صلح حدیبیه در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب‌ها: برگردانده‌شده پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
==[[امام علی]]{{ع}} در صلح حدیبیه== | ==[[امام علی]]{{ع}} در صلح حدیبیه== | ||
در کتاب [[الإرشاد]] ـ به [[نقل]] از فاید، [[بنده]] [[آزاد]] شده [[عبد الله]] بن سالم: آمده است: "چون پیامبر خدا {{صل}} برای [[عمره]] [[حدیبیه]] حرکت کرد، در جُحفه فرود آمد؛ ولی آبی در آن نیافت. لذا [[سعد بن مالک]] را با مشک‌های [[آب]] فرستاد؛ اما او اندکی دور نشده بود که با مشک‌های خالی بازگشت و گفت: ای [[پیامبر خدا]]، نمی‌توانم بروم! پاهایم از [[ترس]] [[مشرکان]]، خشک شده است. [[پیامبر]]{{صل}} به او فرمود: "بنشین!". سپس مرد دیگری را فرستاد. او نیز با مشک‌ها حرکت کرد و از همان‌جا که شخص اول بازگشته بود، بازگشت. پس [[پیامبر]]{{صل}} به او فرمود: "تو چرا بازگشتی؟". گفت: [[سوگند]] به کسی که تو را به [[حق]] برانگیخت، از [[ترس]] نمی‌توانم بروم! [[پیامبر خدا]]، [[امیر مؤمنان علی بن ابی طالب]] را ـ که درودهای [[خدا]] بر هر دو باد ـ ، فرا خوانْد و سقایان با او حرکت کردند. آنها تردید نداشتند که او نیز مانند کسانی که پیش از او رفته بودند، باز می‌گردد؛ اما [[علی]]{{ع}} با مشک‌ها حرکت کرد و وارد سنگلاخ شد و [[آب]] برداشت و شادمان و هلهله کنان به سوی [[پیامبر]]{{صل}} آمد. [[پیامبر]]{{صل}} [[تکبیر]] گفت و برای او [[دعای خیر]] کرد<ref>الإرشاد، ج ۱، ص ۱۲۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۶۸.</ref> | در کتاب [[الإرشاد]] ـ به [[نقل]] از فاید، [[بنده]] [[آزاد]] شده [[عبد الله]] بن سالم: آمده است: "چون پیامبر خدا {{صل}} برای [[عمره]] [[حدیبیه]] حرکت کرد، در جُحفه فرود آمد؛ ولی آبی در آن نیافت. لذا [[سعد بن مالک]] را با مشک‌های [[آب]] فرستاد؛ اما او اندکی دور نشده بود که با مشک‌های خالی بازگشت و گفت: ای [[پیامبر خدا]]، نمی‌توانم بروم! پاهایم از [[ترس]] [[مشرکان]]، خشک شده است. [[پیامبر]]{{صل}} به او فرمود: "بنشین!". سپس مرد دیگری را فرستاد. او نیز با مشک‌ها حرکت کرد و از همان‌جا که شخص اول بازگشته بود، بازگشت. پس [[پیامبر]]{{صل}} به او فرمود: "تو چرا بازگشتی؟". گفت: [[سوگند]] به کسی که تو را به [[حق]] برانگیخت، از [[ترس]] نمی‌توانم بروم! [[پیامبر خدا]]، [[امیر مؤمنان علی بن ابی طالب]] را ـ که درودهای [[خدا]] بر هر دو باد ـ ، فرا خوانْد و سقایان با او حرکت کردند. آنها تردید نداشتند که او نیز مانند کسانی که پیش از او رفته بودند، باز می‌گردد؛ اما [[علی]]{{ع}} با مشک‌ها حرکت کرد و وارد سنگلاخ شد و [[آب]] برداشت و شادمان و هلهله کنان به سوی [[پیامبر]]{{صل}} آمد. [[پیامبر]]{{صل}} [[تکبیر]] گفت و برای او [[دعای خیر]] کرد<ref>الإرشاد، ج ۱، ص ۱۲۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۶۸.</ref> | ||
==[[مانور]] بزرگ [[قدرت]] و [[مذاکره]] [[صلح]]== | |||
===امکان حرکت پس از بازیابی [[مجد]] [[مسلمین]]=== | |||
[[غزوه احزاب]] و [[تسلیم]] [[یهودیان]] [[بنی‌قریظه]] [[قدرت اسلام]] را در دیده ساکنان جزیرة‌العرب بالا برد و وقت آن رسیده بود که [[پیامبر]] قدم بعد را بردارد و حشمت [[اسلام]] را از نزدیک، به [[مردم]] [[مکه]] نشان بدهد؛ لذا [[حضرت]] در ذی‌القعده [[سال ششم هجری]] با هزار و پانصد تن از اهالی [[مدینه]] برای ادای [[عمره]]، راهی مکه شد. | |||
قریشان چون از قصد پیامبر [[آگاه]] شدند نظر بر ممانعت داشتند. در ابتدا [[خالد بن ولید]] و [[عکرمة بن ابی جهل]] و مجموعه‌ای از مردان [[جنگی]] را به مقابله روانه کردند تا پیامبر را از رسیدن به مکه بازدارند. پیامبر راه را عوض کرد و در جایی که «[[حدیبیه]]» نام داشت و آغاز محدوده [[حرم]] بود، فرود آمد و به مردم مکه [[پیام]] داد که ما برای [[زیارت]] آمده‌ایم نه برای [[جنگ]]. | |||
