مذهب جعفری اثناعشری
مذهب جعفری اثناعشری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مذهب جعفری در کلام اسلامی - مذهب جعفری در معارف مهدویت - مذهب جعفری در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردشیعیان در طول تاریخ به فرقه‌های متعددی منشعب شده‌اند؛ اما کامل‌ترین آنان "جعفری اثنی عشریه" است. به شیعیان و پیروان اهل بیت (ع) که به امامت بلافصل امیر المؤمنین (ع) پس از رسول خدا (ص) عقیده دارند و امامت را منصب الهی می‌شمارند که با نصب الهی و نص خدا و رسول تعیین می‌شود، جعفری اثنی عشری یا امامیه گفته می‌شود. براساس آیات قرآن و احادیث رسول، امامیه معتقد به وجوب امامت ائمۀ دوازده گانه و عصمت ایشان هستند و در امام، شرایطی همچون عصمت، نص، اعلم و افضل بودن و... را قائلند، همچنین امامت را در فرزندان علی (ع) می‌دانند و به امام غایب منتظر عقیده دارند.
تعریف امامیه و عناوین مختلف آن
مذهب جعفری اثنی عشری یا به عبارتی مذهب امامیه مذهبی است قائل به امامت دوازده نفر از خاندان رسول اکرم (ص). امامیه برگرفته از امام است که در لغت به معنی پیشوا و کسی است که از گفتار او پیروی می‌شود و جمع آن ائمه است[۱]. در اصطلاح، امامی به کسی که شیعه و معتقد به امامت بلافصل امیر المؤمنین (ع) باشد گفته می‌شود، به اینگونه اشخاص، خاصه هم می‌گویند، در مقابل عامه که مقصود اهل سنت‌اند[۲].
بنابراین هر گروهی که پس از پیامبر (ص) به امامِ منصوب معتقد است، می‌توان آن را امامی نامید. در این صورت واژه امامیه با شیعه مترادف خواهد بود، زیرا شیعه کسی است که از امام منصوب به نام علی (ع) پیروی میکند و او را بر دیگر صحابه پیامبر (ص) مقدم می‌دارند[۳].[۴]
هر چند، در گذشته امامیه، نام عمومی مذاهبی بوده است که به امامت و خلافت بلافصل حضرت علی بن ابی طالب (ع) و امامت فرزندانش معتقد بوده‌اند؛ اما امروزه بر یک مذهب اطلاق می‌شود که آن را مذهب جعفری یا اثنی عشری نیز گویند[۵]. از زمان شیخ صدوق به بعد که نگارش کتب عقاید و ملل و نحل در میان شیعه رواج بیشتری یافت، اصطلاح امامیه به صورت خاص در مورد فرقه اثناعشریه به کار رفت[۶].[۷] "اثنا عشر" یعنی دوازده. در احادیثی از پیامبر خدا (ص) نقل شده است که امامان دوازده نفرند[۸]. نام و مشخصات آنان را هم بیان فرموده است[۹].
مراد از دو واژه شیعه و امامیه، شیعیان اثناعشری یا جعفری است که احتمالاً به خاطر تمایز آن از دیگر فرقه‌ها مانند زیدیه و اسماعیلیه به‌کار میرود[۱۰]. مذهب جعفری نیز، نام دیگر مذهب شیعه اثنی عشری است که پیرو مکتب فقهی امام جعفر صادق (ع) هستند؛ تعابیری همچون فقه جعفری، مذهب جعفری و مکتب جعفری به همین مناسبت به کار میرود[۱۱].
مهمترین وجه تمایز شیعه اثناعشری با اهل سنت در آن است که پیروان اهل بیت (ع) به امامت بلافصل امیر المؤمنین (ع) عقیده دارند و امامت را منصب الهی می‌شمارند که با نصب الهی و نص خدا و رسول تعیین می‌شود. بنابراین، محور عقیدۀ امامیه، انتصابی بودن امام از سوی خدا و رسول است، نه انتخاب مردم و امامت را نصّ خاص می‌دانند نه رأی دیگران؛ اما اهل سنت و جماعت پس از پیغمبر، امر خلافت[۱۲] را به شورای مسلمانان و تصویب آنان منوط می‌دانند[۱۳].
