ربا: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{خرد}} {{مهدویت}} <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center;...» ایجاد کرد) |
(←پانویس) |
||
| (۸۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = فساد اقتصادی| عنوان مدخل = ربا| مداخل مرتبط = [[ربا در قرآن]] - [[ربا در فقه اسلامی]] - [[ربا در فقه سیاسی]] - [[ربا در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[ربا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[مبارزه با ربا]] - [[مبارزه با ربا در معارف و سیره نبوی]] - [[مبارزه با ربا در معارف و سیره علوی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
== | '''ربا''' از [[گناهان کبیره]] به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در معامله، یا [[قرض]] دادن [[مالی]] به شرط زیادی. بر این اساس [[آیات]] و [[روایات]] [[رباخواری]] را [[حرام]] می‌دانند و [[حکمت]] آن ظالمانه بودن و جلوگیری از [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌های [[ضعیف]] است. رباخواری به‌عنوان [[جنگ]] با [[خدا]] اعلام شده است: {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ}}. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است. | ||
== معناشناسی == | |||
ربا به معنای زیادت است<ref>المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۴۸۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶؛ المصباح، ص ۲۱۷.</ref>. معادل فارسی آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است<ref>لغت‌نامه، ج ۸، ص ۱۱۸۷۸، "ربا".</ref> و در اصطلاح [[شرع]]، بهره‌ای است که در [[قرض]] و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد<ref>النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.</ref>. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به [[قرض]] داده شده یا در یکی از دو طرف [[داد و ستد]] در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود<ref>مسالک الافهام، ج ۳، ص ۳۱۶؛ جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]]، ج۴، ص ۴۸-۵۳؛ [[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]]؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳.</ref> | |||
== پیشینه == | |||
در آموزه‌های عهدین [[ربا]] ممنوع بوده است؛ از جمله در [[تورات]]، حرام بودن آن بیان شده است<ref>سفر خروج، ب۲۲، ۲۵.</ref> و [[قرآن کریم]] نیز از حرام بودن ربا در تورات خبر داده است: {{متن قرآن|فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا}}<ref>«آری، به سزای ستمی از (سوی) یهودیان و اینکه (مردم را) بسیار از راه خداوند باز می‌داشتند چیزهای پاکیزه‌ای را که بر آنان حلال بود، حرام کردیم» سوره نساء، آیه ۱۶۰ ـ ۱۶۱.</ref>. [[انجیل]] نیز به [[رباخواری]] و [[نهی]] از آن اشاره کرده است<ref>انجیل متی، ب۵، ۴۲؛ لوقا، ب۶، ۳۴ و ب۱۹، ۲۲.</ref>. پیش از [[اسلام]] رباخواری در [[حجاز]] شایع بوده است و یهودیان با وجود نهی تورات، در رباخواری پیشگام بودند<ref>سوره نساء، آیه ۱۶۰.</ref>. از منع ربا در [[معاهده]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} با [[مسیحیان نجران]] نیز استفاده می‌شود که مسئله ربا در میان [[مسیحیان]] و حتی کشیشان و [[راهبان]] وجود داشته است<ref>احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۳/۱۶۵.</ref>. | |||
قرآن کریم ربا را [[حرام]] می‌داند و اصرار بر رباخواری را [[جنگ]] با [[خدا]] نامیده است<ref>سوره بقره، آیه ۲۷۸ ـ ۲۷۹.</ref>. [[روایات]] نیز در حرمت ربا فراوان است<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۴۴–۱۴۷؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۸/۱۱۷–۱۲۵.</ref>. در برخی از روایات، [[ربا]] پلیدترین کسب<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۴۷.</ref> و از سخت‌ترین نگرانی‌های [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[آینده]] [[امت]] معرفی شده است<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۲۴.</ref>. [[حرام]] بودن ربا از مسلّمات [[شریعت اسلامی]] و از [[ضروریات دین]] [[اسلام]] است و فقهای شیعه و [[سنی]] تردیدی در [[حرمت]] آن ندارند<ref> نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۳۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۵۱۰.</ref>. فقهای معاصر نیز [[احکام]] ربا را بررسی کرده‌اند<ref>برای نمونه صدر، البنک الربوی؛ حلی، حسین، بحوث فقهیه؛ خویی، منهاج الصالحین، ۱/۴۰۶–۴۲۰؛ تبریزی، صراط النجاة، ۱۰/۲۴۹–۲۶۸؛ مکارم شیرازی، الربا و البنک الاسلامی.</ref>.<ref>[[فرج‌الله میرعرب|میرعرب، فرج‌الله]]، [[ربا - میرعرب (مقاله)| مقاله «ربا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.</ref> | |||
== ربا در [[قرآن]] == | |||
{{اصلی|ربا در قرآن}} | |||
واژه "ربا" ۸ بار در [[قرآن]] به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان [[یهودیان]]: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>، «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» {{متن قرآن|وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۶۱.</ref>، [[حرمت]] آن در [[اسلام]]: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> و از [[عذاب]] دردناک رباخواران در [[جهنم]] خبر داده است: «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» {{متن قرآن|وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۶۱.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref> | |||
=== [[حرمت]] ربا در [[قرآن]] === | |||
[[قرآن کریم]] با ایجاد تقابل میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی [[مشروع]] و [[حلال]] و [[رباخواری]] را نکوهش کرده و به صراحت آن را [[حرام]] می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>، «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶؛ الکشاف، ج ۱، ص ۵۲۱.</ref> و «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده» {{متن قرآن|وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ}}<ref>«و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده» سوره مدثر، آیه ۶.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۱۷۶.</ref> و با خطاب به [[مؤمنان]] آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.</ref>. {{عربی|"اکل ربا"}} که [[آیه]] {{متن قرآن|لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا}} از آن [[نهی]] میکند، هرگونه تصرف در [[مال]] ربوی است<ref>کنزالعرفان، ج ۲، ص ۴۰.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]]؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]]، ج۴، ص ۴۸-۵۳.</ref> | |||
== [[حکمت]] [[حرمت]] ربا == | |||
رباخواری در بعد [[اجتماعی]]، باعث [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه [[فقیر]] و [[غنی]] تقسیم میکند. از این‌رو، رباخواری در [[تعالیم اسلام]] در [[حکم]] [[جنگ]] با [[خدا]] به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و [[فساد]] [[اموال]] دانسته<ref> وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۱.</ref> همچنین رواج یافتن [[خیرات]] و [[کارهای نیک]] در میان [[مردم]] را از دیگر [[ادله]] [[تحریم]] ربا برشمرده‌اند. | |||
بر پایه روایاتی، رواج [[رباخواری]] سبب نابودی [[اجتماع]] است<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. برخی، رباخواری را به جهت [[مخالفت]] آن با [[آیه]] «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است» {{متن قرآن|وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است» سوره بقره، آیه ۲۸۰.</ref> که به مراعات معسر [[دستور]] می‌دهد، [[حرام]] دانسته‌اند<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۸۸.</ref>؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]]؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳؛ [[فرج‌الله میرعرب|میرعرب، فرج‌الله]]، [[ربا - میرعرب (مقاله)| مقاله «ربا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.</ref>. | |||
== [[کیفر]] رباخواری == | |||
رباخواری از [[گناهان کبیره]] است و [[خدا]] به آن، [[عذاب]] و خلود در جهنم را [[وعده]] می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. به فرموده [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در مورد {{متن قرآن|يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا}}<ref>«روزی که در «صور» دمیده شود و شما گروه گروه بیایید» سوره نبأ، آیه ۱۸.</ref> یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که [[روز قیامت]] چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی [[مردم]] آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر [[زمین]] کشیده می‌شوند، [[محشور]] می‌شوند<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۴۲-۲۴۳؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص ۳۰۷؛ کنزالدقائق، ج ۱۴، ص ۱۰۰.</ref>. | |||
برخی بر پایه [[آیات قرآن]]، ۵ گونه [[عقوبت]] را برای [[ربا خواری]] برشمرده‌اند: | |||
# '''تخبط:''' در معنای آن گفته شده که رباخوار در [[قیامت]] به گونه ای شکمش نفخ میکند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به [[زمین]] می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> | |||
# '''محق:''' هلاک و استیصال و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه [[فرزندان]] او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» {{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}<ref>«خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref>. | |||
# '''[[جنگ]] با [[خدا]]:''' در [[حقیقت]] رباخواران در [[حکم]] قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. | |||
# '''[[کفر]]:''' این [[عقوبت]] بر اساس [[آیات]]: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref> و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» {{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}<ref>«خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref> برای رباخوار [[ثابت]] شده است. | |||
# '''[[خلود]] در [[آتش]]:''' این [[کیفر]] نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> برای رباخوار یاد شده است<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱۲، ص ۱۰۹ـ۱۱۰.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref> | |||
== تفاوت بیع و ربا == | |||
پس از نزول حکم [[حرمت]] ربا، برخی با تشبیه بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. بعضی در پی [[حلال]] دانستن [[اموال]] ربوی برآمده‌اند؛ با این [[استدلال]] که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو [[دینار]] فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز [[قرض]] داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است<ref>روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ المنیر، ج ۳، ص ۸۶.</ref>. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و [[تحریم]] هر چیز را پیرو [[مصالح]] و [[مفاسد]] آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است<ref> ر. ک: روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ زبدة البیان، ص ۴۳۳.</ref>. افزون بر آنکه بیع برای [[حاجت]] و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر [[اضطرار]] است و در برابر آن، رباخوار [[مالک]] [[مالی]] بی عوض می‌گردد<ref>المنیر، ج ۳، ص ۸۷.</ref>. بر اساس [[نقل]] برخی [[مفسران]]، [[آیه]] «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> درباره ربا و مراد از {{متن قرآن|إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ}} بیع و شراست<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref> | |||
== اقسام ربا == | |||
{{اصلی|ربا در فقه اسلامی}} | |||
=== ربای قرضی === | |||
ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در [[عقد]] قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند<ref>شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۴؛ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵.</ref>. [[فقها]] هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در وصف نیز باشد (زیاده حُکمیه)، ربا و [[حرام]] است<ref> المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵؛ الحدائق، ج ۲۰، ص ۱۱۰.</ref>. | |||
=== ربای معاملی === | |||
از این گونه ربا به "ربای [[فضل]]"<ref>الفقه الاسلامی، ج ۵، ص ۳۷۰۰.</ref> نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس<ref>کنزالعرفان، ج ۲، ص ۳۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷.</ref> است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند<ref> شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۲۹۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۶.</ref>. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن [[داد و ستد]] شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد<ref> ر. ک: تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۳۰۲؛ فقه الصادق، ج ۱۸، ص ۱۰۴.</ref>. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند<ref>مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷؛ العروة الوثقی، ج ۶، ص ۱۲.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]]؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]]، ج۴، ص ۴۸-۵۳؛ [[فرج‌الله میرعرب|میرعرب، فرج‌الله]]، [[ربا - میرعرب (مقاله)| مقاله «ربا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.</ref> | |||
== استثناهای ربا == | |||
[[فقها]] با استناد به برخی روایات<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۸/۱۳۵–۱۳۶.</ref> افرادی را از [[حکم]] حرام‌بودن ربا، خواه معاملی یا قرضی، استثنا کرده‌اند و حکم ربا را میان آنان جاری نمی‌دانند، افرادی چون پدر و فرزند و [[زن]] و شوهر اعم از دایمی و موقت<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۷۸؛ یزدی طباطبایی، المیزان، ۱/۴۵–۴۶.</ref>. [[حکم]] پدر و فرزند به جد و فرزند و به فرزند رضاعی سرایت نمی‌کند؛ زیرا در این‌گونه موارد باید به مورد [[یقینی]] بسنده کرد<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۷.</ref>. | |||
مشهور فقها گرفتن ربا از [[کافر حربی]] را جایز، ولی دادن ربا به او را برای [[مسلمان]] [[حرام]] می‌دانند و ربا گرفتن از [[کافر ذمی]] را نیز حرام شمرده‌اند<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۸۲–۳۸۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۵۱۳؛ امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۳۲.</ref>. برخی از نویسندگان و علمای معاصر [[اهل سنت]] و [[شیعه]] ربای میان [[دولت]] و [[ملت]] و بالعکس را همانند ربای میان پدر و فرزند دانسته‌اند و در علت آن گفته‌اند در بانک‌های دولتی [[مفاسد]] ربا جریان ندارد<ref> جامعه مدرسین، ربا، ۴۴۰–۴۴۱.</ref>. این دیدگاه را برخی دیگر از نویسندگان و [[عالمان]] بررسی، نقد و رد کرده‌اند<ref>جامعه مدرسین، ربا، ۴۴۰–۴۴۴.</ref>.<ref>[[فرج‌الله میرعرب|میرعرب، فرج‌الله]]، [[ربا - میرعرب (مقاله)| مقاله «ربا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.</ref> | |||
== مبارزه با ربا == | |||
{{اصلی|مبارزه با ربا}} | |||
از میان راه‌های [[نامشروع]] کسب [[ثروت]]، [[اسلام]] قاطع‌ترین و شدیدترین برخورد را با [[ربا]] داشته است و همه [[مسلمانان]] را برای [[مبارزه]] علیه آن [[بسیج]] فرموده است. [[قرآن مجید]] به وسیله آیاتی [[مردم]] را با مفسده‌های ربا آشنا و آن را [[تحریم]] کرده است. مانند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.</ref>. [[پیامبر]] با دریافت آیات به تحریم مؤکد رباخواری پرداخت و ریشه این [[فساد]] مالی و بهره‌کشی را از میان مسلمانان برانداخت<ref>[[سید صفیه میرحسینی|میرحسینی]] و [[ابراهیم فلاح|فلاح]]، [[شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی (کتاب)|شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی]]، ص ۲۰۷.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[آیه ربا]] | |||
* [[قرض]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
*[[ربا]] | |||
*[[ | |||
{{پایان | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:000064.jpg|22px]] [[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳''']] | |||
# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']] | |||
# [[پرونده:1368945.jpg|22px]] [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|'''فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت''']] | |||
# [[پرونده:IM009850.jpg|22px]] [[ فرج‌الله میرعرب|میرعرب، فرج‌الله]]، [[ربا - میرعرب (مقاله)| مقاله «ربا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۵''']] | |||
# [[پرونده:13681350.jpg|22px]] [[سید صفیه میرحسینی|میرحسینی]] و [[ابراهیم فلاح|فلاح]]، [[شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی (کتاب)|'''شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
{{ارزش‌های اجتماعی}} | |||
[[رده: | [[رده:فساد اقتصادی]] | ||
[[رده: | [[رده:آیات نامدار]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۲
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فساد اقتصادی است. ربا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ربا در قرآن - ربا در فقه اسلامی - ربا در فقه سیاسی - ربا در جامعه‌شناسی اسلامی - ربا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - مبارزه با ربا - مبارزه با ربا در معارف و سیره نبوی - مبارزه با ربا در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردربا از گناهان کبیره به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در معامله، یا قرض دادن مالی به شرط زیادی. بر این اساس آیات و روایات رباخواری را حرام می‌دانند و حکمت آن ظالمانه بودن و جلوگیری از استثمار و استعمار توده‌های ضعیف است. رباخواری به‌عنوان جنگ با خدا اعلام شده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است.
معناشناسی
ربا به معنای زیادت است[۱]. معادل فارسی آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است[۲] و در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد[۳]. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به قرض داده شده یا در یکی از دو طرف داد و ستد در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود[۴].[۵]
پیشینه
در آموزه‌های عهدین ربا ممنوع بوده است؛ از جمله در تورات، حرام بودن آن بیان شده است[۶] و قرآن کریم نیز از حرام بودن ربا در تورات خبر داده است: ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾[۷]. انجیل نیز به رباخواری و نهی از آن اشاره کرده است[۸]. پیش از اسلام رباخواری در حجاز شایع بوده است و یهودیان با وجود نهی تورات، در رباخواری پیشگام بودند[۹]. از منع ربا در معاهده پیامبر اکرم(ص) با مسیحیان نجران نیز استفاده می‌شود که مسئله ربا در میان مسیحیان و حتی کشیشان و راهبان وجود داشته است[۱۰].
قرآن کریم ربا را حرام می‌داند و اصرار بر رباخواری را جنگ با خدا نامیده است[۱۱]. روایات نیز در حرمت ربا فراوان است[۱۲]. در برخی از روایات، ربا پلیدترین کسب[۱۳] و از سخت‌ترین نگرانی‌های رسول خدا(ص) برای آینده امت معرفی شده است[۱۴]. حرام بودن ربا از مسلّمات شریعت اسلامی و از ضروریات دین اسلام است و فقهای شیعه و سنی تردیدی در حرمت آن ندارند[۱۵]. فقهای معاصر نیز احکام ربا را بررسی کرده‌اند[۱۶].[۱۷]
ربا در قرآن
واژه "ربا" ۸ بار در قرآن به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان یهودیان: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۱۸]، «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾[۱۹]، حرمت آن در اسلام: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۲۰] و از عذاب دردناک رباخواران در جهنم خبر داده است: «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾[۲۱].[۲۲]
حرمت ربا در قرآن
قرآن کریم با ایجاد تقابل میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی مشروع و حلال و رباخواری را نکوهش کرده و به صراحت آن را حرام می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۲۳]، «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۲۴].[۲۵] و «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده» ﴿وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾[۲۶].[۲۷] و با خطاب به مؤمنان آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۲۸]. "اکل ربا" که آیه ﴿لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا﴾ از آن نهی میکند، هرگونه تصرف در مال ربوی است[۲۹].[۳۰]
حکمت حرمت ربا
رباخواری در بعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم میکند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾[۳۱]. امام رضا (ع) سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و فساد اموال دانسته[۳۲] همچنین رواج یافتن خیرات و کارهای نیک در میان مردم را از دیگر ادله تحریم ربا برشمرده‌اند.
بر پایه روایاتی، رواج رباخواری سبب نابودی اجتماع است[۳۳]. برخی، رباخواری را به جهت مخالفت آن با آیه «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است» ﴿وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[۳۴] که به مراعات معسر دستور می‌دهد، حرام دانسته‌اند[۳۵]؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد[۳۶].
کیفر رباخواری
رباخواری از گناهان کبیره است و خدا به آن، عذاب و خلود در جهنم را وعده می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۳۷]. به فرموده پیامبر اکرم (ص) در مورد ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾[۳۸] یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که روز قیامت چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی مردم آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر زمین کشیده می‌شوند، محشور می‌شوند[۳۹].
برخی بر پایه آیات قرآن، ۵ گونه عقوبت را برای ربا خواری برشمرده‌اند:
- تخبط: در معنای آن گفته شده که رباخوار در قیامت به گونه ای شکمش نفخ میکند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به زمین می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۴۰]
- محق: هلاک و استیصال و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه فرزندان او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾[۴۱].
- جنگ با خدا: در حقیقت رباخواران در حکم قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾[۴۲].
- کفر: این عقوبت بر اساس آیات: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۴۳] و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾[۴۴] برای رباخوار ثابت شده است.
- خلود در آتش: این کیفر نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۴۵] برای رباخوار یاد شده است[۴۶].[۴۷]
تفاوت بیع و ربا
پس از نزول حکم حرمت ربا، برخی با تشبیه بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۴۸]. بعضی در پی حلال دانستن اموال ربوی برآمده‌اند؛ با این استدلال که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو دینار فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز قرض داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است[۴۹]. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و تحریم هر چیز را پیرو مصالح و مفاسد آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است[۵۰]. افزون بر آنکه بیع برای حاجت و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر اضطرار است و در برابر آن، رباخوار مالک مالی بی عوض می‌گردد[۵۱]. بر اساس نقل برخی مفسران، آیه «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۵۲] درباره ربا و مراد از ﴿إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ﴾ بیع و شراست[۵۳].[۵۴]
اقسام ربا
ربای قرضی
ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در عقد قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند[۵۵]. فقها هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در وصف نیز باشد (زیاده حُکمیه)، ربا و حرام است[۵۶].
ربای معاملی
از این گونه ربا به "ربای فضل"[۵۷] نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس[۵۸] است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند[۵۹]. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن داد و ستد شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد[۶۰]. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند[۶۱].[۶۲]
استثناهای ربا
فقها با استناد به برخی روایات[۶۳] افرادی را از حکم حرام‌بودن ربا، خواه معاملی یا قرضی، استثنا کرده‌اند و حکم ربا را میان آنان جاری نمی‌دانند، افرادی چون پدر و فرزند و زن و شوهر اعم از دایمی و موقت[۶۴]. حکم پدر و فرزند به جد و فرزند و به فرزند رضاعی سرایت نمی‌کند؛ زیرا در این‌گونه موارد باید به مورد یقینی بسنده کرد[۶۵].