[[قریش]] این عمل [[مسلمانان]] را که بی‌رخصت آنها انجام شده بود، [[شکست]] تازه‌ای برای [[حرمت]] خودشان [[محاسبه]] می‌کردند و زیر بار نمی‌رفتند. [[کشمکش]] زیاد شد و در پایان [[مصالحه]] نامه‌ای بین پیامبر و [[نماینده]] مردم مکه [[امضا]] شد که به [[صلح حدیبیه]] مشهور شد.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۳.</ref> | |||
===برخی از مفاد [[صلح‌نامه]]=== | |||
به موجب این صلح‌نامه مقرر گردید که به مدت ده سال، جنگی بین دو طرف اتفاق نخواهد افتاد. در این سال مسلمانان نباید به عمره بیایند. اما در سال [[آینده]] در همین موقع مردم [[شهر]] سه [[روز]] از مکه بیرون می‌روند، شهر را برای مسلمانان خالی می‌کنند تا مسلمانان عمره انجام دهند. | |||
پیامبر قبل از [[نوشتن]] صلح‌نامه فرموده بود که امروز قریش مرا به چیزی نمی‌خوانند که در آن [[صله رحم]] باشد جز آنکه من آن را خواهم پذیرفت. | |||
صلح‌نامه به دست [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نوشته شد. پیامبر ایشان را خواست و دستور نوشتن صلح‌نامه را داد. پیامبر به او فرمود: بنویس: {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} نماینده قریش که [[سهیل]] نام داشت، گفت: به خدای [[سوگند]] نمی‌دانم: [[رحمن]] و [[رحیم]] چیستند؟ لکن بنویس: {{متن حدیث|بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ}}. همان‌گونه که در گذشته‌ها می‌نوشتیم! در این [[قرارداد]] هم چیزی بنویس که ما می‌شناسیم. [[مسلمانان]] گفتند: به خدای [[سوگند]] نمی‌نویسیم مگر: {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}. اما [[پیامبر]] فرمود: بنویس: {{متن حدیث|بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ}}. | |||
سپس پیامبر فرمود: این آن چیزی است که محمد [[پیامبر خدا]] [[حکم]] کرده است. [[سهیل]] گفت: به خدای سوگند اگر قبول داشتیم که تو پیامبر خدا هستی، نه تو را از ورود به [[خانه خدا]] باز می‌داشتیم و نه با تو می‌جنگیدیم. در قرارداد چیزی بنویس که ما قبول داریم؛ بنویس [[محمد بن عبدالله]]! [[رسول خدا]] به علی گفت: «پیامبر خدا» را [[پاک]] کن! علی درنگ کرد و عرض کرد: مرا یارای چنین [[جسارت]] نیست که [[رسالت]] و [[نبوت]] تو را از پهلوی نام مبارکت محو کنم. پیامبر از علی خواست که انگشت ایشان را روی آن کلمات بگذارد تا ایشان شخصاً آن را محو کند. علی انگشت پیامبر را روی آن لفظ گذارد و پیامبر [[لقب]] {{متن حدیث|رَسُولُ اللَّهِ}} را محو کرد<ref>سبل الهدی، ج۵، ص۵۴؛ تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، ج۷، ص۳۳۱؛ خصائص امیرالمؤمنین، ج۱، ص۱۴۹ (نسائی)؛ المناقب، ج۳، ص۱۸۴؛ الارشاد، ج۱، ص۱۲۰؛ اعلام الوری، ج۱، ص۳۷۲.</ref>. | |||
رسول خدا{{صل}} گفت: [[یا علی]]! [[فرزندان]] این گروه تو را به چنین امری [[دعوت]] می‌نمایند و تو با کمال [[مظلومیت]] به چنین کاری تن می‌دهی<ref>دلائل النبوة، ج۴، ص۱۴۷؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۳۱۴.</ref>. مقصود پیامبر در واقع همان ماجرای [[حکمیت]] در [[جنگ صفین]] بود. این از [[معجزات پیامبر]] و پیشگویی‌های ایشان است.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۴.</ref> | |||
===شباهت حکمیت با [[صلح حدیبیه]]=== | |||
ماجرا از این قرار است که [[دبیر]] [[امیرمؤمنان]] [[عبید الله بن ابی رافع]]، از طرف امیرمؤمنان [[مأموریت]] یافت [[صلح‌نامه]] [[صفین]] را چنین بنویسد: | |||
{{متن حدیث|هَذَا مَا تَقَاضَى عَلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ{{ع}}}} در این لحظه «[[عمروعاص]]»، [[نماینده]] رسمی [[معاویه]] و [[سربازان]] [[شام]] رو به دبیر جلسه کرده و گفت: [[نام علی]] و نام [[پدر]] او را بنویس؛ زیرا اگر ما او را رسماً [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌دانستیم، هرگز با او از در [[نبرد]] وارد نمی‌شدیم. در این باره سخن به طول انجامید، امیرمؤمنان{{ع}} حاضر نبود بهانه به دست [[دوستان]] [[ساده‌لوح]] بدهد. پاسی از [[روز]] با طرفین [[کشمکش]] داشت، اما سرانجام [[امام]] مجبور شد که اجازه بدهد لفظ [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را کاتب محو کند. [[حضرت]] پس از این اجازه فرمود: {{متن حدیث|اللَّهُ أَكْبَرُ سُنَّةٌ بِسُنَّةٍ، وَ مِثْلٌ بِمِثْلٍ}}: این کاری که ما در اینجا کردیم، همان کاری است که [[پیامبر]] (در [[حدیبیه]]) انجام داده است، ایشان هم در مثل چنین روز مجبور شد که با فشار [[کفار]] به همین شکل عمل کند. آن‌گاه داستان حدیبیه و [[پیشگویی]] پیامبر در مورد [[جنگ صفین]] را برای [[مردم]] بازگو کرد<ref>تاریخ الطبری، ج۵، ص۵۲؛ الکامل، ج۲، ص۶۷۰؛ وقعة الصفین، ج۱، ص۵۰۸؛ المناقب، ج۳، ص۱۸۴؛ الامالی، ج۱، ص۱۸۷؛ بحارالانوار، ج۳۳، ص۳۱۴.</ref>. | |||
