زکریا در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زکریا است. زکریا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زکریا در قرآن - زکریا در علوم قرآنی - زکریا در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

برخی از فرهنگ‌نویسان، به صراحت زکریا (Zakariyya) را از واژگان دخیل دانسته‌اند. آرتور جفری، احتمال می‌دهد این واژه از سریانی وارد زبان عربی شده باشد. وی از ادله‌ای یاد می‌کند که بر اساس آنها، صورت قرآنی زکریا، ـ مانند یحیی، به جای یوحنا ـ از زبان عربی اثر پذیرفته است. به عقیده او این نام، هرچند به ظاهر در ادبیات کهن عربی نیامده است، بایستی در میان مسیحیان عرب پیش از اسلام کاملاً معروف بوده باشد. برخی پژوهشگران معاصر، زکریا را معرّبِ "زاخاری" در زبان عبری دانسته‌اند که به معنای "خدا او را یاد می‌کند" است و آیه دوم سوره مریم به این وجه تسمیه اشاره دارد: ﴿ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا﴾. البته این برداشت از آیه درست نیست. شماری دیگر از واژه‌پژوهان، بی‌اشاره به عربی یا دخیل بودن زکریا، آن را ذیل ماده "ز - ک ـ ر" به معنای "پرکردن ظرف" آورده‌اند. این گروه، املاها و ضبط‌های مختلف این واژه را "زکرِیّاء، زکرِیّا، زَکَرِیُّ و زَکَرِی" گفته و صورت جمع، تثنیه، رفع، جر و نصب آن را بر پایه هریک از املاهای نامبرده آورده‌اند. زکریای یاد شده در قرآن کریم از پیامبران بزرگ بنی‌اسرائیل، پدر حضرت یحیی (ع) و همدوره حضرت عیسی (ع) بود. ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاء فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ﴾ بر اساس گزارش‌های عهدین در میان بنی‌اسرائیل چند پیامبر و شخصیت برجسته دینی با نام زکریا می‌زیسته‌اند. منابع تفسیری و تاریخی مسلمانان در مواردی، گزارش‌های آنها را با یکدیگر آمیخته‌اند، چنان‌که برخی پژوهشگران نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند. بر همین پایه، شناخت درست زکریای یاد شده در قرآن کریم می‌طلبد که گزارش گزیده‌ای درباره شاخص‌ترین این شخصیت‌ها به دست داده شود..

زکریا در کتاب مقدس

کتاب مقدس از ۳۲ نفر با نام زکریا یاد کرده است که تنها برخی از آنان دارای جایگاه ممتاز دینی بودند:

زکریا فرزند یهویاداع

وی در دوران پادشاهی یوآش کاهن اعظم بود. ایستادگی وی در برابر بت‌پرستی یوآش و سران یهود و دعوت آنان به یگانه‌پرستی سبب شد با دسیسه بزرگان یهود و به فرمان یوآش در معبد مقدس، میان مذبح و هیکل سنگسار شود. او پیش از مرگ درباره پیامد قتل خویش و انتقام الهی خبر داد و چندی بعد، سپاهیان آرامی به کشور یهودا و پایتخت آن اورشلیم یورش بردند و سپاه نیرومند یهودا شکست خورد و همه سران کشور کشته شدند. یوآش نیز به شدت زخمی شد و خزانه معبد و سلطنتی به تاراج رفت. حمله به اورشلیم بعدها نیز تکرار شد و یوآش پس از ابتلا به بیماری‌های فراوان، سرانجام به دست غلامان خویش و به انتقام خون زکریا کشته شد..

زکریا فرزند برخیا

وی از انبیای صغارِ دوازده‌گانه مورد اعتقاد یهود و دارای منصب کهانت بود. پس از مرگ پدر با نام پدر بزرگش (عدّو) که آوازه بیشتری داشت و به عنوان پسر وی خوانده شد. او ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (ع) زندگی می‌کرد. کتاب زکریا که جزو اسفار عهد عتیق است و بیشتر به سبب پیشگویی‌های فراوان درباره مسیح موعود اشتهار دارد، به او نسبت دارد. او نقش مهمی در تشویق یهودیان آزاد شده از اسارت بابل جهت بازسازی معبد مقدّس و احیای مجد و عظمت گذشته ایفا کرد و پس از عمری دراز به مرگ طبیعی از دنیا رفت. انجیل متی، این زکریا (پسر برخیا) را از زبان عیسی مسیح (ع) اشتباها به جای زکریا فرزند یهویاداع به عنوان کسی یاد کرده که درون خانه خدا، میان عبادتگاه و قربانگاه کشته شد. .

زکریا، پدر یحیی

سرگذشت این زکریا به رغم برخی تفاوت‌های جزئی کاملاً با زکریای یادشده در قرآن کریم هماهنگ است. انجیل لوقا وی را از کاهنان و خادمان خانه خدا، معاصر هیرودیس (از پادشاهان یهود)، پدر یحیای نبی و نام همسرش را الیزابت معرفی کرده است. درستکاری و پای‌بندی عمیق زکریا و همسرش به احکام الهی، نازایی الیزابت، دعای زکریا برای فرزنددارشدن در جایگاه مقدس خانه خدا، بشارت جبرئیل درباره تولد یحیی، نیز درباره ویژگی‌های بسیار ممتاز و نقش هدایتی یحیی در میان بنی‌اسرائیل، ابراز شگفتی زکریا از این بشارت با اشاره به سالخوردگی خود و همسرش و تأکید جبرئیل بر تحقق این بشارت، بخش‌های مهمی از گزارش‌های کتاب مقدس‌اند. این گزارش‌ها با آیات قرآن کریم هماهنگ‌اند. (همین مقاله، زکریا در قرآن) انجیل لوقا از زبان جبرئیل و برخلاف قرآن کریم ﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾ از دست دادن قدرت تکلم زکریا را کیفر باور نکردن بشارت الهی درباره تولد یحیی و مدت آن را تا ۸ روز پس از تولد وی دانسته است. انجیل لوقا که خویشاوندی الیزابت با حضرت مریم (ع) نیز پیشگویی و بشارت زکریا درباره آمدن حضرت عیسی (ع) را گزارش کرده، برخلاف قرآن کریم ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ درباره کفالت مریم به دست زکریا سخنی ندارد..

