ابراهیم بن هاشم قمی: تفاوت میان نسخه‌ها
(تغییرمسیر به ابراهیم بن هاشم حذف شد) برچسب‌ها: تغییرمسیر حذف شد پیوندهای ابهام‌زدایی |
جز (جایگزینی متن - 'داود' به 'داوود') |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
[[ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی قمی]]، از علمای نامدار [[حدیث]] [[شیعه]] بود. گفته شده که وی با [[امام رضا]]{{ع}} ملاقاتی داشته<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و از این‌رو از [[اصحاب]] آن [[حضرت]] به شمار آمده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. با این حال، اطلاعات زیادی درباره جزئیات [[زندگی]] وی در دست نیست. بر اساس برخی از داده‌ها، قرائن و احادیثی که از وی باقی مانده، می‌توان ولادت وی را در [[عهد امام کاظم]]{{ع}} گمانه زد، هر چند دلیل محکمی برای آن در دست نیست. | [[ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی قمی]]، از علمای نامدار [[حدیث]] [[شیعه]] بود. گفته شده که وی با [[امام رضا]]{{ع}} ملاقاتی داشته<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و از این‌رو از [[اصحاب]] آن [[حضرت]] به شمار آمده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. با این حال، اطلاعات زیادی درباره جزئیات [[زندگی]] وی در دست نیست. بر اساس برخی از داده‌ها، قرائن و احادیثی که از وی باقی مانده، می‌توان ولادت وی را در [[عهد امام کاظم]]{{ع}} گمانه زد، هر چند دلیل محکمی برای آن در دست نیست. | ||
هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل [[اهل کوفه]] بود که بدانجا [[مهاجرت]] کرد<ref>رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن | هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل [[اهل کوفه]] بود که بدانجا [[مهاجرت]] کرد<ref>رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و به نشر حدیث [[کوفیان]] در آنجا پرداخت. [[ابراهیم]] نزد استادان بسیاری [[دانش]] آموخت. برابر داده‌های [[حدیثی]]، می‌توان [[امام جواد]]{{ع}} را برجسته‌ترین کسی دانست که در وی تأثیر شخصیتی و [[آموزشی]] داشته است. وی از آن حضرت بی‌واسطه حدیث نقل کرده است<ref>الاستبصار، ج۲، ص۶۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۴۰.</ref>. | ||
از استادان او می‌توان به افرادی چون [[ابراهیم بن ابی محمود خراسانی]]، [[ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی]]، [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، [[جعفر بن محمد بن یونس]]، [[حسن بن جهم]]، [[حسن بن علی بن فضال]] و دیگران اشاره کرد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.</ref>. در برخی از متون رجالی، وی از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمن]]، از [[راویان امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۶.</ref> و از شاگردان و [[صحابه ممتاز امام رضا]]{{ع}}<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.</ref>، دانسته شده است<ref>خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن | از استادان او می‌توان به افرادی چون [[ابراهیم بن ابی محمود خراسانی]]، [[ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی]]، [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، [[جعفر بن محمد بن یونس]]، [[حسن بن جهم]]، [[حسن بن علی بن فضال]] و دیگران اشاره کرد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.</ref>. در برخی از متون رجالی، وی از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمن]]، از [[راویان امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۶.</ref> و از شاگردان و [[صحابه ممتاز امام رضا]]{{ع}}<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.</ref>، دانسته شده است<ref>خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳.</ref>، اما [[نجاشی]] با ذکر این مطلب که در این قول [[اختلاف]] وجود دارد، این ادعای را به چالش کشیده است، هر چند دلیلی برای آن ذکر نمی‌کند<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref>. برخی در [[دلایل]] چنین تشکیکی آورده‌اند که با توجه به حجم بسیار از [[روایات]] منسوب به او، هیچ یک از [[یونس بن عبدالرحمن]] [[روایت]] نشده است و به بیان دیگر، [[ابراهیم]] هیچ روایتی از [[یونس]] در کارنامه [[روایی]] خویش ندارد. طبعاً این نکته می‌تواند حاکی از آن باشد که او از [[شاگردان]] یونس نبوده و یا رابطه نزدیکی با او نداشته است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. | ||
علاوه بر این، روایات ابن‌هاشم را علمای [[حدیث]] [[قم]] مقبول قلمداد کرده و پذیرفته‌اند، در حالی که به [[حکم]] رویکرد سختگیرانه آنان در پذیرش روایات از یک سو و مخدوش بودن [[شخصیت]] یونس در میان آنان از دیگر سو، به [[آسانی]] نمی‌توان ادعای رابطه میان آن دو را پذیرفت، چون اگر چنین نسبتی میان آنان وجود داشت، [[عالمان]] قم روایات ابراهیم را لااقل به دیده تردید می‌نگریستند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۱.</ref>. | علاوه بر این، روایات ابن‌هاشم را علمای [[حدیث]] [[قم]] مقبول قلمداد کرده و پذیرفته‌اند، در حالی که به [[حکم]] رویکرد سختگیرانه آنان در پذیرش روایات از یک سو و مخدوش بودن [[شخصیت]] یونس در میان آنان از دیگر سو، به [[آسانی]] نمی‌توان ادعای رابطه میان آن دو را پذیرفت، چون اگر چنین نسبتی میان آنان وجود داشت، [[عالمان]] قم روایات ابراهیم را لااقل به دیده تردید می‌نگریستند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۱.</ref>. | ||