در اینجا بود که [[عمروعاص]] گفت: ای علی ما [[مؤمنین]] را با کفار مقایسه می‌کنی؟ امیرالمؤمنین{{ع}} فرمود: چه زمانی بوده که تو [[دوست]] و [[یاور]] [[فاسقان]] و [[دشمن]] مؤمنین نبوده‌ای؟<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۵.</ref> | |||
==برخی از وقایع و اتفاقات پیرامونی== | |||
===آثار [[صلح‌نامه]] در گذر [[زمان]]=== | |||
بسیاری از [[اصحاب]] که آثار مثبت این [[عهدنامه]] را نمی‌فهمیدند، در برابر این عهدنامه به [[اعتراض]] برخاستند و آن را یک [[خواری]] و [[شکست]] شمردند. در حالی که این یکی از [[فتوحات]] بزرگ [[اسلام]] محسوب می‌شد؛ زیرا اولاً: کسانی که بعد از این صلح‌نامه [[مسلمان]] شدند از لحاظ عددی، بیشتر یا معادل تمام کسانی بودند که قبلاً مسلمان شده بودند<ref>{{عربی|فما فتح فی الاسلام فتح قبله کان اعظم منه}}؛ (السیرة النبویة، ج۲، ص۳۲۲؛ تفسیر الطبری، ج۲۱، ص۳۱۸؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۳۸؛ المغازی، ج۲، ص۶۰۹-۶۱۰).</ref>. | |||
ثانیاً: پیامبر در میان دو [[قدرت]] بزرگ [[یهود]] و [[قریش]] که هم [[ثروتمند]] بودند و هم صاحب قدرت [[جنگی]]، همچون دو گیره گازنبر گرفتار بود. اگر می‌خواست حرکتی به سوی [[خیبر]] کند، از سوی دیگر در معرض خطر [[حمله]] قریش بود و اگر می‌خواست حرکتی به سوی [[قریش]] کند، در معرض خطر [[حمله]] [[یهودیان]] بود. بنابراین هیچ حرکتی برای [[پیشرفت]] [[اسلام]] نمی‌توانست انجام بدهد. مجبور بود در [[مدینه]] مانده و کماکان مجموعه عظیمی از [[مردم]] [[مشرک]] جزیرة‌العرب در [[شرک]] و [[کفر]] و [[فساد]] و [[جاهلیت]] [[غرق]] بمانند. اما با این [[صلح‌نامه]] از یک‌سو در [[امان]] کامل قرار گرفته بودند. | |||
به همین دلیل بود که در سال بعد، [[لشکر اسلام]] به سوی [[خیبر]] رفته و مسأله یهودیان خیبر حل شد و به دنبال آن [[پیامبر]] توانست در سال بعد [[مکه]] را فتح کند. از آن به بعد، از مجموعه جزیرة‌العرب [[قبایل]] فراوانی به مدینه می‌آمدند و اسلام خویش را به پیامبر عرضه می‌داشتند. [[فتح مکه]] مانع بزرگ [[مسلمان]] شدن مردم را برداشته بود و این «[[فتح مبین]]» بود<ref>الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۰؛ صحیح البخاری، ص۱۲؛ تفسیر الطبری، ج۲۲، ص۱۹۹ (انتشارات شاکر)؛ تفسیر القرطبی، ج۱۶، ص۲۶۰؛ مجمع البیان، ج۹، ص۱۸۲ (مؤسسه اعلمی)؛ الدر المنثور، ج۷، ص۵۰۸.</ref>.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۵.</ref> | |||
===[[اعتراض]] برخی و تردید در [[نبوت]]=== | |||
البته کار اعتراض [[صحابه]] به همین جا ختم نشد و برخی از حدود اعتراض به صلح‌نامه گذشته و حتی به [[شک]] در نبوت هم رسیدند<ref>{{عربی|دخل علی الناس من ذلک امر عظیم حتی کادو یهلکون}}؛ السیرة النبویة، ج۲، ص۳۱۸؛ الاکتفاء، ج۲، ص۲۴۱؛ تفسیر الثعلبی، ج۵، ص۵۰۸؛ فتح الباری، ج۵، ص۳۴۶.</ref>. [[عمر]] هنگام [[خلافت]] خود اظهار می‌داشت: در آن [[روز]] چنان شک و تردیدی برایم حاصل شده بود که از آغاز [[مسلمانی]] خود تا آن روز گرفتارش نشده بودم و اگر در آن روز پیروانی می‌یافتم به مقابله با آن [[صلح]] به پا می‌خواستم<ref>{{عربی|ارتبت ارتیابا لم ارتبه منذ اسلمت الا یومئذ}}؛ المغازی، ج۲، ص۶۰۶.</ref>. | |||