زکریا (ع) در قرآن

نام زکریا (ع) ۷ بار در قرآن کریم آمده است. در سوره انعام آن حضرت کنار شماری دیگر از پیامبران الهی و از ذریه حضرت ابراهیم (ع) یاد شده است. ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾ در سوره آل عمران و در ادامه گزارش از تولد حضرت مریم (ع) از کفالت و سرپرستی وی به دست حضرت زکریا (ع)، درخواست فرزندی پاک و همانند مریم (ع) از خدا، مژده الهی به زکریا (ع) درباره تولد یحیی (ع)، اظهار شگفتی وی از این مژده با اشاره به کهنسالی خویش و نازایی همسرش و خواستن نشانه برای تحقق این بشارت گزارش شده است. ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاء فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ قَالَ رَبِّ أَنَّىَ يَكُونُ لِي غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاء قَالَ رَبِّ اجْعَل لِّيَ آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلاَّ رَمْزًا وَاذْكُر رَّبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالإِبْكَارِ﴾ در سوره مریم دعای حضرت زکریا (ع) و نوید ولادت حضرت یحیی (ع) با رویکرد دیگری گزارش شده است: در این سوره با هدف مژده دادن به پرهیزگاران، نمونه‌هایی از رحمت و نعمت الهی به پیامبران و انسان‌های صالح از جمله اجابت دعای حضرت زکریا (ع) روایت شده است. ﴿ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاء خَفِيًّا قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُن بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِن وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِيًّا قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا قَالَ كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَقَدْ خَلَقْتُكَ مِن قَبْلُ وَلَمْ تَكُ شَيْئًا قَالَ رَبِّ اجْعَل لِّي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَيَالٍ سَوِيًّا فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾ در سوره انبیاء گزیده‌ای از نگرانی‌ها و درخواست حضرت زکریا (ع)، اصلاح نازایی همسر وی و تولد حضرت یحیی (ع) و اجابت درخواست آنان گزارش شده است. ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾، ﴿فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ﴾..

شخصیت زکریا (ع)

برخی گزارش‌های تاریخی و تفسیری، زکریای نامبرده در قرآن کریم را فرزند برخیا، آذن یا اذن بن برکیا معرفی کرده‌اند، در حالی که آیات قرآن وی را پدر حضرت یحیی (ع) و همدوره حضرت مریم و عیسی (ع) خوانده‌اند. تطبیق آیات قرآن با گزارش کتاب مقدس نشان می‌دهد که زکریا، پدر حضرت یحیی (ع)، غیر از زکریا فرزند برخیا بوده است.

قرآن کریم حضرت زکریا (ع) را کنارشماری دیگر از پیامبران الهی، از نسل و نوادگان حضرت ابراهیم (ع) یاد کرده و برخورداری آنان از هدایت الهی را پاداش نیکوکاری ایشان خوانده است: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾؛ نیز آن حضرت را در زمره صالحان، برترین‌ها، برگزیدگان الهی و برخوردار از کتاب، حکم، نبوت و هدایت الهی و الگو برای پیامبر اکرم (ص) شناسانده است: ﴿وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾ بنده خاص خدا بودن، برخورداری از رحمت ویژه الهی،امیدواری و خوشبینی به خدا در زمینه اجابت دعا، برخورداری از نعمت‌های ویژه الهی، پیش‌قدم بودن در کارهای خیر، خاشع بودن در برابر خدا، دعا به درگاه الهی از سر بیم و امید و سجده و گریه کردن به هنگام شنیدن آیات الهی ویژگی‌های دیگر حضرت زکریا (ع) یاد شده‌اند. ﴿ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا﴾، ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾، ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾، ﴿فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ﴾ در برخی از احادیث با اشاره به نجّار بودن آن حضرت، ارتزاق از دسترنج خویش نیز از فضایل زکریا (ع) یاد شده است..

سرپرستی مریم (س)

پس از آنکه مادر حضرت مریم (س) وی را برای خدمت الهی در بیت‌المقدس نذر کرد و خدا نذر وی را پذیرفت و سرپرستی مریم (ع) را به دست حضرت زکریا (ع) نهاد: ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ گزارش قرآن نشان می‌دهد که کاهنان معبد در پی اختلاف بر سر سرپرستی حضرت مریم (ع) بر قرعه توافق کردند که به نام زکریا (ع) افتاد: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾ درباره زمان کفالت مریم (ع) به دست زکریا (ع) اختلاف است: بیشتر آن را در دوران کودکی وی دانسته‌اند. بر این اساس، افرادی چون مقاتل، سدی و ابن اسحاق گفته‌اند: مادر مریم (ع) پس از تولد، وی را درون پارچه‌ای پیچید و نزد احبار در معبد بیت‌المقدس برد و آنان به سبب جایگاه دینی بلند عمران، پدر حضرت مریم (ع) درباره سرپرستی و تربیت وی به نزاع پرداختند. زکریا (ع) چون شوهرخاله مریم (ع) بود، خود را شایسته‌تر خواند؛ اما در پی مخالفت احبار بنا شد با افکندن قلم‌های خویش درون آب رودخانه در این باره قرعه زنند و کسی که قلم وی همراه جریان آب نرفته و روی آب بماند، سرپرست مریم (ع) شود و تنها قلم زکریا (ع) روی آب ماند. بر پایه این گزارش‌ها، آن حضرت، مریم (ع) را به خانه خود برد و به همسرش سپرد و وقتی بالغ شد، اتاقی در معبد بیت المقدس برای وی ساخت. کسی جز آن حضرت نزد مریم (ع) رفت و آمد نمی‌کرد و خود وی برای او آب و غذا می‌برد. در مقابل، برخی مفسران زمان کفالت را پس از دوران شیرخوارگی دانسته‌اند و مستندشان اشاره قرآن به کفالت زکریا (ع) پس از رشد نیکوی مریم (ع) و گزارش بهره‌مندی وی از رزق نیکو پس از کفالت است؛ البته صاحبان دیدگاه نخست با اشاره به احتمال همزمانی رشد نیکوی یادشده با سرپرستی حضرت زکریا (ع) نیز برخورداری مریم (ع) از رزق الهی در اواخر دوران کفالت به این دیدگاه پاسخ داده‌اند..