مشهور فقها گرفتن ربا از کافر حربی را جایز، ولی دادن ربا به او را برای مسلمان حرام می‌دانند و ربا گرفتن از کافر ذمی را نیز حرام شمرده‌اند[۶۶]. برخی از نویسندگان و علمای معاصر اهل سنت و شیعه ربای میان دولت و ملت و بالعکس را همانند ربای میان پدر و فرزند دانسته‌اند و در علت آن گفته‌اند در بانک‌های دولتی مفاسد ربا جریان ندارد[۶۷]. این دیدگاه را برخی دیگر از نویسندگان و عالمان بررسی، نقد و رد کرده‌اند[۶۸].[۶۹]
مبارزه با ربا
از میان راه‌های نامشروع کسب ثروت، اسلام قاطع‌ترین و شدیدترین برخورد را با ربا داشته است و همه مسلمانان را برای مبارزه علیه آن بسیج فرموده است. قرآن مجید به وسیله آیاتی مردم را با مفسده‌های ربا آشنا و آن را تحریم کرده است. مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۷۰]. پیامبر با دریافت آیات به تحریم مؤکد رباخواری پرداخت و ریشه این فساد مالی و بهره‌کشی را از میان مسلمانان برانداخت[۷۱].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۴۸۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶؛ المصباح، ص ۲۱۷.
- ↑ لغت‌نامه، ج ۸، ص ۱۱۸۷۸، "ربا".
- ↑ النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.
- ↑ مسالک الافهام، ج ۳، ص ۳۱۶؛ جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص ۴۸-۵۳؛ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۱۳.
- ↑ سفر خروج، ب۲۲، ۲۵.
- ↑ «آری، به سزای ستمی از (سوی) یهودیان و اینکه (مردم را) بسیار از راه خداوند باز می‌داشتند چیزهای پاکیزه‌ای را که بر آنان حلال بود، حرام کردیم» سوره نساء، آیه ۱۶۰ ـ ۱۶۱.
- ↑ انجیل متی، ب۵، ۴۲؛ لوقا، ب۶، ۳۴ و ب۱۹، ۲۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۶۰.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۳/۱۶۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۷۸ ـ ۲۷۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۱۴۴–۱۴۷؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۸/۱۱۷–۱۲۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۱۴۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۱۲۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۳۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۵۱۰.
- ↑ برای نمونه صدر، البنک الربوی؛ حلی، حسین، بحوث فقهیه؛ خویی، منهاج الصالحین، ۱/۴۰۶–۴۲۰؛ تبریزی، صراط النجاة، ۱۰/۲۴۹–۲۶۸؛ مکارم شیرازی، الربا و البنک الاسلامی.
- ↑ میرعرب، فرج‌الله، مقاله «ربا»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۶۱.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۶۱.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶؛ الکشاف، ج ۱، ص ۵۲۱.
- ↑ «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده» سوره مدثر، آیه ۶.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۱۷۶.
- ↑ «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۴۰.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص ۴۸-۵۳.
- ↑ «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۱.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.
- ↑ «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است» سوره بقره، آیه ۲۸۰.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۸۸.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۱۳؛ میرعرب، فرج‌الله، مقاله «ربا»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «روزی که در «صور» دمیده شود و شما گروه گروه بیایید» سوره نبأ، آیه ۱۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۴۲-۲۴۳؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص ۳۰۷؛ کنزالدقائق، ج ۱۴، ص ۱۰۰.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.
- ↑ «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.
- ↑ «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج ۱۲، ص ۱۰۹ـ۱۱۰.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ المنیر، ج ۳، ص ۸۶.
- ↑ ر. ک: روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ زبدة البیان، ص ۴۳۳.
- ↑ المنیر، ج ۳، ص ۸۷.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۴؛ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵.
- ↑ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵؛ الحدائق، ج ۲۰، ص ۱۱۰.
- ↑ الفقه الاسلامی، ج ۵، ص ۳۷۰۰.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۳۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷.
- ↑ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۲۹۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۶.
- ↑ ر. ک: تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۳۰۲؛ فقه الصادق، ج ۱۸، ص ۱۰۴.
- ↑ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷؛ العروة الوثقی، ج ۶، ص ۱۲.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص ۴۸-۵۳؛ میرعرب، فرج‌الله، مقاله «ربا»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۸/۱۳۵–۱۳۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۷۸؛ یزدی طباطبایی، المیزان، ۱/۴۵–۴۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۷.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۳۲۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۳/۳۸۲–۳۸۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۵۱۳؛ امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۳۲.
- ↑ جامعه مدرسین، ربا، ۴۴۰–۴۴۱.
- ↑ جامعه مدرسین، ربا، ۴۴۰–۴۴۴.
- ↑ میرعرب، فرج‌الله، مقاله «ربا»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۵۲۸ ـ ۵۳۷.
- ↑ «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.
- ↑ میرحسینی و فلاح، شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی، ص ۲۰۷.