به همین دلیل عمر به نزد پیامبر آمد، گفت: آیا تو حقیقتاً [[پیامبر خدا]] نیستی؟ پیامبر فرمود: بله! سپس پرسید: مگر تو به ما نگفتی که ما به [[خانه خدا]] خواهیم رفت و در پیرامون آن [[طواف]] خواهیم کرد؟ پاسخ داد: آری! ولی آیا گفته بودم که همین امسال خواهیم رفت؟ گفت: نه. [[پیامبر]] فرمود: پس به [[راستی]] که در [[آینده]] تو به سوی آن رهسپار شده و پیرامون آن [[طواف]] خواهی کرد! [[عمر]] دوباره پرسید: مگر نه ما در راه [[درستی]] هستیم و [[دشمن]] ما در راه نادرست؟ پیامبر فرمود: بلی! {{متن حدیث|إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِيهِ وَ هُوَ نَاصِرِي}}: من فرستاده [[خداوند]] هستم و از [[فرمان]] او [[سرپیچی]] نمی‌کنم و او [[یاور]] من است! [[حضرت]] دیگر بار فرمود: ای پسر خطاب؛ من [[رسول]] خدایم و [[خدا]] هرگز مرا ضایع نخواهد ساخت! | |||
همه اینها عمر را [[راضی]] و آرام نکرد؛ لذا باز در آخر خطاب به [[رسول خدا]]{{صل}} این‌چنین [[اعتراض]] کرد و گفت: آخر به چه دلیل ما باید تن به [[خواری]] در [[دین]] بدهیم؟ آیا ما بازگردیم و [[خدا بین]] ما و آنها [[حکم]] نکرده باشد؟! عمر این حرف‌ها را گفت و با نهایت [[غیظ]] و [[غضب]] از پیامبر جدا شد و به نزد [[ابوبکر]] رفت. او همان سوال‌ها را نزد ابوبکر نیز تکرار کرد. او بعدها می‌گفت: از آن [[روز]] به بعد، من روزه‌ها و نمازهای فراوان به جای آورده و [[صدقه]] زیاد برای [[کفاره]] سخنانم پرداخته‌ام<ref>صحیح البخاری، ج۴، ص۱۰۳، ش۳۱۸۲؛ ج۶، ص۴۸۴۴، ص۱۳۶؛ صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۱۱؛ السیرة النبویة، ج۲، ص۳۱۶ و ۳۱۷؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۳۴.</ref>.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۶.</ref> | |||
===نقش [[جانشین پیامبر]] و سقایت در [[جحفه]]=== | |||
مسأله بسیار جالبی که در این [[سفر]] اتفاق افتاده است ماجرای آب آوردن امیرالمؤمنین علی{{ع}} برای پیامبر است که یادآور سقایت آن حضرت از پیامبر در [[بدر]] و [[احد]] می‌باشد. | |||
چون [[پیامبر خدا]] برای [[عمره]] [[حدیبیه]] حرکت کرد، در «جحفه» فرود آمد و آبی برای [[آشامیدن]] در آن نیافت؛ لذا [[سعد بن مالک]] را با مشک‌های آب فرستاد؛ اما او اندکی دور نشده بود که با مشک‌های خالی بازگشت و گفت: ای پیامبر خدا، نتوانستم بیشتر بروم! پاهایم از [[ترس]] [[مشرکان]]، خشک شده بود! پیامبر به او فرمود: بنشین. سپس مرد دیگری را فرستاد. او نیز با مشک‌ها حرکت کرد و از همان جا که شخص اول بازگشته بود، بازگشت. [[پیامبر]] به او فرمود: تو چرا بازگشتی؟ او گفت: [[سوگند]] به کسی که تو را به [[حق]] برانگیخت، از [[ترس]] نتوانستم بروم! | |||
در آخر [[پیامبر خدا]]، [[امیرمؤمنان]] را فرا خواند و با گروهی ایشان را برای آوردن آب روانه کرد. حاضران تردید نداشتند که علی{{ع}} نیز مانند کسانی که پیش از او رفته بودند، باز می‌گردد و نمی‌تواند آب بیاود. اما علی{{ع}} با مشک‌ها حرکت کرد و وارد سنگلاخ‌ها شد تا به آب رسید و مشک‌ها را پر از آب کرد و با مسرت به سوی پیامبر بازگشت. پیامبر با دیدن [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، [[تکبیر]] گفت و برای ایشان [[دعای خیر]] فرمود<ref>الاصابة، ج۵، ص۲۶۹؛ الارشاد، ج۱، ص۱۲۱.</ref>.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۲۰۷.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۶ ژوئن ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۵۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث صلح است. صلح حدیبیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صلح حدیبیه در قرآن - صلح حدیبیه در تاریخ اسلامی - صلح حدیبیه در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردصلح حدیبیه از حوادث مهم تاریخ اسلام است که در سال ششم هجرت میان مسلمانان و مشرکان مکه در منطقه حدیبیه منعقد شد. مسلمانان به دستور پیامبر(ص) که برای به جا آوردن مناسک حج رهسپار مکه شده بودند با ممانعت مشرکین قریش مواجه شدند، پیامبر پس از سرباز زدن عمر بن خطاب برای گفتگو با قریش، عثمان را فرستاد. شایعه کشته شدن او منجر به بیعت دوباره پیامبر(ص) با مسلمانان شد که از آن به بیعت رضوان یاد می‌شود. سرانجام پس از مذاکراتی میان طرفین صلح‌نامه‌ای به خط امیرالمؤمنین(ع) نوشته شد.