درخواست فرزند

هرگاه حضرت زکریا (ع) وارد عبادتگاه مریم (ع) می‌شد، نزد وی برخی خوراکی‌ها را می‌یافت؛ هنگامی که درباره آنها از مریم (ع) می‌پرسید، وی پاسخ می‌داد که از جانب خداست و خدا به هر که بخواهد رزق بی‌حساب می‌دهد: ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ شماری از مفسران، مواردی چون نکره بودن رزق، پرسش زکریا (ع) از مریم (ع) درباره منشأ آن و درخواست فرزنددار شدن زکریا (ع) را مؤید نامتعارف و خارق‌عادت بودن آن رزق و نشانه کرامت و مقام والای مریم (ع) دانسته‌اند. مفسرانی چون ابن‌عباس، قتاده، مجاهد و سدی درباره خارق‌العاده بودن آن رزق گفته‌اند: زکریا (ع) در تابستان میوه‌های تازه زمستانی و در زمستان میوه‌های تازه تابستانی را در غرفه مریم (ع) می‌دید. در مقابل، برخی از مفسران گفته‌اند: آیه بر خارق‌العاده بودن رزق دلالت ندارد، بلکه اصل آماده شدن رزق بی‌اسباب عادی، خرق عادت است..

زمینه‌های درخواست فرزند

آیات قرآن نشان می‌دهند که وضعیت خاص حضرت زکریا (ع) و همسر او، نگرانی آن حضرت درباره وارثان خویش و مشاهده بهره‌مندی حضرت مریم (ع) از رزق الهی، عوامل زمینه‌ساز برای درخواست فرزند از خدا بودند:

دیدن مقام الهی مریم (ع)

هنگامی که حضرت زکریا (ع) پاسخ مریم (ع) درباره منشأ رزق را شنید، از خدا خواست که به وی فرزندی پاک و صالح عنایت کند: ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾ به اعتقاد مفسرانی که رزق مریم (ع) را میوه‌ای در غیر فصل آن دانسته‌اند، حضرت زکریا (ع) که بر اثر کهنسالی خود و نازایی همسرش به بچه‌دار شدن از راه طبیعی امیدی نداشت، با دیدن چنین پدیده شگفت‌انگیز و رزق خارق‌عادتی با خود اندیشید، خدایی که این میوه‌ها را در غیر فصل آن به مریم (ع) می‌دهد، به من نیز به رغم کهنسالی خود و نازایی همسرم می‌تواند فرزندی عنایت کند. در مقابل، برخی از مفسران گفته‌اند:

1. آیه بر این مطلب که رزق، میوه‌ای در غیر فصل آن و دعای زکریا (ع) متأثر از آن باشد دلالت ندارد..
2. این معنا اشعار دارد که گویا حضرت زکریا (ع) از قدرت خدا بر انجام دادن خوارق عادت آگاه نبود و این از ساحت یک پیامبر الهی به دور است. به عقیده این مفسران، دیدن عبادت، ویژگی‌های معرفتی و مقامات معنوی حضرت مریم (ع) و عنایت الهی به وی حضرت زکریا (ع) را برانگیخت فرزند صالحی همانند او را درخواست کند. پرسش او درباره چگونگی امکان فرزنددار شدن با توجه به وضعیت وی و همسرش نیز مؤید است که دیدن رزق خارق‌العاده زمینه‌ساز دعا نبود. فقره‌های ﴿إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاء﴾ و ﴿إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا﴾ نشان می‌دهند که حضرت زکریا (ع) به اجابت دعای خویش و قدرت الهی بر انجام دادن خوارق عادت، ایمان و اطمینان داشته است. بر اساس برخی از آیات قرآن، دعای حضرت زکریا (ع) برای فرزنددار شدن، پنهانی بود: ﴿إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا﴾ برخی، پرهیز از ریا و نزدیک‌تر بودن به اجابت را سبب دعای نهانی وی دانسته‌اند؛ ولی به اعتقاد بعضی با توجه به کهنسالی آن حضرت و نازایی همسرش آگاهی مردم از چنین آرزویی، زمینه‌ساز ریشخند وی می‌شد. در روایتی منسوب به امام رضا (ع) روزی که زکریا (ع) دعا کرد، یکم محرّم یاد شده است و اگر کسی آن روز را روزه گرفته و دعا کند، دعایش مستجاب می‌شود.