به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از [[حیات]] خویش در [[کوفه]] و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر [[احادیث ائمه]]{{عم}} پرداخت. به [[باور]] [[علمای رجال]]، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود<ref>رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن | به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از [[حیات]] خویش در [[کوفه]] و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر [[احادیث ائمه]]{{عم}} پرداخت. به [[باور]] [[علمای رجال]]، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود<ref>رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref>. تلاش و [[کوشش]] وی در نشر حدیث چنان بود که به قولی ۶۴۴۰ روایت از خود به جای نهاده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. وی همچنین [[پدر]] [[علی بن ابراهیم قمی]]، از بزرگ‌ترین [[مشایخ]] [[کلینی]] بود که بیشتر روایات [[الکافی]] از اوست<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>. | ||
در میان روایات ابن‌هاشم، روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که دیدگاه‌های مختلفی پیرامون آن وجود دارد. این حدیث را [[علی بن ابراهیم]] از قول پدرش بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} درباره [[صدقات]] [[اهل ذمه]] نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۳۵.</ref>. [[شهید ثانی]] این روایت را می‌پذیرد. وی با پذیرش اینکه ابن‌هاشم از شاگردان یونس بن عبدالرحمن است، روایت او را از امام صادق{{ع}} بعید نمی‌داند. [[میرداماد]] نیز در الرواشح بر همین نظر است، با این تحلیل که با توجه به [[زمان]] کوتاه بین [[شهادت امام صادق]]{{ع}} و ولادت [[امام رضا]]{{ع}}، بعید نمی‌نماید که [[ابراهیم]] زمان [[امام صادق]]{{ع}} را [[درک]] کرده باشد<ref>الرواشح السماویة، ص۸۲.</ref>. چنین گمانه‌زنی‌هایی چون بر پایه [[شک]] [[استوار]] است انظار مخالفی را نیز به دنبال دارد. بحرالعلوم این [[حدیث]] را [[غریب]] دانسته و آن را [[اشتباه]] در نسخه محسوب نموده است. او بر این [[باور]] است که با [[پژوهش]] در [[احادیث]] ابراهیم مشخص می‌شود که او نه تنها بدون واسطه از امام صادق{{ع}} [[روایت]] نکرده است، بلکه با یک واسطه هم روایتی ندارد. از دیگر سو، اگر او از [[اصحاب]] و یا درک کنندگان امام صادق{{ع}} می‌بود، [[علمای رجال]] باید نام او را در زمره [[اصحاب امام صادق]]{{ع}} ذکر می‌کردند، ضمن آنکه باید از [[امام کاظم]]{{ع}} نیز روایت می‌داشت<ref>الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۴۸.</ref>. با این حال، روایتی از امام کاظم{{ع}} از وی در متون [[حدیثی]] ذکر نشده است. بنابر این، پذیرش اینکه ابن‌هاشم از [[راویان]] امام صادق{{ع}} باشد، مقبول به نظر نمی‌رسد. | در میان روایات ابن‌هاشم، روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که دیدگاه‌های مختلفی پیرامون آن وجود دارد. این حدیث را [[علی بن ابراهیم]] از قول پدرش بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} درباره [[صدقات]] [[اهل ذمه]] نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۳۵.</ref>. [[شهید ثانی]] این روایت را می‌پذیرد. وی با پذیرش اینکه ابن‌هاشم از شاگردان یونس بن عبدالرحمن است، روایت او را از امام صادق{{ع}} بعید نمی‌داند. [[میرداماد]] نیز در الرواشح بر همین نظر است، با این تحلیل که با توجه به [[زمان]] کوتاه بین [[شهادت امام صادق]]{{ع}} و ولادت [[امام رضا]]{{ع}}، بعید نمی‌نماید که [[ابراهیم]] زمان [[امام صادق]]{{ع}} را [[درک]] کرده باشد<ref>الرواشح السماویة، ص۸۲.</ref>. چنین گمانه‌زنی‌هایی چون بر پایه [[شک]] [[استوار]] است انظار مخالفی را نیز به دنبال دارد. بحرالعلوم این [[حدیث]] را [[غریب]] دانسته و آن را [[اشتباه]] در نسخه محسوب نموده است. او بر این [[باور]] است که با [[پژوهش]] در [[احادیث]] ابراهیم مشخص می‌شود که او نه تنها بدون واسطه از امام صادق{{ع}} [[روایت]] نکرده است، بلکه با یک واسطه هم روایتی ندارد. از دیگر سو، اگر او از [[اصحاب]] و یا درک کنندگان امام صادق{{ع}} می‌بود، [[علمای رجال]] باید نام او را در زمره [[اصحاب امام صادق]]{{ع}} ذکر می‌کردند، ضمن آنکه باید از [[امام کاظم]]{{ع}} نیز روایت می‌داشت<ref>الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۴۸.</ref>. با این حال، روایتی از امام کاظم{{ع}} از وی در متون [[حدیثی]] ذکر نشده است. بنابر این، پذیرش اینکه ابن‌هاشم از [[راویان]] امام صادق{{ع}} باشد، مقبول به نظر نمی‌رسد. | ||
در بسیاری از متون ذکر شده، [[ابن هاشم]] از جمله کسانی است که امام رضا{{ع}} را درک و [[ملاقات]] کرده است<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن | در بسیاری از متون ذکر شده، [[ابن هاشم]] از جمله کسانی است که امام رضا{{ع}} را درک و [[ملاقات]] کرده است<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰.</ref>. با این حال، [[روایات]] وی از امام رضا{{ع}} با واسطه ذکر شده است<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۴۵۴.</ref>. گفتنی است در برخی متون از وی با نام [[ابراهیم بن سهل بن هاشم]] نیز یاد شده است<ref>الاستبصار، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. [[شیخ طوسی]] با ذکر این مطلب، یادآور می‌شود که اشتباهی رخ داده و نام وی ابراهیم بن هاشم است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱.</ref>. ضمن اینکه برخی بر این باورند که شخصیتی به نام ابراهیم بن سهل بن هاشم اصلاً وجود خارجی ندارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۹.</ref>. | ||
اما در این میان، [[ابن‌جریر بن رستم طبری]] در کتاب خود، داستان ملاقات و گفت‌و‌گوی ابراهیم و امام رضا{{ع}} را می‌آورد و از وی با نام [[ابراهیم]] بن [[سهل]] یاد می‌کند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۴؛ نوادر المعجزات، ص۳۳۶.</ref>. البته ماجرای این [[دیدار]] در متون رجالی و [[حدیثی]] معتبر [[شیعی]] ذکر نشده است، با این حال این [[اشتباه]] تکرار شده و در برخی از کتب معاصران از شخصی با نام ابراهیم بن سهل با عنوان [[راوی امام رضا]]{{ع}} یاد شده است<ref>من فقه الزهراء، ج۵، ص۳۰۳؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref>. | اما در این میان، [[ابن‌جریر بن رستم طبری]] در کتاب خود، داستان ملاقات و گفت‌و‌گوی ابراهیم و امام رضا{{ع}} را می‌آورد و از وی با نام [[ابراهیم]] بن [[سهل]] یاد می‌کند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۴؛ نوادر المعجزات، ص۳۳۶.</ref>. البته ماجرای این [[دیدار]] در متون رجالی و [[حدیثی]] معتبر [[شیعی]] ذکر نشده است، با این حال این [[اشتباه]] تکرار شده و در برخی از کتب معاصران از شخصی با نام ابراهیم بن سهل با عنوان [[راوی امام رضا]]{{ع}} یاد شده است<ref>من فقه الزهراء، ج۵، ص۳۰۳؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref>. | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
ابن‌هاشم دو کتاب با نام‌های النوادر و قضایای [[امیرمؤمنان]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref> نوشته که دومی با عنوان عجائب [[احکام]] [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]]{{ع}} توسط [[سیدمحسن امین]] انتشار یافته است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>. او خود می‌گوید این کتاب به روایت [[محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم]] از پدرش از جدش نزد ماست که در آن شمار زیادی از قضایای آن [[حضرت]] با اسناد واحد و همگون آمده است. [[تاریخ]] [[نوشتن]] نسخه سال ۴۱۰ یا ۴۲۰ق است که [[ابونجیب عبدالرحمن بن محمد بن عبد الکریم]] به سال ۵۲۸ق استنساخی از آن انجام داده است. او سپس می‌نویسد: ما [[کتابی]] در قضایا، احکام و مسائل شگفت‌انگیز [[امام علی]]{{ع}} جمع‌آوری کردیم و این کتاب را در ضمن آن مندرج ساختیم که به چاپ رسیده است<ref>أعیان الشیعة، ج۱، ص۳۴۴.</ref>. [[امین]] در جای دیگر می‌نویسد: ما بخشی از آن را در کتاب [[معادن]] الجواهر خود آورده‌ایم و در برخی از روایاتش چیزهایی بود که ظاهرش با [[اصول مذهب]] ما ناسازگار بود<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۴.</ref>. | ابن‌هاشم دو کتاب با نام‌های النوادر و قضایای [[امیرمؤمنان]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref> نوشته که دومی با عنوان عجائب [[احکام]] [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]]{{ع}} توسط [[سیدمحسن امین]] انتشار یافته است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>. او خود می‌گوید این کتاب به روایت [[محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم]] از پدرش از جدش نزد ماست که در آن شمار زیادی از قضایای آن [[حضرت]] با اسناد واحد و همگون آمده است. [[تاریخ]] [[نوشتن]] نسخه سال ۴۱۰ یا ۴۲۰ق است که [[ابونجیب عبدالرحمن بن محمد بن عبد الکریم]] به سال ۵۲۸ق استنساخی از آن انجام داده است. او سپس می‌نویسد: ما [[کتابی]] در قضایا، احکام و مسائل شگفت‌انگیز [[امام علی]]{{ع}} جمع‌آوری کردیم و این کتاب را در ضمن آن مندرج ساختیم که به چاپ رسیده است<ref>أعیان الشیعة، ج۱، ص۳۴۴.</ref>. [[امین]] در جای دیگر می‌نویسد: ما بخشی از آن را در کتاب [[معادن]] الجواهر خود آورده‌ایم و در برخی از روایاتش چیزهایی بود که ظاهرش با [[اصول مذهب]] ما ناسازگار بود<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۴.</ref>. | ||
از سال [[وفات]] ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از [[اخبار]]، وی [[عهد]] [[امام عسکری]]{{ع}} را [[درک]] کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول [[قرن سوم]] در قید [[حیات]] بوده است.<ref>منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن | از سال [[وفات]] ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از [[اخبار]]، وی [[عهد]] [[امام عسکری]]{{ع}} را [[درک]] کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول [[قرن سوم]] در قید [[حیات]] بوده است.<ref>منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من فقه الزهراء علی، سید محمد بن مهدی حسینی شیرازی (۱۴۲۲ق)، قم، انتشارات رشید، اول، ۱۴۲۸ق؛ مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی (۱۰۶۰ق)، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۹ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمدحسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسه امام صادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق: باسم محمد اسدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.</ref>.<ref>[[زکیه سادات امیری|امیری، زکیه سادات]]، [[ابراهیم بن هاشم - امیری (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن هاشم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۸۵.</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۲۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۳:۵۵
اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی قمی، از علمای نامدار حدیث شیعه بود. گفته شده که وی با امام رضا(ع) ملاقاتی داشته[۱] و از این‌رو از اصحاب آن حضرت به شمار آمده است[۲]. با این حال، اطلاعات زیادی درباره جزئیات زندگی وی در دست نیست. بر اساس برخی از داده‌ها، قرائن و احادیثی که از وی باقی مانده، می‌توان ولادت وی را در عهد امام کاظم(ع) گمانه زد، هر چند دلیل محکمی برای آن در دست نیست.
هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل اهل کوفه بود که بدانجا مهاجرت کرد[۳] و به نشر حدیث کوفیان در آنجا پرداخت. ابراهیم نزد استادان بسیاری دانش آموخت. برابر داده‌های حدیثی، می‌توان امام جواد(ع) را برجسته‌ترین کسی دانست که در وی تأثیر شخصیتی و آموزشی داشته است. وی از آن حضرت بی‌واسطه حدیث نقل کرده است[۴].
از استادان او می‌توان به افرادی چون ابراهیم بن ابی محمود خراسانی، ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی، احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی، جعفر بن محمد بن یونس، حسن بن جهم، حسن بن علی بن فضال و دیگران اشاره کرد[۵]. در برخی از متون رجالی، وی از شاگردان یونس بن عبدالرحمن، از راویان امام کاظم(ع)[۶] و از شاگردان و صحابه ممتاز امام رضا(ع)[۷]، دانسته شده است[۸]، اما نجاشی با ذکر این مطلب که در این قول اختلاف وجود دارد، این ادعای را به چالش کشیده است، هر چند دلیلی برای آن ذکر نمی‌کند[۹]. برخی در دلایل چنین تشکیکی آورده‌اند که با توجه به حجم بسیار از روایات منسوب به او، هیچ یک از یونس بن عبدالرحمن روایت نشده است و به بیان دیگر، ابراهیم هیچ روایتی از یونس در کارنامه روایی خویش ندارد. طبعاً این نکته می‌تواند حاکی از آن باشد که او از شاگردان یونس نبوده و یا رابطه نزدیکی با او نداشته است[۱۰].
علاوه بر این، روایات ابن‌هاشم را علمای حدیث قم مقبول قلمداد کرده و پذیرفته‌اند، در حالی که به حکم رویکرد سختگیرانه آنان در پذیرش روایات از یک سو و مخدوش بودن شخصیت یونس در میان آنان از دیگر سو، به آسانی نمی‌توان ادعای رابطه میان آن دو را پذیرفت، چون اگر چنین نسبتی میان آنان وجود داشت، عالمان قم روایات ابراهیم را لااقل به دیده تردید می‌نگریستند[۱۱].
به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از حیات خویش در کوفه و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر احادیث ائمه(ع) پرداخت. به باور علمای رجال، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود[۱۲]. تلاش و کوشش وی در نشر حدیث چنان بود که به قولی ۶۴۴۰ روایت از خود به جای نهاده است[۱۳]. وی همچنین پدر علی بن ابراهیم قمی، از بزرگ‌ترین مشایخ کلینی بود که بیشتر روایات الکافی از اوست[۱۴]. در میان روایات ابن‌هاشم، روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که دیدگاه‌های مختلفی پیرامون آن وجود دارد. این حدیث را علی بن ابراهیم از قول پدرش بی‌واسطه از امام صادق(ع) درباره صدقات اهل ذمه نقل کرده است[۱۵]. شهید ثانی این روایت را می‌پذیرد. وی با پذیرش اینکه ابن‌هاشم از شاگردان یونس بن عبدالرحمن است، روایت او را از امام صادق(ع) بعید نمی‌داند. میرداماد نیز در الرواشح بر همین نظر است، با این تحلیل که با توجه به زمان کوتاه بین شهادت امام صادق(ع) و ولادت امام رضا(ع)، بعید نمی‌نماید که ابراهیم زمان امام صادق(ع) را درک کرده باشد[۱۶]. چنین گمانه‌زنی‌هایی چون بر پایه شک استوار است انظار مخالفی را نیز به دنبال دارد. بحرالعلوم این حدیث را غریب دانسته و آن را اشتباه در نسخه محسوب نموده است. او بر این باور است که با پژوهش در احادیث ابراهیم مشخص می‌شود که او نه تنها بدون واسطه از امام صادق(ع) روایت نکرده است، بلکه با یک واسطه هم روایتی ندارد. از دیگر سو، اگر او از اصحاب و یا درک کنندگان امام صادق(ع) می‌بود، علمای رجال باید نام او را در زمره اصحاب امام صادق(ع) ذکر می‌کردند، ضمن آنکه باید از امام کاظم(ع) نیز روایت می‌داشت[۱۷]. با این حال، روایتی از امام کاظم(ع) از وی در متون حدیثی ذکر نشده است. بنابر این، پذیرش اینکه ابن‌هاشم از راویان امام صادق(ع) باشد، مقبول به نظر نمی‌رسد. در بسیاری از متون ذکر شده، ابن هاشم از جمله کسانی است که امام رضا(ع) را درک و ملاقات کرده است[۱۸]. با این حال، روایات وی از امام رضا(ع) با واسطه ذکر شده است[۱۹]. گفتنی است در برخی متون از وی با نام ابراهیم بن سهل بن هاشم نیز یاد شده است[۲۰]. شیخ طوسی با ذکر این مطلب، یادآور می‌شود که اشتباهی رخ داده و نام وی ابراهیم بن هاشم است[۲۱]. ضمن اینکه برخی بر این باورند که شخصیتی به نام ابراهیم بن سهل بن هاشم اصلاً وجود خارجی ندارد[۲۲].