مقدمه
صلح حدیبیه از حوادث مهم تاریخ اسلام است که در سال ششم هجرت[۱] اتفاق افتاد و به انعقاد صلح نامه‌ای میان مسلمانان و مشرکان مکه انجامید[۲].
پس از جنگ خندق، رسول خدا(ص) با اتحاد با قبایل گوناگون و توسعه حکومت مدینه، خود را قوی ساخت. در این شرایط آن حضرت در ذی قعده سال ششم هجرت برای نشان دادن قدرت و در عین حال حسن نیت خود و برای ارزیابی احساس مکیان، تصمیم گرفت به عمره برود. رسول خدا(ص) قبایل اطراف مدینه را برای همراهی با خود در این سفر ترغیب کرد، اما آنان با آن حضرت همراهی نکردند[۳].[۴]
شرح واقعه
رسول خدا(ص) در ذی‌القعده سال ششم هجرت و بر اساس رؤیای صادقه، تصمیم به انجام عمره گرفت و همه مسلمانان و حتی غیر مسلمانان را بر انجام عمره تشویق می‌کرد. پیامبر(ص) به خانه رفت، غسل کرد، دو لباس پوشید و بر ناقه خود ـ به نام "قصواء" ـ سوار شد و بیرون آمد. آن روز، دوشنبه[۵] اول ذی‌العقده بود[۶]. همچنین ام‌سلمه از همسران پیامبر خدا(ص) حضرت را در این سفر، همراهی می‌کرد[۷].
در ابتدا برخی صحابه، از همراهی پیامبر(ص) سرباز زدند و فراهم نبودن شرایط را بهانه خود قرار دادند[۸]. از آنجا که بنا به دستور پیامیر(ص) این سفر، یک سفر زیارتی به شمار می‌رفت، ایشان تنها امر به برداشتن سلاح مسافر کرد که با واکنش بعضی از اصحاب، مانند "عمر بن خطاب" روبه‌رو شد[۹].
به هر حال، پیامبر(ص) "عبدالله بن ام‌مکتوم" را جانشین خود در مدینه قرار داد[۱۰] و در حالی که پیشاپیش، هفتاد شتر علامت‌گذاری شده برای قربانی در "ذی‌الحلیفه" ـ نزدیک مدینه ـ به راه انداخته بود، از مدینه خارج شد. یاران حضرت نیز شتران قربانی خود را برداشتند. به امر آن حضرت، شتران را با پارچه‌های رنگارنگ آذین بستند. در طرف راست شتران، زخم مختصری زدند تا به خون، آلوده شود. همچنین قلاده‌هایی بر گردن آنها آویختند[۱۱].
مردی از قبیله "اسلم" راهنمایی کاروان را بر عهده گرفت و آنها را از دره‌های مسیر گذراند و در نقطه‌ای به نام "حدیبیه" فرود آورد و ناقه پیامبر(ص) در این نقطه زانو زد. پیامبر(ص) در این باره فرمود: "این حیوان به فرمان خداوند در این نقطه خوابید تا تکلیف ما روشن شود". سپس دستور داد همگی از مرکب‌ها فرود آمده و خیمه‌ها را بر پا کنند. سپس پیامبر رو به یاران خود کرد و فرمود: "اگر امروز قریش از من چیزی بخواهند که باعث استواری روابط خویشاوندی شود، من آن را خواهم پذیرفت و راه صلح را در پیش خواهم گرفت".
رسول خدا(ص) از همان مدینه احرام بست و لبیک گفت. حضرت تصمیم داشت با این کار نشان دهد برنامه‌ای برای جنگ در ماه حرام ندارد[۱۲]. همچنین "عباد بن بشر" را همراه بیست سوار، متشکل از مهاجران و انصار، به عنوان پیش‌گروه جلو فرستاد. آمار مسلمانان را بین ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ نفر گفته‌اند[۱۳].
از سوی دیگر هنگامی که مشرکان مکه از حرکت پیامبر(ص) باخبر شدند به خشم آمدند و تصمیم گرفتند، از ورود پیامبر(ص) جلوگیری کنند. آنان سپاهی را به فرماندهی "خالد بن ولید" به سوی رسول خدا(ص) فرستادند که در "کراع غمیم" بیرون مکه، مستقر شد[۱۴].