کهنسالی

حضرت زکریا (ع) با اعتقاد به قدرت بیکران الهی و اطمینان از اجابت دعای خویش به نبودن علل و اسباب عادی اشاره کرد، تا عقیده راسخ خود به قدرت خدا و خرق عادت را ابراز دارد. بر همین پایه، با اشاره به سست شدن استخوان (ناتوانی) و سپیدی موی سرش و اینکه خدا در گذشته نیز همواره دعا و درخواست وی را اجابت کرده است، از او خواست که این بار نیز دعای او را برآورد و فرزندی به او عطا کند: ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾، ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾. مفسران گفته‌اند که زکریا (ع) در این زمان ۶۰ یا ۷۰ سال داشته است. هفتاد و چند، ۹۵ و ۱۲۰ سال هم گفته شده است.

نازایی همسر

قرآن از نازایی همسر حضرت زکریا (ع) خبر می‌دهد: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ در پی استجابت دعای حضرت زکریا (ع) خدا نازایی همسر او را نیز درمان کرد: ﴿فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ﴾.برخی از مفسران با اشاره به بداخلاق بودن همسر زکریا (ع) اصلاح یاد شده را در زمینه اخلاق وی دانسته‌اند، در حالی که سیاق آیات، تصریح به نازایی وی در قرآن و ستایش از او کنار حضرت زکریا (ع) و یحیی (ع) شواهد نادرستی تفسیر یاد شده‌اند و نشان می‌دهند که مراد درمان نازایی اوست. بیشتر مفسران همانند قتاده و دیگران این تفسیر را برگزیده‌اند.ابومسلم، اصلاح را به جوان شدن وی تفسیر کرده است.

نبود جانشین مناسب

بیم از رفتار بستگان که پس از حضرت زکریا (ع) وارث وی می‌شدند، عامل دیگری برای درخواست فرزند بود، تا پس از وی وارث آن حضرت و خاندان یعقوب شود: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾ مفسرانی مانند سدی، سیوطی و دیگران، وراثت مورد نظر زکریا (ع) را جانشینی در دانش، حکمت و نبوت دانسته‌اند. بر این پایه و شناختی که زکریا (ع) درباره عملکرد ناشایست بنی‌اسرائیل با انبیا و دین الهی داشت، در هراس بود که پس از وی ناشایستگانی عهده‌دار رهبری دینی شده و مردم را به گمراهی کشانند. مفسران امامیه، مانند طوسی و طبرسی، تفسیر یاد شده را بر خلاف ظاهر آیه دانسته و گفته‌اند:

1. دانش و نبوت، موروثی نیستند، بلکه دانشْ اکتسابی و نبوت بر اثر گزینش الهی است.
2. حضرت زکریا (ع) برای پیشگیری از میراث‌خواری عموزادگان و دیگر بستگانش، چنان دعا کرد و این با میراث مالی بیشتر تناسب دارد. وی از آن می‌ترسید که آنان اموال وی را تباه ساخته و در راه نادرست به کار برند؛ همچنین وی خواست، خداوند فرزندش را "رَضیّ" قرار دهد؛ در صورتی که اگر مراد از وراثت، ارث نبوت باشد، چنین ویژگی به صورت طبیعی در وی خواهد بود و درخواست آن، لغو است.
3. نبوت به دست نااهلان سپرده نمی‌شود و نگرانی وی از بستگان، بی‌مورد خواهد بود. به اعتقاد مفسران یاد شده، براساس این آیه پیامبران می‌توانند دارایی خویش را به ارث بر جای نهند. درباره یعقوب نیز که زکریا (ع) می‌خواست فرزندش وارث خاندان وی باشد، اختلاف است؛ گروهی به پیروی از کلبی و مقاتل، وی را یعقوب ابن ماتان، برادر عمران ابن ماتان (پدر حضرت مریم) دانسته‌اند و سدی وی را یعقوب بن اسحاق (ع) خوانده است؛ با این توضیح که همسر زکریا (ع) خاله حضرت مریم (ع) و از نسل یهودا فرزند یعقوب نبی (ع) بود و نسب خود زکریا (ع) نیز از طریق نسل هارون (ع) و لاوی به حضرت یعقوب می‌رسید. به نظر، حضرت زکریا (ع) با درخواست فرزندی شایسته می‌خواست که نبوت و پیشوایی دینی در خاندان وی پایدار باشد؛ همان آرزو و درخواستی که حضرت ابراهیم (ع) نیز داشت ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و خدا پیامبران فراوانی از نسل وی برانگیخت و دادن چنین نسل و نوادگانی را پاداش نیکوکار بودن وی خواند.﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ اختلاف مفسران امامیه و اهل سنت در این باره، بیشتر، بازتابی از نزاعی تاریخی است که بر اساس آن اهل سنت با استناد به روایتی از پیامبر اکرم (ص) معتقدند انبیای الهی، میراث مالی از خود برجای نمی‌گذارند، پس همه دارایی رسول خدا (ص) از جمله فدک، متعلق به عموم مسلمانان است؛ اما شیعیان به ادله‌ای، از جمله با استناد به چنین آیاتی، دیدگاه یادشده را رد می‌کنند. چنان‌که برخی از مفسران شیعه و اهل سنت نیز گفته‌اند، مراد از وراثت می‌تواند اشاره به هر دو مورد (مال و نبوّت) باشد.

ویژگی‌های فرزند درخواستی

بر پایه آیاتی، حضرت زکریا (ع) نه یک فرزند معمولی، فرزندی با ویژگی‌های ممتاز می‌خواست: ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾ علامه طباطبایی، ﴿ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً﴾ را فرزندی دانسته است که ویژگی‌ها و رفتارهایش بر پایه آرزوهای پدر و از نظر بزرگی و مقرب درگاه الهی بودن، همانند حضرت مریم (ع) باشد. بر همین اساس، خدا با اجابت دعای حضرت زکریا (ع) یحیی (ع) را به وی داد که بیش از هر پیامبر دیگری به حضرت عیسی (ع) شباهت داشت که چهره کامل‌تر مریم مقدس (ع) بود .نامگذاری حضرت یحیی (ع) از سوی خدا و اینکه پیش از وی کسی به این نام نبوده است، مؤید این معناست که وی فرزندی ممتاز مانند مریم (ع) درخواست کرد: ﴿يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا﴾ علامه طباطبایی در ادامه با مقایسه مشابهت‌های مشترک یادشده در قرآن برای حضرت یحیی (ع) و عیسی (ع) به تأیید نظر خود می‌پردازد؛ البته برخی با تفسیر آیه به همان معنای ظاهری گفته‌اند که پیش از وی کسی به این نام نبوده است؛ ولی ابن جبیر و عطاء در تفسیری نزدیک به دیدگاه علامه گفته‌اند: مراد این است که تا آن زمان، همانند او را نیافریده است. ویژگی دیگری که حضرت زکریا (ع) طلب کرد، پسند و مرضیّ خدا بودن است: ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾ داشتن باورها و رفتارهای خداپسند و مطیع و بنده خدا بودن، مواردی‌اند که مفسران در تفسیر آیه به آن اشاره کرده‌اند؛ همچنین برخی مفسران با استناد به آیه ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾ گفته‌اند که حضرت زکریا (ع) از خدا خواست فرزند او از اولیای الهی باشد: "فَهَب لی مِن لَدُنکَ ولیـّا".

بشارت تولد یحیی (ع)

در پی دعای حضرت زکریا (ع) هنگامی که وی در محراب سرگرم عبادت بود، فرشتگان ولادت یحیای نبی (ع) را به او نوید دادند: ﴿فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ به گفته ابن‌عباس، زکریا (ع) در این زمان ۱۲۰ و همسرش ۹۸ سال داشت. قتاده هفتاد و چند سال را گفته است. حضرت زکریا (ع) با شنیدن بشارت الهی، ضمن اشاره به کهنسالی خود و نازایی همسرش، از امکان بچه‌دار شدن خویش شگفتی ابراز کرد و درباره چگونگی آن پرسید: ﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا﴾ با توجه به شخصیت انبیای الهی و لزوم ایمان و آگاهی آنان از قدرت الهی بر انجام دادن امور خارق عادت، مفسران اختلاف دارند که چرا حضرت زکریا (ع) با شنیدن مژده الهی شگفتی ابراز کرد: از عکرمه و سدی، نقل شده است که سبب شگفتی وی القائات شیطان بود که وحیانی بودن بشارت را نفی و او را دچار تردید کرد. شیطان به وی گفت که این ندای فرشتگان نیست، بلکه شیطان می‌خواهد تو را مسخره کند، وگرنه همانند گذشته به تو وحی می‌شد، از این‌رو زکریا (ع) از خدا خواست تا نشانه‌ای برای وحیانی بودن این مژده قرار دهد. برخی گفته‌اند: وی بدون دیدن فرشته، تنها ندایی را شنید و در این هنگام، شیطان با وسوسه‌های خود، او را دچار تردید کرد. بیشتر مفسران در این سخن خدشه کرده‌اند که پیامبران، تفاوت وحی و وسوسه را به خوبی می‌فهمند و شیطان هرگز نمی‌تواند در ادراک آنان دست ببرد. شماری از این مفسران گفته‌اند که شگفتی و پرسش حضرت زکریا (ع) نه در مورد اصل بچه‌دار شدن، با توجه به فقدان شرایط طبیعی، درباره چگونگی آن بود؛ بدین معنا که آیا وی و همسرش جوان می‌شوند یا در عین کهنسالی بچه‌دار می‌شوند؛ همچنین برخی احتمال داده‌اند این پرسش زکریا (ع) بود که آیا از همان همسرش صاحب فرزند می‌شود یا از زن دیگری؟ علامه طباطبایی در تفسیری نزدیک به همین معنا، ابراز شگفتی را بر اثر نبود شرایط طبیعی و پرسش را در زمینه جزئیات بشارت می‌داند. آن حضرت، با اینکه به بشارت الهی یقین داشت، خواست اطمینان یابد؛ همانند حضرت ابراهیم (ع) که با وجود ایمان به زنده شدن مردگان، از خدا خواست که چگونگی آن را به وی نشان دهد، تا دل او آرام گیرد. ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ علامه طباطبایی در کنار معنای یاد شده، تفسیر دیگری نیز به دست داده است: حضرت زکریا (ع) با مشاهده مریم (ع) و مقام معنوی او و یادآوری بی‌فرزندی خویش، از خود بی‌خود شد و در چنین حالی از خدا خواست به وی فرزندی عنایت کند؛ آن‌گاه در دعای خود به کهنسالی خویش و نازایی همسرش اشاره کرد که عامل‌های اصلی تأثر و اندوه وی بودند. در پی اجابت دعایش و دریافت بشارت الهی، از آن حال بیرون آمد و یادآوری کهنسالی خود و نازایی همسرش که مایه اندوه وی شده بودند، سبب نوعی شگفتی آمیخته به خوشحالی در او گردیدند. این تفسیر را رشید رضا نیز از استاد خود نقل کرده و آن را بهترین تفسیر خوانده است. علامه طباطبایی می‌افزاید که افزون بر آنچه یاد شد، حضرت زکریا (ع) خواست درباره چگونگی تحقق فضل و نعمت الهی و برداشته شدن یک به یک موانع بپرسد، تا افزون بر لذت اصل بشارت، از چگونگی عملی شدن آن نیز کامیاب شود؛ همان سؤالی که حضرت ابراهیم (ع) نیز در باره نوید تولد فرزند خود پرسید و زمانی که فرشتگان او را از ناامیدی درباره بچه‌دار شدن نهی کردند، آن حضرت با نفی ناامیدی خویش، یأس از رحمت الهی را ویژگی گمراهان خواند. ﴿قَالُوا بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْقَانِطِينَ﴾، ﴿قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ﴾. قرآن کریم پاسخ خدا به شگفتی زکریا (ع) را چنین گزارش می‌کند: ﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾؛ یعنی چنین چیزی، بی‌آنکه شما جوان شوید، حتما تحقق خواهد یافت. هر گاه خدا چیزی را بخواهد پدید آورد، اسباب طبیعی یا فراطبیعی آن را می‌آفریند، پس تو این کار را به عهده خدا بگذار. به گفته مجاهد، درپی پرسش و ابراز شگفتی زکریا (ع) جبرئیل چوب خشکی را به وی داد تا میان دستان خویش بگذارد؛ هنگامی که آن چوب به قدرت خدا سبز شد و برگ در آورد، جبرئیل گفت: خدایی که چنین قدرتی دارد، می‌تواند از تو، نیز از همسر نازایت فرزندی را به بار آورد. در آیه بعد خدا با تأکید بر تحقق بشارت، دادن فرزند به زکریا (ع) با شرایط موجود را آسان می‌خواند و در ادامه با اشاره به آفرینش خود آن حضرت (آفرینش اصل انسان از خاک) که به مراتب دشوارتر به نظر می‌آید، برامکان آن استدلال می‌کند: ﴿قَالَ كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَقَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ تَكُ شَيْئًا﴾ به گفته ابن عباس، پس از این مژده، حضرت زکریا (ع) توان جنسی خود را بازیافت و نازایی همسرش درمان شد. بر اساس روایتی منسوب به امام باقر (ع) حضرت یحیی (ع) ۵ سال پس از این بشارت به دنیا آمد.

