسران ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ که سخن از روی گردانی برخی عرب از اسلام است از ایشان یاد کرده، به ارتداد ایشان در عصر رسول خدا (ص) اشاره کرده‌‌اند. ‌‌این آیه اخطاری است به مسلمانان که اگر کسانی از ایشان از دین خود بازگردند، زیانی به خدا نمی‌‌رسانند و در آینده پروردگار متعالی گروهی را برای یاری اسلام بر می‌‌انگیزد..

بنی‌اسد بعدها به مذهب شیعه گرایش یافتند و دولتی به نام بنی‌مزید را به مرکزیت حله تأسیس کردند.

نام برخی اسدیان و موالی ایشان را میان اصحاب و راویان از معصومان می‌توان یافت. محمد بن جعفر اسدی از وکلای عصر غیبت از آن جمله است.

بنی‌مزید شاخه‌ای از بنی‌اسد هستند که در شهر حله عراق دولتی شیعی پدید آوردند و در گسترش تشیع نقش داشتند و مدتی راه حج عراق را امنیت بخشیدند..

بنی اسد پس از رحلت پیامبر (ص)

با رحلت رسول خدا و گسترش ارتداد در جزیرة‌‌العرب، خالد ‌‌بن ولید که از سوی ابوبکر مأمور سرکوب مرتدان شده بود عکاشة بن محصن اسدی را به سراغ قبیله مرتدش (بنی‌‌اسد) فرستاد؛ اما وی به دست یاران طلیحه کشته شد. سرانجام با کناره‌‌گیری بنی‌‌فزاره از همراهی با بنی‌‌اسد، طلیحه که خود را در برابر سپاه خلیفه ناتوان می‌‌دید فرار ‌‌کرد و در نزدیکی "بئر بزاخه" از خالد شکست خوردند. پس از پایان یافتن جنگ‌های ارتداد و بازگشت مجدد قبایل به اسلام، بنی اسد در نبرد "قادسیه" حضور داشته، در نبرد "ارماث" از نبردهای قادسیه، ۵۰۰ تن از آنان مجروح شدند؛ گویا هجرت ایشان به عراق نیز از همین زمان آغاز شد و تدریجاً در کوفه ساکن شدند و مسجدی به خود اختصاص دادند، چنان‌‌که سماک ‌‌بن مخرمه از بنی هالک بن عمرو‌‌ بن اسد مسجدش به مسجد سماک معروف شد. در دوران خلافت امیرمؤمنان، علی (ع)، هنگامی ‌‌که آن حضرت برای سرکوب اصحاب جمل به ناحیه "فید" (در مسیر مدینه به عراق) رسید، بنی‌‌اسد آمادگی خود را برای همراهی با امام اعلام کردند؛ اما امام علی (ع) ضمن کافی دانستن افرادی که در رکابش بودند آنان را به‌‌ماندن در جای خود امر کرد؛ اما آن دسته از اسدیان که در کوفه ساکن بودند با فراخوانی کوفیان‌‌در جنگ جمل حاضر شده، در رکاب امام جنگیدند.

در نبرد "صفین" نیز مجموعه‌‌ای از بنی‌‌اسد تحت فرماندهی عبدالله‌‌ بن عباس به مقابله با معاویه پرداختند. در این جنگ پرچم لشکر، در دستِ کدام ‌‌بن حضرمی اسدی بود و علی (ع) او را رئیس پلیس خود کرد. پیش از صلح امام حسن (ع) و هنگام حضور او در ساباط مداین، یکی از خوارج که از اسدیان بود، امام را مجروح کرد.

در حادثه کربلا، اسدیان کوفه، پس از کشته شدن هانی‌‌ بن عروه به دست ابن زیاد، به دستور مسلم بن عقیل زیر پرچم مسلم بن عوسجه اسدی درآمدند تا با ابن زیاد بجنگند. با فرود آمدن سید الشهداء (ع) به کربلا، بنی‌‌اسد در خصوص قیام آن حضرت سه دسته شدند (موافقان، مخالفان و بی‌‌طرفان). کسانی چون حبیب‌‌ بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، قیس بن مسهّر صیداوی و عمرو ‌‌بن ‌‌خالد صیداوی در کربلا حضور یافته، در رکاب آن حضرت به شهادت رسیدند. در جبهه مخالفان امام، کسانی چون حرملة ‌‌بن کاهل اسدی (قاتل طفل شیرخوار امام) و عده‌‌ای دیگر حضور داشتند، چنان‌‌که در تقسیم سرهای شهیدان کربلا میان قبایل حاضر در سپاه تحت فرماندهی عمر‌‌ بن ‌‌سعد، بنی‌‌اسد حامل ۴ یا۱۰ ‌‌سر مطهّر به کوفه بودند. که حکایت از فزونی شمار آنان در سپاه ابن سعد دارد. آن دسته از بنی‌‌اسد که در "غاضریه" نزدیک کربلا سکونت داشتند، بی‌‌طرفی اختیار کرده، پس از حادثه عاشورا اجساد شهیدان را به خاک سپردند.

از میان قبیله بزرگ بنی‌‌اسد، شاعران، محدثان و بزرگانی برخاسته‌‌اند. شاعر معروف شیعی، کمیت‌‌ بن زید اسدی از بنو ثعلبة بن دودان، عبدالله ‌‌بن زبیر اسدی شاعر و معرور بن سُوید محدث و حبیب بن صُهبان محدث از جمله آنان هستند..

منابع

• سامانی، سید محمود، مقاله «بنی اسد بن خزیمه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶
• سامانی، سید محمود، مقاله «بنی اسد بن خزیمه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین