ابراهیم بن ابی‌بلاد

ابراهیم بن ابی‌بلاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن ابی‌بلاد در تراجم و رجال - ابراهیم بن ابی‌بلاد در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابراهیم بن ابی بلاد در سند ۱۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتب الکافی، تفسیر عیاشی، علل الشرائع، کمال الدین و... یاد شده است؛ نمونه‌اش: «و في فروعه: عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن عیسى، عن الحسین بن سعید، عن إبراهیم بن أبی البلاد، عن أبیه، عن أبی جعفر(ع) قال: لَيْسَ مِنْ نَفْسٍ اِلاّ وَ قَدْ فَرَضَ اللّهُ لَها رِزْقَها حَلالاً يَأتيها فى عافيَةٍ وَعُرِضَ لَها بِالْحَرامِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فَاِنْ هىَ تَناوَلَتْ مِنَ الْحَرامِ شَيئا قاصَّها بِهِ مِنَالْحَلالِ الَّذى فَرَضَ اللّهُ لَها وَ عِنْدَ اللّهِ سِواهُما فَضْلٌ كَبيرٌ و هو قوله - عز وجل -: ﴿وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ﴾»..

شرح حال راوی

نجاشی: "إبراهیم بن أبی البلاد، و اسم أبی البلاد یحیی بن سلیم، و قیل: ابن سلیمان مولی بنی عبدالله بن غطفان، یکنی أبایحیی... و کان للرضا (ع) إلیه رسالة و أثنی علیه. له کتاب یرویه عنه جماعة".

نجاشی تصریح دارد که کنیه ابراهیم بن ابی بلاد «ابویحیی» بوده است، ولی از عبارت شیخ صدوق فهمیده می‌شود که کنیه وی «ابواسماعیل» است؛ زیرا در مشیخه من لا یحضره الفقیه می‌نویسد: "و ما کان فیه عن ابراهیم بن أبی البلاد فقد رؤیته عن أبی عن... عن ابراهیم بن أبی البلاد و یکنی أبا اسماعیل".

شیخ طوسی نیز در کتاب رجال الطوسی خود ابراهیم بن ابی بلاد را از اصحاب امام کاظم(ع) برشمرده؛ لکن «ابو اسماعیل» را کنیه پدر وی دانسته است.

علامه شوشتری به نقل از مشیخه صدوق و رجال شیخ طوسی، «ابو اسماعیل» را کنیه ابراهیم دانسته و یادآوری کرده که ابن داوود به نقل از رجال شیخ طوسی، ابواسماعیل را کنیه اَبوالبلاد قرار داده است.

بر این اساس، نسخه رجال شیخ طوسی متفاوت است. در بعضی نسخه‌ها اَبواسماعیل کنیه پسر (ابراهیم) و در نسخه دیگر، کنیه پدر (ابوالبلاد) معرفی شده، در نتیجه یحیی بن سلیم یا یحیی بن سلیمان مکنی به دو کنیه بوده: ابوالبلاد و ابواسماعیل.

بزرگانی مانند وحید بهبهانی و علامه شوشتری با استناد به روایت کافی، ابواسماعیل را کنیه ابراهیم بن ابی بلاد دانسته‌اند که به نظر ما درست نیست.

ابراهیم بن ابی بلاد به تصریح نجاشی و شیخ طوسی صاحب کتاب و اصل بوده که شماری از راویان، آن را نقل کردند که به گونه‌ای بر اعتبار کتابش دلالت دارد.

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات راوی، اطلاعی در دست نیست؛ ولی برقی وی را از اصحاب امامان امام کاظم و امام رضا(ع) دانسته و شیخ طوسی نیز ایشان را از اصحاب امامان امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) و نجاشی ایشان را از معرمان به شمار آورده و تصریح کرده که از امامان امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) روایت نقل کرده است.

بعضی با استناد به این روایت گفته‌اند که ابراهیم بن ابی بلاد امام جواد(ع) را نیز درک کرده است: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرِ بْنِ الرِّضَا(ع) فَقُلْتُ لَهُ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُلْصِقَ بَطْنِي بِبَطْنِكَ فَقَالَ هَاهُنَا يَا أَبَا إِسْمَاعِيلَ وَ كَشَفَ عَنْ بَطْنِهِ وَ حَسَرْتُ عَنْ بَطْنِي وَ أَلْزَقْتُ بَطْنِي بِبَطْنِهِ ثُمَّ أَجْلَسَنِي وَ دَعَا بِطَبَقٍ فِيهِ زَبِيبٌ فَأَكَلْتُ ثُمَّ أَخَذَ فِي الْحَدِيثِ فَشَكَا إِلَيَّ مَعِدَتَهُ وَ عَطِشْتُ فَاسْتَقَيْتُ مَاءً فَقَالَ يَا جَارِيَةُ اسْقِيهِ مِنْ نَبِيذِي فَجَاءَتْنِي بِنَبِيذٍ مَرِيسٍ فِي قَدَحٍ مِنْ صُفْرٍ فَشَرِبْتُهُ فَوَجَدْتُهُ أَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ فَقُلْتُ لَهُ هَذَا الَّذِي أَفْسَدَ مَعِدَتَكَ قَالَ فَقَالَ لِي هَذَا تَمْرٌ مِنْ صَدَقَةِ النَّبِيِّ(ص) يُؤْخَذُ غُدْوَةً فَيُصَبُّ عَلَيْهِ الْمَاءُ فَتَمْرُسُهُ الْجَارِيَةُ وَ أَشْرَبُهُ عَلَى أَثَرِ الطَّعَامِ وَ سَائِرَ نَهَارِي فَإِذَا كَانَ اللَّيْلُ أَخَذَتْهُ الْجَارِيَةُ فَسَقَتْهُ أَهْلَ الدَّارِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ أَهْلَ الْكُوفَةِ لَا يَرْضَوْنَ بِهَذَا فَقَالَ وَ مَا نَبِيذُهُمْ قَالَ قُلْتُ يُؤْخَذُ التَّمْرُ فَيُنَقَّى وَ يُلْقَى عَلَيْهِ الْقَعْوَةُ قَالَ وَ مَا الْقَعْوَةُ قُلْتُ الدَّاذِيُّ قَالَ وَ مَا الدَّاذِيُّ قُلْتُ حَبٌّ يُؤْتَى بِهِ مِنَ الْبَصْرَةِ فَيُلْقَى فِي هَذَا النَّبِيذِ حَتَّى يَغْلِيَ وَ يُسْكِرَ ثُمَّ يُشْرَبُ فَقَالَ ذَاكَ حَرَامٌ»؛

علامه وحید بهبهانی از این روایت ۳ مطلب برداشت کرده است:

1. ابراهیم بن ابی بلاد امام جواد(ع) را درک کرده است.
2. دارای حُسن حال است.
3. کنیه وی ابواسماعیل است.

آیت الله خویی و علامه شوشتری نیز با استناد به همین روایت، ابراهیم را از اصحاب امام جواد(ع) شمرده‌اند.

تحقیق

استظهار یادشده نقدپذیر است:

1. به استناد روایات «باب النبیذ» کافی، که این روایت در آن باب ذکر شده، قضیه نبیذ مربوط به امام باقر(ع) است و راوی آن هم ابوالبلاد، پدر ابراهیم است؛ زیرا در این باب مرحوم کلینی چند روایت را نقل کرده که روایت مورد بحث، روایت پنجم است؛ ولی روایت چهارم که شبیه روایت پنجم است، با این سند نقل شده است: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ حَضَرَ مَعَهُ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فَقُلْتُ يَا جَارِيَةُ اسْقِينِي مَاءً فَقَالَ لَهَا اسْقِيهِ مِنْ نَبِيذِي...»؛ به قرینه این روایت می‌‌توان گفت اولاً مراد از اَبوجعفر در روایت مورد بحث، امام باقر(ع) است نه امام جواد(ع) و عبارت ابن الرضا در روایت یادشده از افزوده‌های نساخ به شمار می‌آید و مؤید دیگرش این است که در بعضی نسخه‌ها اَبوجعفر مطلق ضبط شده و ثانیاً راوی از اَبوجعفر(ع)، ابوالبلاد است؛ نه پسرش ابراهیم).
2. از بررسی روایات به دست می‌آید که موضوع نبیذ در زمان امامان امام باقر و امام صادق(ع) مبتلا به بوده، از این رو از حکم نبیذ از این دو بزرگوار سؤال شده است .

نتیجه

با توجه به مطالب گذشته، ابراهیم بن ابی بلاد چهار امام معصوم(ع) را درک کرده، چنان که رجالیان به آن تصریح کردند. افزون بر آن، از آن بزرگواران حدیث نیز نقل کرده است:

1. روایت از امام باقر(ع): «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) تَنْظُرُ فِي كُتُبِ أَبِيكَ فَقَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ سَيْفُ رَسُولِ اللَّهِ وَ دِرْعُهُ فَقَالَ قَدْ كَانَ فِي مَوْضِعِ كَذَا وَ كَذَا فَأَتَى ذَلِكَ الْمَوْضِعَ مُسَافِرٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ سَكَتَ»؛
2. روایت از امام صادق(ع): «عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ ذَبِيحَةِ الْخَصِيِ فَقَالَ لَا بَأْسَ»؛
3. روایت از امام کاظم(ع): «عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع) أَيُّ شَيْءٍ لِمَنْ صَلَّى صَلَاةَ جَعْفَرٍ؟...»؛ این روایت را شیخ صدوق در من لایحضره الفنیه نقل کرده و نوشته: «...قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ يَعْنِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ(ع)».
4. روایت از امام رضا(ع): «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، قَالَ: صَلَّيْتُ خَلْفَ الرِّضَا(ع) فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ صَلَاةَ اللَّيْلِ، فَلَمَّا فَرَغَ جَعَلَ مَكَانَ الضَّجْعَةِ سَجْدَةً»؛

آیت الله بروجردی ایشان را از طبقه پنجم شمرده است.

استادان و شاگردان راوی

برخی مشایخ حدیثی راوی عبارت‌اند از پدرش (یحیی بن سلیم)، معاویة بن عمار، علی بن مغیرة، سدیر صیرفی، اسماعیل بن محمد بن عبدالله، ابوبلال مکی، عبدالسلام بن عبدالرحمن بن نعیم، عمر بن یزید، زید شحام، سعد اسکاف، علی بن محمد بن اعلم ازدی، زرارة، عبدالله بن ولید وصافی.

از شاگردان حدیثی وی نیز می‌‌توان حسین بن سعید، محمد بن اسماعیل، محمد بن حسین، عبدالرحمن بن محمد، محمد بن عبدالوهاب، محمد بن سهل، ابوالقاسم کوفی و محمد بن اسماعیل قمی، محمد بن عیسی، حسن بن محبوب، یحیی بن مبارک، علی بن اسباط، جعفر بن محمد و ایوب را نام برد.

جایگاه حدیثی راوی

در وثاقت ابراهیم بن ابی البلاد تردیدی نیست؛ زیرا رجالیان از قدما وی را توثیق کرده‌اند:

نجاشی: "کان ثقة، قارئاً، أدیباً... و کان للرضا (ع) إلیه رسالة و أثنی علیه"؛ و ذیل عنوان فرزندش (یحیی بن ابراهیم): یحیی بن إبراهیم بن ابی البلاد ثقة هو و أبوه.

شیخ طوسی: کوفی، ثقة.

علامه حلی: "ثقة أعمل علی روایته" و امام رضا(ع) درباره‌اش فرموده: «إبراهیم بن أبی البلاد علی ما تحبون».

افزون بر اینها سه نفر از اصحاب اجماع (ابن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، حسن بن محبوب) از ایشان حدیث نقل کرده‌اند.

ابن حجر عسقلانی از رجالیان بزرگ اهل سنت: "إبراهیم بن أبی البلاد و اسم أبی البلاد یحیی بن سلیم الغطفانی یکنی أبا إسماعیل، ذکره الطوسی فی رجال جعفر الصادق من الشیعة و قال: کان ثقة فقیهاً قاریاً و عمر دهراً طویلاً حتی کاتبه علی بن موسی الرضا برسالة روی عنه ابناه یحیی و محمد و محمد بن سهل بن الیسع و آخرون".

جستارهای وابسته

• یحیی بن ابراهیم بن ابی‌البلاد (فرزند)
• محمد بن ابراهیم بن ابی‌البلاد (فرزند)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱

اصحاب امام رضا (ع)

1. آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی
2. اباصلت هروی
3. ابان بن محمد بجلی
4. ابراهیم اوسی
5. ابراهیم بن ابی محمود خراسانی
6. ابراهیم بن ابی‌اسرائیل
7. ابراهیم بن ابی‌الکرام جعفری
8. ابراهیم بن ابی‌بلاد
9. ابراهیم بن ابی‌سمال
10. ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی
11. ابراهیم بن احمد بغدادی بزوری
12. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی
13. ابراهیم بن اسماعیل بن داود
14. ابراهیم بن بسطام
15. ابراهیم بن بشر
16. ابراهیم بن داود یعقوبی
17. ابراهیم بن سفیان
18. ابراهیم بن سلام نیشابوری
19. ابراهیم بن شعیب عقرقوفی
20. ابراهیم بن صالح (راوی)
21. ابراهیم بن عباس بن محمد صولی
22. ابراهیم بن عبدالحمید
23. ابراهیم بن علی جعفری
24. ابراهیم بن محمد حسنی
25. ابراهیم بن محمد خراسانی
26. ابراهیم بن محمد خزاز
27. ابراهیم بن محمد مولی خراسانی
28. ابراهیم بن محمد همدانی
29. ابراهیم بن موسی قزاز
30. ابراهیم بن هاشم عباسی
31. ابراهیم بن هاشم قمی
32. ابراهیم بن هاشم
33. ابن سراج
34. ابن سکیت
35. ابن طیفور متطبب
36. ابن غیلان مدائنی
37. ابن‌خانبه
38. ابو احمد غازی
39. ابو یحیی زکریا بن یحیی واسطی
40. ابو یزید قسمی
41. ابواسحاق خراسانی
42. ابوالحسن خراسانی
43. ابوالحسین رازی
44. ابوالعباس حمیری
45. ابوالفضل خراسانی
46. ابوالقاسم فارسی
47. ابوجریر قمی
48. ابوحارث
49. ابوحبیب نباجی
50. ابوحریر قمی
51. ابوحمزة مولاه
52. ابوحیون
53. ابوخالد سجستانی
54. ابوخالد کوفی
55. ابوزید مکی
56. ابوسجاح انصاری
57. ابوسعید خراسانی
58. ابوعاصم
59. ابوعلی قطان
60. ابوقره
61. ابومحمد تفلیسی
62. ابومحمد جزائری
63. ابومحمد جعفر بن بشیر بجلی
64. ابومحمد ذریری دینوری
65. ابومحمد رقی
66. ابومحمد غفاری
67. ابومحمد قزوینی
68. ابومحمد مصری
69. ابومحمد کوفی
70. ابومسروق عبدالله نهدی کوفی
71. ابویحیی موصلی
72. ابویزید مکی
73. احمد بن ابی‌خلف
74. احمد بن ابی‌عبدالله برقی
75. احمد بن ابی‌عبدالله
76. احمد بن اشیم
77. احمد بن حرب
78. احمد بن حسن میثمی
79. احمد بن حماد محمودی مروزی
80. احمد بن حمزة بن بزیع
81. احمد بن حنبل
82. احمد بن زکریا
83. احمد بن سلیمان
84. احمد بن عامر طایی
85. احمد بن عباس صنعانی
86. احمد بن عبدالله بن حارثه کرخی
87. احمد بن عبدالله جویباری
88. احمد بن عمر بن ابی‌شعبه حلبی
89. احمد بن عمر حلال کوفی