آیت بشارت

در پی نوید تولد یحیی (ع) حضرت زکریا (ع) از خدا خواست تا نشانه‌ای برای وی قرار دهد. خطاب رسید: نشانه تو این است که سه روز با مردم جز به اشاره نتوانی سخن گفت و پروردگارت را بسیار یاد کن و عصرگاهان و بامدادان تسبیح‌گوی او باش: ﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾ چرایی درخواست آیت بشارت و چیستی و چگونگی آن، از مباحث مهم و اختلافی مفسران است.

چرایی درخواست نشانه

مفسران اختلاف دارند که آیا درخواست نشانه برای فهمیدن زمان بارداری همسرش بود؛ یا برای تشخیص رحمانی و شیطانی بودن ندا:

1. بیشتر مفسران، دیدگاه نخست را پذیرفته‌اند:زکریا (ع) به اقتضای طبیعت بشری و با هدف آرامش خاطر و مژده دادن به خانواده خود می‌خواست با این نشانه از زمان تحقق بشارت الهی آگاه شده و بر عبادت و شکرگزاری خود بیفزاید. این دیدگاه با آیات قرآن سازگار نیست، زیرا براساس گزارش قرآن کریم حضرت زکریا (ع) در همان جای عبادت، قدرت سخن گفتن را از دست داد و هنگام بیرون آمدن از آنجا با اشاره با مردم سخن گفت ﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾، در حالی که بارداری همسرش قطعا پس از خروج وی از معبد بوده است. به عقیده رشید رضا، حضرت زکریا (ع) از خدا خواست برای شکرگزاری نعمت فرزند، عبادتی را برای وی برگزیند که پایان آن، نشانه تحقق بشارت باشد و خدا دستور داد که سه روز را هر صبح و شام تنها به ذکر و تسبیح الهی پرداخته و در صورت نیاز به سخن گفتن با مردم با اشاره با آنان سخن گوید و پس از پایان این مدت به خانواده‌اش نوید دهد. چنان‌که علامه طباطبایی هم گفته است، آیه مورد بحث هیچ بر دیدگاه رشید رضا دلالتی ندارد.
2. مفسرانی مانند سدی و طبری، با اعتقاد به دیدگاه دوم، گفته‌اند که در پی بشارت الهی، شیطان با وسوسه‌های خود، ندای فرشتگان را شیطانی خواند وحضرت زکریا (ع) برای اطمینان از اینکه ندای رسیده، رحمانی است نه شیطانی، نشانه‌طلبید.این دیدگاه، چون ناسازگار با عصمت انبیا در دریافت پیام الهی است، رد شده است و اینکه پیامبران به سبب عصمتی که دارند، ندای رحمانی را به خوبی از وساوس شیطانی باز می‌شناسند.
3. علامه طباطبایی با اذعان به عصمت انبیا، دیدگاه دوم را به گونه‌ای سازگار با آن بیان کرده است: قدرت انبیا برای شناخت ندای رحمانی و شیطانی از یکدیگر را خدا در اختیار آنان قرار می‌دهد و آنها بی‌امداد الهی چنین توانی ندارند و درخواست زکریا (ع) نیز با چنین هدفی انجام پذیرفت؛ البته در صورتی که آیت الهی در اختیار وی قرار نمی‌گرفت، معصوم بودن انبیا آسیب می‌دید. وی نوع نشانه (ناتوانی زکریا (ع) از سخن گفتن با مردم و در عین قدرت وی بر تسبیح خدا) را مؤید دیدگاه خود می‌داند؛ با این توضیح که خدا با دادن این نشانه، وی را از خطا مصون داشت، زیرا شیطان هرگز برای چنین تصرفات و اثرگذاری توان ندارد. علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش احتمالی که "اگر زکریا (ع) آیت را برای بازشناسی ندای رحمانی می‌خواست و دچار تردید بود، چرا با اشاره به کهنسالی خود و نازایی همسرش در باره چگونگی امکان این بشارت پرسید، و چنانچه تردیدی نداشت، چرا نشانه‌طلبید" گفته است: مراتب اعتقاد مختلف است؛ امکان دارد وی با اطمینان به رحمانی بودن بشارت درباره چگونگی آن پرسید و پاسخ دیگری شنید و برای اینکه یقین کند و بیشتر آرامش یابد، نشانه‌ای‌طلبید. علامه طباطبایی در تأیید این دیدگاه که طلب نشانه برای رفع تردید بود، با استناد به "فَنادَتهُ المَلائکَةُ" می‌گوید که این عبارت اشعار دارد که وی بی‌دیدن فرشته فقط صدای هاتفی را شنید و چه بسا ندیدن فرشته زمینه چنین تردیدی را فراهم ساخت.
4. برخی مفسران ضمن تأکید بر ایمان زکریا (ع) درخواست آیت از سوی وی را به درخواست حضرت ابراهیم (ع) برای دیدن چگونگی زنده کردن مردگان مانند کرده‌اند که تنها با هدف اطمینان و آرامش قلبی انجام گرفت. براساس این دیدگاه که با مقام نبوت و عصمت نیز سازگار است، حضرت زکریا (ع) لزوما با تردیدی روبه‌رو نبود و نشانه را صرفا برای آرامش خاطر می‌خواست. برپایه روایتی منسوب به امام صادق (ع) حضرت زکریا (ع) در پی شنیدن ندای فرشتگان، دوست داشت بداند که این ندا از جانب خداست یا نه، از این‌رو پس از دریافت آیت الهی به خدایی بودن آن پی برد. در این روایت، از وسوسه‌های شیطان یاد نشده است.