اما در این میان، ابن‌جریر بن رستم طبری در کتاب خود، داستان ملاقات و گفت‌و‌گوی ابراهیم و امام رضا(ع) را می‌آورد و از وی با نام ابراهیم بن سهل یاد می‌کند[۲۳]. البته ماجرای این دیدار در متون رجالی و حدیثی معتبر شیعی ذکر نشده است، با این حال این اشتباه تکرار شده و در برخی از کتب معاصران از شخصی با نام ابراهیم بن سهل با عنوان راوی امام رضا(ع) یاد شده است[۲۴].
در این میان، تنها روایات بدون واسطه‌ای که از او نقل شده، مربوط به امام جواد(ع) است[۲۵]. ابن‌هاشم از شاگردان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) نیز روایاتی نقل کرده است[۲۶].
روایت دیگری از ابن‌هاشم ذکر شده که وی به دیدار خضر نبی و یا امام زمان در مسجد سهله و مسجد زید بن صوحان نائل آمده است و دعایی از آنان را حفظ و نقل کرده است[۲۷]. شایان ذکر است چنانچه تولد ابن‌هاشم در عصر امام کاظم(ع) و یا حتی در سال وفات امام کاظم(ع)؛ یعنی سال ۱۴۸ق باشد، با توجه به سال رحلت امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ق[۲۸]، ابن‌هاشم نزدیک ۱۱۲ سال عمر داشته است.
ابن‌هاشم در متون رجالی ذکر شده، کم و بیش توثیق شده است[۲۹]، گرچه بیشتر آنها به صورت ضمنی است، چنان که علامه حلی در کتاب خود ذکر می‌کند که هیچ یک از یاران درباره نفی یا تعدیل روایات وی مطلبی نگفته‌اند، ولی با توجه به حجم روایات از ابن‌هاشم، ارجحیت قبول روایات وی مورد اذعان است[۳۰]. از دیگر دلایلی که می‌تواند در وثاقت ابن‌هاشم مورد استناد قرار گیرد، اعتماد علمای حدیث قم به اوست[۳۱]. چنان که گفته شد، علمای قم که در جرح و تعدیل روایات به سختی عمل می‌کردند، به راحتی نمی‌توانستند احادیث او را بپذیرند، مگر آنکه وثاقتش را پذیرفته باشند. از دیگر ادله‌ای که برای وثاقت وی می‌توان به آن استناد کرد، نظر ابن‌قولویه است. وی در کتابش بر وثاقت تمامی افرادی که از آنها روایت کرده، شهادت داده که یکی از آنها ابن‌هاشم است[۳۲]. ابن‌طاووس و علی پسر ابراهیم بن هاشم، که خود از علمای موثق و بزرگ شیعه بودند، در وثاقت ابن‌هاشم اتفاق نظر دارند[۳۳].
به هر حال، روایت وی در نظر علمای حدیث در حد “حسن” یعنی پایین‌تر از حد صحیح است. با این همه دسته بزرگی از عالمان به پذیرش و ترجیح روایات وی نظر دارند[۳۴].
ابن‌هاشم دو کتاب با نام‌های النوادر و قضایای امیرمؤمنان(ع)[۳۵] نوشته که دومی با عنوان عجائب احکام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) توسط سیدمحسن امین انتشار یافته است[۳۶]. او خود می‌گوید این کتاب به روایت محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم از پدرش از جدش نزد ماست که در آن شمار زیادی از قضایای آن حضرت با اسناد واحد و همگون آمده است. تاریخ نوشتن نسخه سال ۴۱۰ یا ۴۲۰ق است که ابونجیب عبدالرحمن بن محمد بن عبد الکریم به سال ۵۲۸ق استنساخی از آن انجام داده است. او سپس می‌نویسد: ما کتابی در قضایا، احکام و مسائل شگفت‌انگیز امام علی(ع) جمع‌آوری کردیم و این کتاب را در ضمن آن مندرج ساختیم که به چاپ رسیده است[۳۷]. امین در جای دیگر می‌نویسد: ما بخشی از آن را در کتاب معادن الجواهر خود آورده‌ایم و در برخی از روایاتش چیزهایی بود که ظاهرش با اصول مذهب ما ناسازگار بود[۳۸].
از سال وفات ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از اخبار، وی عهد امام عسکری(ع) را درک کرده است[۳۹]. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول قرن سوم در قید حیات بوده است.[۴۰].[۴۱]
جستارهای وابسته
اصحاب امام رضا (ع)
- آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی
- اباصلت هروی
- ابان بن محمد بجلی
- ابراهیم اوسی
- ابراهیم بن ابی محمود خراسانی
- ابراهیم بن ابی‌اسرائیل
- ابراهیم بن ابی‌الکرام جعفری
- ابراهیم بن ابی‌بلاد
- ابراهیم بن ابی‌سمال
- ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی
- ابراهیم بن احمد بغدادی بزوری
- ابراهیم بن اسحاق نهاوندی
- ابراهیم بن اسماعیل بن داود
- ابراهیم بن بسطام
- ابراهیم بن بشر
- ابراهیم بن داود یعقوبی
- ابراهیم بن سفیان
- ابراهیم بن سلام نیشابوری
- ابراهیم بن شعیب عقرقوفی
- ابراهیم بن صالح (راوی)
- ابراهیم بن عباس بن محمد صولی
- ابراهیم بن عبدالحمید
- ابراهیم بن علی جعفری
- ابراهیم بن محمد حسنی
- ابراهیم بن محمد خراسانی
- ابراهیم بن محمد خزاز
- ابراهیم بن محمد مولی خراسانی
- ابراهیم بن محمد همدانی
- ابراهیم بن موسی قزاز
- ابراهیم بن هاشم عباسی
- ابراهیم بن هاشم قمی
- ابراهیم بن هاشم
- ابن سراج
- ابن سکیت
- ابن طیفور متطبب
- ابن غیلان مدائنی
- ابن‌خانبه
- ابو احمد غازی
- ابو یحیی زکریا بن یحیی واسطی
- ابو یزید قسمی
- ابواسحاق خراسانی
- ابوالحسن خراسانی
- ابوالحسین رازی
- ابوالعباس حمیری
- ابوالفضل خراسانی
- ابوالقاسم فارسی
- ابوجریر قمی
- ابوحارث
- ابوحبیب نباجی
- ابوحریر قمی
- ابوحمزة مولاه
- ابوحیون
- ابوخالد سجستانی
- ابوخالد کوفی
- ابوزید مکی
- ابوسجاح انصاری
- ابوسعید خراسانی
- ابوعاصم
- ابوعلی قطان
- ابوقره
- ابومحمد تفلیسی
- ابومحمد جزائری
- ابومحمد جعفر بن بشیر بجلی
- ابومحمد ذریری دینوری
- ابومحمد رقی
- ابومحمد غفاری
- ابومحمد قزوینی
- ابومحمد مصری
- ابومحمد کوفی
- ابومسروق عبدالله نهدی کوفی
- ابویحیی موصلی
- ابویزید مکی
- احمد بن ابی‌خلف
- احمد بن ابی‌عبدالله برقی
- احمد بن ابی‌عبدالله
- احمد بن اشیم
- احمد بن حرب
- احمد بن حسن میثمی
- احمد بن حماد محمودی مروزی
- احمد بن حمزة بن بزیع
- احمد بن حنبل
- احمد بن زکریا
- احمد بن سلیمان
- احمد بن عامر طایی
- احمد بن عباس صنعانی
- احمد بن عبدالله بن حارثه کرخی
- احمد بن عبدالله جویباری
- احمد بن عمر بن ابی‌شعبه حلبی
- احمد بن عمر حلال کوفی
- احمد بن عمر مرهبی
- احمد بن عمره کوفی
- احمد بن عیسی بن اسباط
- احمد بن عیسی بن زید
- احمد بن عیسی بن علی
- احمد بن فیض
- احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی
- احمد بن محمد بن حنبل بن هلال شیبانی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی
- احمد بن محمد زیدی
- احمد بن محمد سیاری
- احمد بن معافی
- احمد بن موسی الکاظم
- احمد بن موسی بن سعد
- احمد بن یوسف مولی بنی تیم الله کوفی
- احکم بن بشار مروزی کلثومی
- ادریس بن عیسی اشعری قمی
- ادریس بن یقطین
- اسحاق بن ابراهیم حنظلی
- اسحاق بن محمد حضینی
- اسحاق بن موسی بن جعفر
- اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی
- اسماعیل بن عباد قصری
- اسماعیل بن قتیبة
- اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر
- اسماعیل بن مهران
- اسماعیل بن همام
- اضرم بن مطر
- افلح بن یزید
- ایوب بن نوح بن دراج کوفی
- بائس مولی حمزة بن یسع اشعری
- بکر بن صالح ضبی رازی
- بکر بن محمد ازدی
- ثلج بن ابی ثلج یعقوبی
- جعفر بن اسماعیل حضرمی
- جعفر بن بشیر بجلی
- جعفر بن عیسی بن عبید
- جعفر بن مثنی خطیب
- حسن بن ابراهیم کوفی
- حسن بن اسباط کندی
- حسن بن اسد بصری
- حسن بن بشیر
- حسن بن جهم رازی
- حسن بن حسین علوی
- حسن بن راشد
- حسن بن زیاد
- حسن بن سعید بن حماد
- حسن بن سعید کوفی
- حسن بن سهل
- حسن بن شعیب مداینی
- حسن بن عباد
- حسن بن عدیس
- حسن بن علی بن فضال کوفی
- حسن بن علی بن یقطین
- حسن بن علی خزاز
- حسن بن علی ربعی
- حسن بن عمر بن یزید
- حسن بن قاسم
- حسن بن محبوب سراد کوفی
- حسن بن محمد بن ابی طلحة
- حسن بن یونس
- حسن تفلیسی (ابومحمد تفلیسی)
- حسن رواندی دینوری
- حسین بن ابراهیم بن موسی بن جعفر
- حسین بن ابی‌سعید مکاری
- حسین بن بشار مداینی
- حسین بن جهم رازی
- حسین بن خالد صیرفی
- حسین بن زیاد
- حسین بن سعید بن حماد مولی علی بن الحسین
- حسین بن شعیب مداینی
- حسین بن صالح خثعمی
- حسین بن علی بن یقطین
- حسین بن عمر بن یزید
- حسین بن محمد بن ابی طلحة
- حسین بن مهران
- حسین بن موسی
- حسین بن یزید نخعی
- حسین رواندی دینوری
- حسین مولی رئاب
- حماد بن عثمان
- حمدان بن ابراهیم اهوازی کوفی
- حمدان بن سلمان نیشابوری
- حمزة بن بزیع
- خلف بن سلمة بصری
- داود بن سلیمان بن یوسف
- داود بن علی عبدی
- داود بن علی یعقوبی
- داود بن قاسم جعفری
- داود بن نعمان
- دعبل بن علی خزاعی
- ریان بن صلت بغدادی
- زکریا بن آدم قمی
- زکریا بن ادریس بن عبدالله اشعری قمی
- زکریا بن عبدالصمد قمی
- زکریا بن محمد ازدی مؤمن
- سعد بن حماد
- سعد بن سعد احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی
- سعید بن أخت صفوان بن یحیی اخو فارس
- سعید بن سعید قمی
- سلیمان بن جعفر جعفری
- سلیمان بن داود خفاف
- سلیمان بن رشید
- سلیمان مروزی
- سندی بن ربیع کوفی
- سهل بن یسع بن عبدالله اشعری قمی
- شعیب بن حماد
- صالح بن عبدالله خثعمی
- صالح بن علی بن عطیة بغدادی
- صالح خباز کوفی
- صدقة خراسانی
- صفوان بن یحیی بجلی بیاع السابری مولی
- طاهر بن حاتم
- عباد بن محمد بن سلیمان نوفلی
- عباد بن یزید
- عباس بن محمد وراق یونسی
- عباس بن معروف قمی مولی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری
- عباس بن موسی نخاس کوف
- عباس بن هلال شامی
- عباس نجاشی کوفی
- عبدالجبار بن مبارک نهاوندی
- عبدالحمید بن سالم عطار
- عبدالحمید بن سعید
- عبدالرحمان بن ابی نجران تمیمی
- عبدالسلام بن صالح هروی ابوالصلت
- عبدالسلام بن صالح
- عبدالعزیز بن المهتدی اشعری قمی
- عبدالعزیز بن مسلم
- عبدالله بن ابان
- عبدالله بن ابراهیم
- عبدالله بن جندب بجلی کوفی
- عبدالله بن صلت مولی بنی تیم الله بن ثعلبة
- عبدالله بن طاووس
- عبدالله بن علی
- عبدالله بن محمد حجال
- عبدالله بن محمد حصینی عبدی
- عبدالله بن مغیرة مولی بنی نوفل بن حرث بن عبدالمطلب خزاز کوفی
- عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمد
- عبدالله، ملقب به رأس المذری
- عبدالوهاب بن ابی‌کثیر
- عبید الله بن علی بن سوار
- عبید نصری
- عبیس بن هشام ناشری
- عثمان بن رشید
- عثمان بن عیسی کلابی رواسی کوفی
- عطیة بن رستم
- عقبة بن رستم
- علی بن ابی ثور کوفی
- علی بن احمد بن اشیم
- علی بن اسباط
- علی بن اسماعیل میثمی
- علی بن بلال
- علی بن جعفر بن محمد
- علی بن حدید بن حکیم کوفی
- علی بن حسین بن یحیی
- علی بن حکم بن زبیر مولی نخع کوفی
- علی بن رباط
- علی بن سعید مداینی
- علی بن سوید سائی
- علی بن سیف بن عمیرة عربی کوفی نخعی
- علی بن عبدالله بن مهران
- علی بن عثمان بن رزین
- علی بن علی بن رزین خزاعی
- علی بن فضیل واسطی
- علی بن مسیب عربی
- علی بن مهدی بن صدقة رقی ابوالحسن
- علی بن مهدی بن صدقه
- علی بن مهزیار اهوازی
- علی بن نعمان
- علی بن هلال
- علی بن یحیی بن حسن مولی علی بن الحسین
- علی بن یحیی
- علی بن یونس بن بهمن
- عمار بن یزید
- عمر بن زهیر جزری
- عمر بن فرات کاتب بغدادی
- عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله اشعری
- عیسی بن عثمان
- عیسی بن عیسی کلابی
- فضالة بن ایوب عربی ازدی
- فضل بن سنان نیشابوری
- فضل بن سهل ذو الریاستین
- قاسم بن اسباط
- قاسم بن یحیی بن الحسن
- محسن بن احمد بجلی
- محمد بن آدم مداینی
- محمد بن ابی عمیر مولی الازد
- محمد بن ابی‌عباد
- محمد بن احمد بن قیس بن غیلان
- محمد بن اسحاق شعر
- محمد بن اسحق بن عمار صیرفی کوفی
- محمد بن اسلم جبلی طبری
- محمد بن اسلم طوسی
- محمد بن اسماعیل بن بزیع
- محمد بن اورمة قمی
- محمد بن اورمه قمی
- محمد بن بحر اخوه مغلس
- محمد بن جذاعة فارسی
- محمد بن جعفر خزاز
- محمد بن جعفر عتبی
- محمد بن جعفر مقنائی
- محمد بن جمهور عمی
- محمد بن حسن بن ابی خالد قمی اشعری
- محمد بن حمزة بن قاسم
- محمد بن خالد برقی
- محمد بن خالد بلخی
- محمد بن خصیب اهوازی
- محمد بن زید طبری
- محمد بن سالم قمی
- محمد بن سلیمان دیلمی بصری
- محمد بن سلیمان کاتب
- محمد بن سماعة کوفی
- محمد بن سنان
- محمد بن سهل بجلی ازدی
- محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی
- محمد بن شعیب
- محمد بن صدقة بصری