90. احمد بن عمر مرهبی
91. احمد بن عمره کوفی
92. احمد بن عیسی بن اسباط
93. احمد بن عیسی بن زید
94. احمد بن عیسی بن علی
95. احمد بن فیض
96. احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی
97. احمد بن محمد بن حنبل بن هلال شیبانی
98. احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی
99. احمد بن محمد زیدی
100. احمد بن محمد سیاری
101. احمد بن معافی
102. احمد بن موسی الکاظم
103. احمد بن موسی بن سعد
104. احمد بن یوسف مولی بنی تیم الله کوفی
105. احکم بن بشار مروزی کلثومی
106. ادریس بن عیسی اشعری قمی
107. ادریس بن یقطین
108. اسحاق بن ابراهیم حنظلی
109. اسحاق بن محمد حضینی
110. اسحاق بن موسی بن جعفر
111. اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی
112. اسماعیل بن عباد قصری
113. اسماعیل بن قتیبة
114. اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر
115. اسماعیل بن مهران
116. اسماعیل بن همام
117. اضرم بن مطر
118. افلح بن یزید
119. ایوب بن نوح بن دراج کوفی
120. بائس مولی حمزة بن یسع اشعری
121. بکر بن صالح ضبی رازی
122. بکر بن محمد ازدی
123. ثلج بن ابی ثلج یعقوبی
124. جعفر بن اسماعیل حضرمی
125. جعفر بن بشیر بجلی
126. جعفر بن عیسی بن عبید
127. جعفر بن مثنی خطیب
128. حسن بن ابراهیم کوفی
129. حسن بن اسباط کندی
130. حسن بن اسد بصری
131. حسن بن بشیر
132. حسن بن جهم رازی
133. حسن بن حسین علوی
134. حسن بن راشد
135. حسن بن زیاد
136. حسن بن سعید بن حماد
137. حسن بن سعید کوفی
138. حسن بن سهل
139. حسن بن شعیب مداینی
140. حسن بن عباد
141. حسن بن عدیس
142. حسن بن علی بن فضال کوفی
143. حسن بن علی بن یقطین
144. حسن بن علی خزاز
145. حسن بن علی ربعی
146. حسن بن عمر بن یزید
147. حسن بن قاسم
148. حسن بن محبوب سراد کوفی
149. حسن بن محمد بن ابی طلحة
150. حسن بن یونس
151. حسن تفلیسی (ابومحمد تفلیسی)
152. حسن رواندی دینوری
153. حسین بن ابراهیم بن موسی بن جعفر
154. حسین بن ابی‌سعید مکاری
155. حسین بن بشار مداینی
156. حسین بن جهم رازی
157. حسین بن خالد صیرفی
158. حسین بن زیاد
159. حسین بن سعید بن حماد مولی علی بن الحسین
160. حسین بن شعیب مداینی
161. حسین بن صالح خثعمی
162. حسین بن علی بن یقطین
163. حسین بن عمر بن یزید
164. حسین بن محمد بن ابی طلحة
165. حسین بن مهران
166. حسین بن موسی
167. حسین بن یزید نخعی
168. حسین رواندی دینوری
169. حسین مولی رئاب
170. حماد بن عثمان
171. حمدان بن ابراهیم اهوازی کوفی
172. حمدان بن سلمان نیشابوری
173. حمزة بن بزیع
174. خلف بن سلمة بصری
175. داود بن سلیمان بن یوسف
176. داود بن علی عبدی
177. داود بن علی یعقوبی
178. داود بن قاسم جعفری
179. داود بن نعمان
180. دعبل بن علی خزاعی
181. ریان بن صلت بغدادی
182. زکریا بن آدم قمی
183. زکریا بن ادریس بن عبدالله اشعری قمی
184. زکریا بن عبدالصمد قمی
185. زکریا بن محمد ازدی مؤمن
186. سعد بن حماد
187. سعد بن سعد احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی
188. سعید بن أخت صفوان بن یحیی اخو فارس
189. سعید بن سعید قمی
190. سلیمان بن جعفر جعفری
191. سلیمان بن داود خفاف
192. سلیمان بن رشید
193. سلیمان مروزی
194. سندی بن ربیع کوفی
195. سهل بن یسع بن عبدالله اشعری قمی
196. شعیب بن حماد
197. صالح بن عبدالله خثعمی
198. صالح بن علی بن عطیة بغدادی
199. صالح خباز کوفی
200. صدقة خراسانی
201. صفوان بن یحیی بجلی بیاع السابری مولی
202. طاهر بن حاتم
203. عباد بن محمد بن سلیمان نوفلی
204. عباد بن یزید
205. عباس بن محمد وراق یونسی
206. عباس بن معروف قمی مولی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری
207. عباس بن موسی نخاس کوف
208. عباس بن هلال شامی
209. عباس نجاشی کوفی
210. عبدالجبار بن مبارک نهاوندی
211. عبدالحمید بن سالم عطار
212. عبدالحمید بن سعید
213. عبدالرحمان بن ابی نجران تمیمی
214. عبدالسلام بن صالح هروی ابوالصلت
215. عبدالسلام بن صالح
216. عبدالعزیز بن المهتدی اشعری قمی
217. عبدالعزیز بن مسلم
218. عبدالله بن ابان
219. عبدالله بن ابراهیم
220. عبدالله بن جندب بجلی کوفی
221. عبدالله بن صلت مولی بنی تیم الله بن ثعلبة
222. عبدالله بن طاووس
223. عبدالله بن علی
224. عبدالله بن محمد حجال
225. عبدالله بن محمد حصینی عبدی
226. عبدالله بن مغیرة مولی بنی نوفل بن حرث بن عبدالمطلب خزاز کوفی
227. عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمد
228. عبدالله، ملقب به رأس المذری
229. عبدالوهاب بن ابی‌کثیر
230. عبید الله بن علی بن سوار
231. عبید نصری
232. عبیس بن هشام ناشری
233. عثمان بن رشید
234. عثمان بن عیسی کلابی رواسی کوفی
235. عطیة بن رستم
236. عقبة بن رستم
237. علی بن ابی ثور کوفی
238. علی بن احمد بن اشیم
239. علی بن اسباط
240. علی بن اسماعیل میثمی
241. علی بن بلال
242. علی بن جعفر بن محمد
243. علی بن حدید بن حکیم کوفی
244. علی بن حسین بن یحیی
245. علی بن حکم بن زبیر مولی نخع کوفی
246. علی بن رباط
247. علی بن سعید مداینی
248. علی بن سوید سائی
249. علی بن سیف بن عمیرة عربی کوفی نخعی
250. علی بن عبدالله بن مهران
251. علی بن عثمان بن رزین
252. علی بن علی بن رزین خزاعی
253. علی بن فضیل واسطی
254. علی بن مسیب عربی
255. علی بن مهدی بن صدقة رقی ابوالحسن
256. علی بن مهدی بن صدقه
257. علی بن مهزیار اهوازی
258. علی بن نعمان
259. علی بن هلال
260. علی بن یحیی بن حسن مولی علی بن الحسین
261. علی بن یحیی
262. علی بن یونس بن بهمن
263. عمار بن یزید
264. عمر بن زهیر جزری
265. عمر بن فرات کاتب بغدادی
266. عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله اشعری
267. عیسی بن عثمان
268. عیسی بن عیسی کلابی
269. فضالة بن ایوب عربی ازدی
270. فضل بن سنان نیشابوری
271. فضل بن سهل ذو الریاستین
272. قاسم بن اسباط
273. قاسم بن یحیی بن الحسن
274. محسن بن احمد بجلی
275. محمد بن آدم مداینی
276. محمد بن ابی عمیر مولی الازد
277. محمد بن ابی‌عباد