پیامبر(ص) با اطلاع از جریان، از راهی دیگر به سوی مکه حرکت کرد و به "حدیبیه" ـ در غرب شهر مکه و در راه جده ـ رفت[۱۵]. در حدیبیه به پیامبر(ص) خبر رسید که مکیان، گروه انبوهی از مردم و سیاهان حبشه و هم‌پیمانان خود را گردآوری کرده و قسم خورده‌اند مانع ورود مسلمان به مکه شوند. پیامبر(ص) "خراش بن امیه کعبی" را به عنوان نماینده خود به سوی قریش فرستاد تا ضمن گفتگو، هدف مسلمانان را از ورود به مکه به آنان اعلام کند؛ اما مشرکان مکه، اسب وی را پی کردند و تصمیم به قتل او گرفتند که خویشان او و به نقلی احابیش، مانع این کار شدند[۱۶].
بزرگان مکه چندین بار به سوی پیامبر(ص) رفتند تا ایشان را از ورود به مکه باز دارند. پیامبر(ص) هدف خود را فقط زیارت خانه خدا عنوان می‌کرد[۱۷] و بر انجام مراسم عمره اصرار داشت. حضرت با علامت‌گذاری شتران قربانی، قریش را در تنگنا قرار داده بود؛ چرا که با این نشانه به همه اعلام می‌کرد قصد زیارت کعبه را دارد. قبایل هم‌پیمان قریش از حقیقت مسئله، آگاه شده بودند و حتی برخی از آنان مستقیم با رسول خدا(ص) صحبت می‌کردند و عدم همراهی خود را با اهل مکه اعلام می‌داشتند. آنان می‌گفتند: "ما کسی را که برای زیارت به مکه بیاید، مانع نمی‌شویم"[۱۸].
در واقع، اگر قریش، خواسته پیامبر(ص) را قبول می‌کرد و مسلمانان وارد مکه می‌شدند، تمام رفتارهای خود در برابر رسول خدا(ص) را زیر سؤال می‌بردند. آنان می‌گفتند: "اگر عرب، با آن جنگ‌هایی که میان پیامبر(ص) و ما اتفاق افتاده است بشنود، او بر ما وارد می‌شود، چه می‌گوید؟"[۱۹]. از سوی دیگر ممانعت پیامبر(ص) از زیارت مکه در حقیقت، نقض ادعای قریش در دفاع از بیت الله الحرام و مکه بود. آنان مدعی تلاش برای فراهم آوردن زمینه‌های رفاه برای حجاج و زیارت کنندگان کعبه بودند. بدون تردید، مقابله و جنگ با گروهی که اعلام کرده‌اند برای حج و زیارت کعبه، قصد ورود به مکه را دارند، لکه ننگی برای قریش می‌شود؛ به گونه‌ای که هیچ قبیله‌ای آن را بر نمی‌تابد؛ نکته‌ای که برخی از قبایل هم‌پیمان قریش به آنان تذکر دادند و حتی تعدادی از آنان به قریش اعلام جنگ کردند[۲۰]. از طرفی، داخل مکه نیز اوضاع بر وفق مراد قریش نبود؛ چرا که در شهر، مسلمانانی بودند که آرزوی پیروزی رسول خدا(ص) را داشتند و این خود، خطری برای قریش به شمار می‌آمد[۲۱].
پیامبر(ص) زمانی که لجاجت قریش را برای عدم ورود مسلمانان به مکه و جنگ مشاهده کرد، پیشنهاد صلح را مطرح فرمود[۲۲]. حضرت، عمر بن خطاب را به نمایندگی خویش، برای گفتگو با قریش انتخاب کرد؛ اما عمر بن خطاب، ترس بر جان را عاملی در اجرا نکردن دستور خدا(ص) بیان کرد و از فرمان حضرت(ص) سرباز زد[۲۳]. بعد از او "عثمان بن عفان" انتخاب شد[۲۴] تا برای اجازه دادن به مسلمانان برای زیارت خانه خدا و قربانی کردن شتران، با قریش گفتگو کند. عثمان بن عفان، سه روز در مکه ماند. مسلمانان، هیچ خبری از او نداشتند تا آنجا که گمان بردند مشرکان، عثمان بن عفان را کشته‌اند و عزم جنگ دارند[۲۵]. در یکی از این شب‌ها نیز قریشیان با پنجاه نفر برای ضربه زدن به سپاهیان اسلام آمده بودند که عده‌ای از آنان به دست مسلمانان اسیر شدند[۲۶].[۲۷]
بیعت رضوان
شایعات مبنی بر کشته شدن عثمان، به عنوان نماینده پیامبر(ص) از یک سو و حملات نظامی مشرکان مکه و طولانی شدن توقف آنان در حدیبیه از سوی دیگر، تأثیر مخربی بر روحیه مسلمانان گذاشته بود. در این زمان پیامبر(ص) ضرورت یک بیعت دوباره را احساس کرد. ایشان در همان منطقه، زیر درخت سبزی نشست و مسلمانان با حضرت بیعت کردند که در صورت جنگ با قریش از صحنه نبرد نگریزند[۲۸]. برخی از گزارش‌ها نیز، بیعت بر "موت" را مطرح کرده‌اند[۲۹]. شمار اندکی هم از بیعت سرباز زدند[۳۰].[۳۱]
نوشته شدن صلح‌نامه و مفاد آن
قریش هنگامی که از بیعت مسلمانان و آمادگی آنها برای جنگ آگاهی یافت، به وحشت افتاد و موافقت خود را بر پرهیز از خونریزی و جنگ و پیمان صلح اعلام کرد[۳۲].