تاریخچه امامیه
پیدایش شیعه امامیه به دوران بعثت پیامبر (ص) باز می‌‌گردد. اولین بار شخص پیامبر اکرم (ص) در داستان حدیث "الدار" بعد از نزول آیۀ ﴿وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ﴾[۱۴] بحث خلافت و جانشینی پس از خود را مطرح کرد، در آنجا علی (ع) دعوت ایشان را اجابت نمود. پس از رحلت پیامبر (ص) گروهی در مکانی به نام سقیفه به تعیین خلیفه پرداختند که مورد اعتراض علی (ع) و برخی از یاران او واقع گردید اما کاری از پیش نبردند؛ چراکه در اقلیت بودند. این روال ادامه یافت، تا جایی که لعن و دشمنی با علی (ع) در دوران حکومت بنی‌امیه ادامه داشت. خلفای بنی‌عباس نیز به انحای دیگر به آزار شیعیان پرداختند و امامان (ع) را شکنجه و در نهایت به شهادت رساندند. این وضعیت ادامه داشت، تا اینکه در قرن چهارم هجری آل‌بویه در بغداد و مناطقی از ایران بر سر کار آمدند. در این زمان بود که شیعیان برای اولین‌بار به صورت رسمی و آزادانه به ابراز عقاید خود پرداختند و زمینۀ گسترش تشیع در دیگر بلاد اسلامی فراهم شد. در همین دوران دولت آل‌حمدان در شام، گروهی از زیدیان در دیلم و مناطقی از یمن و فاطمیان اسماعیلی در شمال آفریقا و مصر دولت‌های مستقل شیعی برپا کردند. همچنین در این قرن مجموعه‌های حدیثی، کلامی و رجالی امامیه نگارش یافت و در بغداد مکتب عقلی شیخ مفید و در قم مکتب حدیثی شیخ صدوق پدید آمد.
هرچند پس از شکست آل‌بویه و فاطمیان توسط سلجوقیان و ایوبیان، شیعیان مجدداً شکنجه‌های زیادی تحمل کردند، اما عملاً در حوزه جغرافیای اسلامی فرقه و تفکر شیعه رو به گسترش نهاد، تا اینکه سلطان محمد خدابنده پنجمین ایلخان مغول پس از مناظره علامه حلی با علمای اهل سنت و تفوق ایشان در قرن هشتم هجری به مذهب شیعه گرایش پیدا کرد. نخستین‌بار در زمان او بود که شیعه امامیه مذهب رسمی ایران شد و نام علی (ع) در سکه‌ها با عنوان "علی ولی‌الله" به جای نام خلفای قبلی زده شد. وی همچنین دستور داد نام دوازده امام را در خطبه‌های نماز جمعه ذکر کنند.
با روی کار آمدن شاه اسماعیل در قرن دهم هجری و دیگر پادشاهان صفوی در اصفهان که دارای قدرت فوق‌العاده و منحصر به فردی در زمان خود بودند، عملاً شیعه جان تازه‌ای گرفت. در این دوره علمای شیعه به مناصب قدرت و حکومت راه پیدا کردند و تفکر شیعی در سطح گسترده‌ای رو به گسترش نهاد[۱۵]. در نهایت در دوران معاصر، حکومت جمهوری اسلامی با رهبری و مدیریت مراجع شیعه امامیه، به خصوص شخص امام خمینی پس از یک مبارزه طولانی، با مبنا و تئوری ولایت‌فقیه جهت اجرای احکام دین در دوران غیبت امام معصوم روی کار آمد[۱۶].
اعتقادات امامیه اثنی عشریه
برخی از مهمترین عقاید شیعه امامیه عبارتند از: توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، عدم رؤیت خداوند، عدل، حجیت عقل، حسن و قبح ذاتی افعال، نصب الهی امامت[۱۷]، عصمت همه انبیاء و امامان (ع)، بداء و رجعت[۱۸].
به طور کلی، پیروان اهل بیت از نظر کلامی، دارای روشی میانه بوده و بیش‌تر به روش کلامی معتزله نزدیک هستند. نفی جبر و تفویض و اعتقاد به "امر بین الامرین" و مخلوق دانستن قرآن، از جلوه‌های روش اعتدال‌گرایی امامیه است[۱۹]. از منظر شیعیان اثناعشری، مردم برای تحقق نیکی و حفظ شریعت به امام نیازمندند و این نیازمندی تا قیامت باقی است و وجود جهان بدون امام ناممکن است[۲۰]. در نظرگاه آنان، امام از ویژگی‌هایی مانند عصمت، برخورداری از نص، و افضلیت برخوردار است[۲۱].