278. محمد بن احمد بن قیس بن غیلان
279. محمد بن اسحاق شعر
280. محمد بن اسحق بن عمار صیرفی کوفی
281. محمد بن اسلم جبلی طبری
282. محمد بن اسلم طوسی
283. محمد بن اسماعیل بن بزیع
284. محمد بن اورمة قمی
285. محمد بن اورمه قمی
286. محمد بن بحر اخوه مغلس
287. محمد بن جذاعة فارسی
288. محمد بن جعفر خزاز
289. محمد بن جعفر عتبی
290. محمد بن جعفر مقنائی
291. محمد بن جمهور عمی
292. محمد بن حسن بن ابی خالد قمی اشعری
293. محمد بن حمزة بن قاسم
294. محمد بن خالد برقی
295. محمد بن خالد بلخی
296. محمد بن خصیب اهوازی
297. محمد بن زید طبری
298. محمد بن سالم قمی
299. محمد بن سلیمان دیلمی بصری
300. محمد بن سلیمان کاتب
301. محمد بن سماعة کوفی
302. محمد بن سنان
303. محمد بن سهل بجلی ازدی
304. محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی
305. محمد بن شعیب
306. محمد بن صدقة بصری
307. محمد بن عبدالحمید عطار
308. محمد بن عبدالله اشعری
309. محمد بن عبدالله بن عیسی اشعری قمی
310. محمد بن عبدالله طاهری
311. محمد بن عبدالله طهوری
312. محمد بن عبدالله مداینی
313. محمد بن عرفة
314. محمد بن علی بن جعفر بن محمد
315. محمد بن علی بن جعفر
316. محمد بن علی قرشی
317. محمد بن عمار بن اشعث نهدی
318. محمد بن عمار بن اشعث
319. محمد بن عمر بن یزید
320. محمد بن عمرو کناسی
321. محمد بن عیسی بن عبید بغدادی
322. محمد بن فرج رخجی
323. محمد بن فضل ازدی کوفی
324. محمد بن فضل بن عمر
325. محمد بن فضیل ازدی صیرفی
326. محمد بن فضیل مدائنی
327. محمد بن فیض بن مالک مداینی
328. محمد بن قاسم بن فضیل
329. محمد بن قاسم بوشنجی
330. محمد بن قاسم نوشجانی
331. محمد بن مالک بن ابرد نخعی
332. محمد بن محمد ابوالمنذر بن محمد
333. محمد بن منصور اشعثی
334. محمد بن منصور اشعری
335. محمد بن منصور بن نصر خزاعی
336. محمد بن کلیب اشعری
337. محمد بن یونس بن عبدالرحمان
338. محمد مولی رضا
339. مرزبان بن عمران اشعری قمی
340. مروان بن یحیی
341. مسافر ابا مسلم
342. معاویة بن سعید کندی
343. معاویة بن یحیی
344. معمر بن خلاد
345. معن بن خالد
346. مفضل بن صالح
347. مقاتل بن مقاتل
348. موسی بن جنید قمی
349. موسی بن رنجویة
350. موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب عربی بجلی کوفی
351. موسی بن معمر
352. موسی بن مهران
353. موسی بن یقطین
354. موفق بن هارون
355. نصر بن مغلس
356. هشام بن ابراهیم احمر
357. ولید بن ابان ضبی رازی
358. یاسر مولی یسع اشعری قمی
359. یحیی بن ابراهیم بن ابی بلاد
360. یحیی بن احمد بن قیس غیلان
361. یحیی بن حبیب زیات
362. یحیی بن سلیمان کاتب
363. یحیی بن عباس وراق
364. یحیی بن عمران همدانی
365. یحیی بن عمرو
366. یحیی بن مبارک
367. یحیی بن یحیی تمیمی عامی
368. یحیی بن یزید ابوخالد کوفی
369. یزید بن عمر بن بنت عثمان
370. یعقوب بن سعید کندی
371. یعقوب بن عبدالله بن جندب
372. یعقوب بن یزید کاتب
373. یعقوب بن یقطین
374. یونس بن عبدالرحمان
375. یونس بن یعقوب