در این هنگام قریش تصمیم گرفت تا از هدف نهایی پیامبر(ص) باخبر شود. نخست، بدیل خزاعی با چند تن از شخصیت‌های قبیله "خزاعه" به نمایندگی از قبیله قریش با پیامبر(ص) گفتگو کردند. رسول خدا(ص) به آنها فرمود: "من برای زیارت خانه خدا آمده‌ام و نه جنگ". نمایندگان قریش بازگشته، پیام پیامبر(ص) را به سران قریش رسانیدند، ولی آنها سخنان آنان را نپذیرفتند و گفتند: "به خدا سوگند، ما نخواهیم گذاشت او به مکه وارد شود، هر چند برای زیارت خانه خدا آمده باشد". پس از چند بار رفت و آمد نمایندگان، "سهیل بن عمرو" با دستورهای خاصی که قریش به او داده بود مأمور شد که گفتگو را با تنظیم قرارداد خاصی پایان دهد. وقتی چشم پیامبر(ص) به او افتاد، فرمود: "سهیل بن عمرو آمده است تا میان ما و قریش قرارداد صلحی ببندد. سهیل بن عمرو به نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: "ای ابوالقاسم! مکه حرم و محل عزت ما است و جهان عرب می‌داند که تو با ما جنگیده‌ای. اگر تو با همین حالت که نشانه قدرت توست به مکه وارد شوی، ضعف و بیچارگی ما را در تمام جهان عرب آشکار می‌سازی و فردا تمام قبایل عرب به فکر تصرف سرزمین ما می‌افتند؛ من تو را به خویشاوندی خود با ما، سوگند می‌دهم (که به مکه حمله نکنی) و احترامی را که مکه دارد و زادگاه تو است، به تو یادآور می‌شوم". وقتی سخن سهیل بن عمرو به اینجا رسید، پیامبر(ص) کلام او را قطع کرد و فرمود: "منظورتان چیست؟" او گفت: "نظر سران قریش این است که امسال از این نقطه به مدینه بازگردید و مراسم عمره را در سال آینده به جا آورید. مسلمانان می‌توانند سال آینده مانند تمام طوایف عرب در مراسم حج شرکت کنند، به این شرط که بیش از سه روز در مکه نمانند و سلاحی جز سلاح مسافر همراه نداشته باشند". گفتگوی دو طرف، با تمام سخت‌گیری‌های سهیل بن عمرو به پایان رسید و قرار شد مواد آن در دو نسخه تنظیم شده و دو طرف آن را امضا کنند[۳۳]. سرانجام بعد از گفتگوهایی، جلسه نتیجه داد و پیمان‌نامه‌ای را امضا کردند. قرارداد صلح که "علی بن ابی‌طالب(ع)" کاتب آن بود[۳۴]، از این قرار است: "طرفین، ده سال جنگ را کنار می‌گذارند و در این مدت، مردم در امان هستند. هیچ کس حق سرقت و خیانت ندارد. هر کس بدون اجازه ولی‌اش از قریش به محمد(ص) بپیوندد به قریش بازگردانده خواهد شد و از مسلمانان هر کس به قریش پناهنده شد، به پیامبر(ص) برگردانده نخواهد شد. هر کس از اعراب بخواهد با محمد(ص) یا قریش پیمان ببندد می‌تواند. محمد(ص) و مسلمانان، آن سال را به مدینه باز می‌گردند؛ ولی سال دیگر می‌توانند به مدت سه روز در مکه اقامت داشته باشند؛ به شرط آنکه فقط شمشیر (سلاح مسافر) همراه خود بیاورند"[۳۵]. در پایان، هر یک از دو طرف، نسخه‌ای از صلح‌نامه را نزد خود نگه داشتند.
به نوشته بیشتر سیره‌نویسان، برای این کار، پیامبر(ص)، علی(ع) را خواست و دستور داد که در آغاز پیمان صلح: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[۳۶] بنویسد و علی(ع) نیز نوشت. سهیل بن عمرو گفت: "من با این جمله آشنایی ندارم و "رحمان" "رحیم" را نمی‌شناسم؛ بنویس باسمک اللهم؛ یعنی به نام تو ای خداوند". پیامبر(ص) پذیرفت که پیمان‌نامه به ترتیبی که سهیل بن عمرو می‌گوید، نوشته شود و علی(ع) نیز آن را نوشت. سپس پیامبر(ص) به علی(ع) دستور داد که چنین بنویسد: "این پیمانی است که محمد، پیامبر خدا با سهیل بن عمرو، نماینده قریش بست". سهیل بن عمرو گفت: "ما رسالت و نبوت تو را قبول نداریم و اگر رسالت تو را قبول داشتیم، هرگز با تو نمی‌جنگیدیم. باید نام خود و پدرت را بنویسی و این لقب را از متن پیمان برداری و بنویسی محمد بن عبدالله". امام علی(ع) فرمود: "به خدا قسم، او رسول خداست حتی اگر تو قبول نداشته باشی". سهیل بن عمرو گفت: "عنوان رسول الله را پاک کن تا قرارداد امضا شود". امیرالمؤمنین(ع) فرمود: "وای بر تو ای سهیل بن عمرو! دست از دشمنی با پیامبر بردار". پیامبر(ص) خواسته سهیل بن عمرو را پذیرفت و به علی(ع) دستور داد که لفظ "رسول الله" را پاک کند. در این لحظه علی(ع) با کمال ادب فرمود: "من نمی‌توانم عنوان رسالت و نبوت تو را از پهلوی نام مبارکت پاک کنم". پیامبر(ص) از علی(ع) خواست که انگشت ایشان را روی آن بگذارد تا خود آن را پاک کند و علی(ع) انگشت آن حضرت را روی آن لفظ گذاشت و پیامبر(ص) لقب "رسول الله" را پاک کرد[۳۷].