امامیه در احکام عملی نیز ویژگی‌هایی دارند؛ از جمله آنکه مسح پا را در وضو واجب می‌شمارند. لزوم ذکر "حی علی خیر العمل" در اذان و اقامه و پنج تکبیر در نماز میت از دیگر ویژگی‌های فقهی امامیه است. امامیه ـ بر خلاف اهل تسنن ـ نکاح مُتعه (ازدواج موقت) را جایز می‌دانند و نیز معتقدند در یک مجلس، سه طلاق تحقق نمی‌یابد و فُقاع حرام است و در استنباط احکام و تعالیم دینی نمی‌توان از قیاس و استحسان بهره جست[۲۲].[۲۳]
در مذهب امامیه، زیارات و ادعیه جایگاهی ویژه دارند. دعاهای پرشوری همانند کمیل و ابوحمزه ثمالی و آنچه در صحیفه سجادیه آمده است، از نمونه‌های ادعیه و مناجات امامیه‌اند[۲۴]. معتقدان به ولایت اهل بیت (ع) اعیادی ویژه نیز دارند؛ از جمله عید غدیرخم که روز اعلان خلافت و ولایت حضرت علی بن ابی طالب (ع) است[۲۵].
ارتباط امامیه اثنی عشریه با مهدویت
شیعه اثنی عشریه معتقد است آخرین امام از امامان دوازده‌گانه، حضرت مهدی (ع) است که همان موعود آخرالزمان است. به اعتقاد شیعیان حکومت پایانی از آن‌ِ آخرین امام شیعیان و پیروان او خواهد بود. مسألۀ مهدویت در نزد آنان به اندازه‌ای اهمیت دارد که اعتقاد به ظهور حضرت، در ردیف وقوع قیامت و تکذیب و تصدیقش در ردیف تکذیب و تصدیق رسول اکرم (ص) است. از نظر شیعه، سابقۀ مهدویت در اسلام به نخستین روزهای طلوع فجر اسلام و دوران شخص نبی اکرم (ص) بر می‌‌گردد؛ زیرا علاوه بر آیات متعددی که در قرآن کریم وارد شده و پیشوایان دینی آنها را به وجود مقدس مهدی موعود (ع) تفسیر کرده‌اند، صدها حدیث معتبر و متواتر از رسول اکرم (ص) و جانشینان آن حضرت صادر شده که در آن، صفات، خصوصیات و جزئیات زندگی حضرت مهدی (ع) بیان شده است. شیعیان بر اساس روایات عقیده دارند مهدی موعود (ع) سرّی از اسرار حق و آخرین برگزیدۀ الهی است که پس از تولد از نظرها غایب شده است و پس از مدت طولانی ظهور می‌‌نماید. حضرت مهدی (ع)، هم‌اکنون زنده است[۲۶] و هنگامی که خداوند اجازۀ ظهور دهد، قیام میکند و زمین را پر از عدل و داد می‌‌نماید[۲۷]. یاران حضرت مهدی (ع) که در زمان ظهور، شیعیان آن حضرت هستند به اوج اقتدار و شکوه خواهند رسید[۲۸].
منابع
سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت
مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
محدثی، جواد، فرهنگنامه دینی
محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت
فرهنگ شیعه
محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «امامیه»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان.
حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه
پانویس
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب؛ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ماده امام.
- ↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۷۲؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۰۰.
- ↑ ر. ک: اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «امامیه»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۴۷۴.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص۱۳۰.
- ↑ ر. ک: مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، مدخل امامت.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۲۷۸؛ حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه، ص ۴۸.
- ↑ «الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ». بحارالأنوار، ج۳۶، ص۲۲۶.
- ↑ ر. ک: محدثی، جواد، فرهنگنامه دینی، ص۱۹.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۲۷۸.
- ↑ ر. ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۵۳۶.
- ↑ البته از نگاه پیروان اهل بیت، منصب امامت با خلافت تفاوت دارد؛ به همین جهت، برای به خلافت رسیدن یک امام منصوب الهی، بیعت (مقبولیت) مردم ضروری است.
- ↑ ر. ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۰۰.
- ↑ «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۲۷۹.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۲۸۰.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۱.
- ↑ ر. ک: فرق الشیعة، ۱۰۹؛ المقالات والفرق، ۱۰۳؛ دائرة المعارف تشیع، ۲/ ۳۳۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۰.
- ↑ ر. ک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۰/ ۱۶۲؛ فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳- ۳۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۱.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۳۱.
- ↑ به خلاف اهل سنت که هر چند قائل به ظهور فردی از نسل پیامبر در آخر الزمان هستند؛ لکن به متولد شدن حضرت مهدی (ع) و زندگی حضرت در پس پرده غیبت اعتقاد ندارند. آنان بر این نظر هستند که امام مهدی (ع) به هنگام ظهور متولد خواهد شد.
- ↑ ر. ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه: ص ۴۴۵.
- ↑ ر. ک: حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص ۳۹۰؛ حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه، ص ۴۸.