چیستی و چگونگی نشانه

خدا با اجابت درخواست حضرت زکریا (ع) فرمود: نشانه تو این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نتوانی گفت و پروردگار خود را بسیار یاد کن و در عصرگاهان و بامدادان او را تسبیح بگو: ﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾ در آیه‌ای دیگر، از ناتوانی وی بر سخن گفتن برای سه شبانه روز را، با وجود سالم بودن زبان، نشانه خوانده است: ﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَ لَيَالٍ سَوِيًّا﴾. درباره ارادی یا ناارادی بودن سخن نگفتن زکریا (ع) با مردم اختلاف است: به اعتقاد بیشتر مفسران وی با آنکه زبانش کاملاً سالم بود، به شکل خارق‌عادت سه شبانه روز نتوانست با مردم سخن بگوید؛ ولی می‌توانست زبور را تلاوت کند و به دعا، نیایش و تسبیح الهی بپردازد. سبب ناتوانی از سخن گفتن با مردم به رغم قدرت بر تسبیح خدا، این بود که زبان حضرت زکریا (ع) در آن مدت و از روی شکرگزاری، تنها به ذکر الهی سرگرم باشد. این دیدگاه مشهور با آیت بودن نشانه مذکور، نیز با اصل درخواست زکریا (ع) سازگار است؛ ولی سخن نگفتن ارادی نمی‌تواند نشانه‌ای خارق ‌عادت باشد. برخی از مفسران، مانند قتاده، ربیع و طبری، ناتوانی یاد شده را گونه‌ای مجازات الهی دانسته‌اند، چون حضرت زکریا (ع) با وجود شنیدن ندای فرشتگان و دریافت بشارت الهی، خواستار نشانه شد. ثعلبی، این تعلیل را به بیشتر مفسران نسبت داده است؛. نیز این سخن برگرفته از انجیل لوقاست. اصل این سخن، نیز زمان یادشده در انجیل لوقا برای سخن نگفتن، بر خلاف صریح آیات قرآن است. برخی نیز گفته‌اند که زبان وی به اندازه‌ای بزرگ شد که حجم دهان وی را پر کرد و او نتوانست سخن بگوید. رشید رضا این‌گونه سخنان را در بیان علت ناتوانی در سخن گفتن، بسیار سخیف خوانده است که روایت آن جز برای رد کردن روا نیست. در مقابل دیدگاه مشهور، برخی مانند ثعلبی، معتقدند که حضرت زکریا (ع) توان تکلم را از دست نداد، بلکه خدا وی را سه شبانه روز از سخن گفتن با مردم نهی کرد و از وی خواست که در این مدت به طاعت و عبادت الهی بپردازد؛ اگر وی قدرت سخن گفتن نداشت، درخواست پرداختن به ذکر الهی بی‌معنا خواهد شد. این دیدگاه با آیت الهی بودن سازگار نیست.

حضرت زکریا (ع) در پی دریافت آیت الهی، از عبادتگاه خارج شد و بی هیچ سخنی به مردم اشاره کرد که هر صبح و شام به تسبیح و تنزیه الهی بپردازند: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾ پیوند دعای حضرت زکریا (ع) و اجابت آن با اشاره وی به مردم درباره تسبیح الهی، موضوع دیگری است که مفسران به آن پرداخته‌اند؛ برخی گفته‌اند: حضرت زکریا (ع) سرآمد علمای یهود، صاحب قربان و کلیددار معبد بیت‌المقدس بود و هر صبح و شام دَرِ معبد را می‌گشود، تا مردم برای عبادت وارد آنجا شوند و با او نماز بگزارند. در این سه روز که نمی‌توانست سخن بگوید، مانند روزهای دیگر هر صبح و شام آنان را با اشاره به ذکر و تسبیح الهی می‌خواند. به عقیده برخی، چون آثار و برکات فرزندی مانند حضرت یحیی (ع) شامل حال مردم نیز می‌شد و در سرنوشت، آینده و تقویت ایمان آنان اثرگذار بود، مناسب بود آنها نیز برای شکر این نعمت به تسبیح الهی بپردازند..

شهادت زکریا (ع)

قرآن کریم درباره جزئیاتی همچون مدت عمر، مرگ طبیعی یا شهادت حضرت زکریا (ع) و جایگاه دفن وی سخنی نگفته است؛ اما مفسران ذیل برخی از آیات، از کشته شدن وی به دست قوم خویش خبر داده‌اند؛ این آیات، کشته شدن پیامبران الهی به دست بنی‌اسرائیل و پیامدهای آن را گزارش می‌کنند: ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾. همچنین قرآن کریم از پیشگویی قطعی تورات به بنی‌اسرائیل درباره دو بار فسادانگیزی، خودبرتربینی و ستمگری آنان در سرزمین خویش و پیامد آن خبر داده است: ﴿وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا﴾ برپایه دیدگاه مفسرانی مانند ابن‌عباس، ابن‌مسعود، ابن‌زید و زمخشری، فسادانگیزی نخست به قتل حضرت زکریا (ع) اشاره دارد که در پی آن، خدا یکی از پادشاهان مقتدر را بر بنی‌اسرائیل مسلط ساخت. این پادشاه را به اختلاف، شاپور اول، بخت نصر و سنحاریب رومی گفته‌اند. در برخی از احادیث از تسلط بخت‌نصر بر آنان، محاصره و غارت بیت‌المقدس و کشتار و اسارت ده‌ها هزار نفر از بنی‌اسرائیل یاد شده است. به عقیده برخی مفسران، راوی حدیث ثقه نیست و بخت‌نصر، معاصر ارمیا یا دانیال نبی و ۶۰۰ سال پیش از زمان حضرت زکریا (ع) بوده است. براساس گزارش کتاب مقدس نیز زکریای معاصر بخت‌نصر و دوران اسارت یهودیان در بابل، زکریا پسر برخیا بود که به مرگ طبیعی از دنیا رفت. (همین مقاله، زکریا در کتاب مقدس) برخی دیگر از مفسران با تردید در این دیدگاه، مراد از فساد انگیزی را ستمگری، غارت اموال، کشتن انبیا و خونریزی دانسته‌اند. به گفته ابوعلی جبایی، از آنجا که قرآن کریم مراد از فسادانگیزی را بیان نکرده است، آن را نمی‌توان یقینی اشاره به کشتن زکریا (ع) دانست. درباره جزئیات شهادت حضرت زکریا (ع) پرداخت‌های مختلفی هست: بر اساس گزارشی منسوب به وهب ابن منبه یمانی، در پی بارداری حضرت مریم (ع) ابلیس در میان بنی‌اسرائیل شایع کرد که باردار شدن مریم (ع) نتیجه ارتباط با زکریاست، زیرا کسی جز وی با مریم (ع) رابطه نداشت. در پی انتشار این نسبت ناروا زکریا (ع) از شهر گریخت و افراد شرور و نادان قوم به تعقیب وی پرداختند. حضرت زکریا (ع) به وادی پردرختی پناه برد و درختی به گونه‌ای اعجازین شکافته شد و پس از داخل شدن زکریا (ع) دوباره به هم آمد. دنبال کنندگان که ابلیس آنان را همراهی و راهنمایی می‌کرد، پس از یافتن درخت، آن را با اره از میان بریدند و زکریا (ع) را به شهادت رساندند. آنان پیکر زکریا (ع) را به حال خود رها کرده و رفتند و خدا فرشتگانی را فرستاد و آنها بدن زکریا (ع) را غسل داده و پس از سه روز نماز گزاردن بر آن دفن کردند. این گزارش که در منابع گوناگون با جزئیات و پرداختی متفاوت روایت شده، با برخی تفاوت‌های مربوط به جزئیات حادثه، در روایتی منسوب به امام صادق (ع) نیز آمده است.

براساس گزارشی منسوب به کعب الاحبار، حضرت زکریا (ع) درپی کشته شدن فرزندش گریخت و پادشاه و اطرافیانش وی را تعقیب کردند و با دیدن گوشه‌ای از لباس وی که از شکاف درخت بیرون مانده بود، او را به همان شکلی که گفته شد به قتل رساندند. این گزارش در برخی از منابع یهودی آمده است. برپایه روایتی تفسیری، خدا پناه بردن زکریا (ع) به درون درخت را پناه بردن به غیر خود دانسته و او را به سبب این کار، گرفتار سرنوشت یادشده کرد، تا همگان بدانند که خدا پناه بردن به غیر خود را برنمی‌تابد.محتوای این گزارش‌های تفسیری با مبانی اعتقادی درباره خداوند، چندان سازگاری ندارد. در مقابل، برخی نیز مانند ابن‌اسحاق، با نفی شهادت زکریا (ع) از مرگ طبیعی وی سخن گفته‌اند. بر اساس برخی گزارش‌ها آن حضرت در بیت‌المقدس دفن شده است. با توجه به اینکه زکریای یادشده در قرآن از پیامبران نامدار بنی‌اسرائیل بود، از یک سو نبود گزارشی درباره کشته شدن وی در عهد قدیم و جدید و از سویی، برخی تعارض‌های درونی گزارش‌های تفسیری و تاریخی درباره شهادت آن حضرت با یکدیگر، اصل کشته شدن وی را با تردید روبه‌رو می‌سازد. نتیجه اینکه گزارش‌های شهادت حضرت زکریا (ع) از منابع اهل کتاب و به دست علمای مسلمان شده یهودی، مانند کعب‌الاحبار و وهب بن منبه، به منابع اسلامی وارد شده و به مرور با پردازش و جزئیاتی متفاوت ارائه گشته‌اند..

منابع

1. اسدی، علی، مقاله «زکریا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