- محمد بن عبدالحمید عطار
- محمد بن عبدالله اشعری
- محمد بن عبدالله بن عیسی اشعری قمی
- محمد بن عبدالله طاهری
- محمد بن عبدالله طهوری
- محمد بن عبدالله مداینی
- محمد بن عرفة
- محمد بن علی بن جعفر بن محمد
- محمد بن علی بن جعفر
- محمد بن علی قرشی
- محمد بن عمار بن اشعث نهدی
- محمد بن عمار بن اشعث
- محمد بن عمر بن یزید
- محمد بن عمرو کناسی
- محمد بن عیسی بن عبید بغدادی
- محمد بن فرج رخجی
- محمد بن فضل ازدی کوفی
- محمد بن فضل بن عمر
- محمد بن فضیل ازدی صیرفی
- محمد بن فضیل مدائنی
- محمد بن فیض بن مالک مداینی
- محمد بن قاسم بن فضیل
- محمد بن قاسم بوشنجی
- محمد بن قاسم نوشجانی
- محمد بن مالک بن ابرد نخعی
- محمد بن محمد ابوالمنذر بن محمد
- محمد بن منصور اشعثی
- محمد بن منصور اشعری
- محمد بن منصور بن نصر خزاعی
- محمد بن کلیب اشعری
- محمد بن یونس بن عبدالرحمان
- محمد مولی رضا
- مرزبان بن عمران اشعری قمی
- مروان بن یحیی
- مسافر ابا مسلم
- معاویة بن سعید کندی
- معاویة بن یحیی
- معمر بن خلاد
- معن بن خالد
- مفضل بن صالح
- مقاتل بن مقاتل
- موسی بن جنید قمی
- موسی بن رنجویة
- موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب عربی بجلی کوفی
- موسی بن معمر
- موسی بن مهران
- موسی بن یقطین
- موفق بن هارون
- نصر بن مغلس
- هشام بن ابراهیم احمر
- ولید بن ابان ضبی رازی
- یاسر مولی یسع اشعری قمی
- یحیی بن ابراهیم بن ابی بلاد
- یحیی بن احمد بن قیس غیلان
- یحیی بن حبیب زیات
- یحیی بن سلیمان کاتب
- یحیی بن عباس وراق
- یحیی بن عمران همدانی
- یحیی بن عمرو
- یحیی بن مبارک
- یحیی بن یحیی تمیمی عامی
- یحیی بن یزید ابوخالد کوفی
- یزید بن عمر بن بنت عثمان
- یعقوب بن سعید کندی
- یعقوب بن عبدالله بن جندب
- یعقوب بن یزید کاتب
- یعقوب بن یقطین
- یونس بن عبدالرحمان
- یونس بن یعقوب
منابع
پانویس
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ خلاصة الأقوال، ص۴.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.
- ↑ الاستبصار، ج۲، ص۶۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۴۰.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۶.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.
- ↑ خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۶.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۳۵.
- ↑ الرواشح السماویة، ص۸۲.
- ↑ الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۴۸.
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۷، ص۴۵۴.
- ↑ الاستبصار، ج۴، ص۳۱۶.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۹.
- ↑ دلائل الإمامة، ص۳۶۴؛ نوادر المعجزات، ص۳۳۶.
- ↑ من فقه الزهراء، ج۵، ص۳۰۳؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۶-۲۷.
- ↑ الاستبصار، ج۲، ص۶۰.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۷، ص۱۶؛ ج۲۱، ص۳۶۰.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ الإرشاد، ج۲، ص۳۱۳.
- ↑ الرواشح السماویة، ص۴۸؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، ص۷۵.
- ↑ خلاصة الأقوال، ص۵.
- ↑ الغارات، ج۱، ص۲۳.
- ↑ کامل الزیارات، ص۴.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ غایة المراد و حاشیة الإرشاد، ج۱، ص۲۷۲؛ نقد الرجال، ج۱، ص۹۴- ۹۵؛ مناهج الأخیار، ج۱، ص۵۱۷؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۵.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۶.
- ↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۱، ص۳۴۴.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۴.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من فقه الزهراء علی، سید محمد بن مهدی حسینی شیرازی (۱۴۲۲ق)، قم، انتشارات رشید، اول، ۱۴۲۸ق؛ مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی (۱۰۶۰ق)، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۹ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمدحسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسه امام صادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق: باسم محمد اسدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.
- ↑ امیری، زکیه سادات، مقاله «ابراهیم بن هاشم»، دانشنامه امام رضا ص ۳۸۵.