در آن لحظه که امیر مؤمنان(ع) از پاک کردن لفظ "رسول الله" خودداری کرد، پیامبر رو به علی(ع) کرد و فرمود: "ای علی! فرزندان این گروه تو را به چنین کاری فرا می‌خوانند و تو در کمال مظلومیت به چنین کاری تن می‌دهی". این مطلب در خاطره علی(ع) باقی بود تا اینکه جنگ صفین پیش آمد و پیروان ساده‌لوح امیرمؤمنان(ع)، به سبب رفتارهای فریبنده سربازان شام ـ که به فرماندهی معاویه و عمرو عاص با علی(ع) جنگیدند ـ قرار گرفته و علی(ع) را وادار کردند که به صلح تن بدهد. پس برای نوشتن قرارداد صلح انجمنی تشکیل داده شد. نماینده امام "عبیدالله بن ابی رافع" مأموریت یافت صلح‌نامه را چنین بنویسد: هَذَا مَا تَقَاضَى عَلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ؛ در این لحظه "عمروعاص"، نماینده رسمی معاویه و سربازان شام رو به دبیر علی(ع) کرد و گفت: "نام علی و پدر او را بنویس، زیرا اگر ما او را امیر مؤمنان می‌دانستیم، هرگز با او نمی‌جنگیدیم. بحث در این باره طولانی شد و امیرمؤمنان(ع) حاضر نبود به دست دوستان ساده‌لوح خود بهانه بدهد. پاسی از روز با کشمکش دو طرف گذشت تا اینکه علی(ع) به اصرار یکی از افسران خود، اجازه داد لفظ امیرمؤمنان از قرارداد پاک شود، و سپس فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ سُنَّةٌ بِسُنَّةٍ»؛ این کار، همان کاری است که با پیامبر(ص) شد و داستان حدیبیه و پیشگویی آن حضرت را برای مردم بازگو کرد[۳۸].
هنگامی که نوشتن پیمان‌نامه به پایان رسید، "خزاعیان" با مسلمانان هم‌پیمان شدند و "کنانیان" نیز پیمان قریش را پذیرفتند[۳۹]. بعد از نوشتن صلح‌نامه، یکی از نو مسلمانان مکه، به نام "ابوجندل بن سهیل بن عمرو" در حالی که غل و زنجیر در پایش بود، نزد آن آمد و از پیامبر(ص) کمک خواست؛ اما طبق قرارداد، او باید به ولی‌اش "سهیل بن عمرو" باز گردانده می‌شد. پیامبر(ص) این کار را انجام داد و به ابوجندل فرمود: "صلح میان ما تمام شد. صبر و شکیبایی بورز تا خدا از برای تو گشایشی کند"[۴۰].[۴۱]
معترضان به صلح‌نامه
گفتنی است برخی از صحابه پیامبر(ص)، صلح‌نامه را انکار می‌کردند و معترض بودند و صلح را برای خود خواری و ذلت می‌دانستند و به ویژه تحویل دادن فردی که اسلام پذیرفته را به قریش نمی‌پسندیدند. این افراد در بندهای صلح‌نامه، عقب‌نشینی فوق‌العاده‌ای را می‌دیدند؛ زیرا در نظر آنان، رسول خدا(ص) شروط یک طرفه‌ای را درباره بازگرداندن افرادی که به او پناه می‌‍آورند، پذیرفت و با قریش، پس از آن همه تلاش بر ضد اسلام و مسلمانان، آتش بس برقرار نمود[۴۲]. بیشترین اعتراض از سوی عمر بن خطاب به پیامبر اکرم(ص) بود[۴۳]. اعتراض‌ها به گونه‌ای بود که وقتی صلح‌نامه نوشته شد، رسول خدا(ص) به صحابه خود فرمود: "بلند شوید، شترانتان را قربانی کنید و سر خویش را بتراشید". خاتم انبیا(ص) سه بار این را تکرار فرمود؛ امّا هیچ‌کس اجابت نکرد. بعد از مدتی، عده‌ای از اصحاب، سرها را تراشیدند که پیامبر(ص) برای آنان از خداوند، طلب رحمت کرد[۴۴]. حضرت با ناراحتی و نگرانی، آنان را ترک فرمود[۴۵]. سرانجام بعد از ده یا بیست روز، پیامبر(ص)حدیبیه را ترک کرد و به سوی مدینه رهسپار شد. در طول مسیر، کسانی که منکر صلح شده و نافرمانی حضرت را کرده بودند، نزد رسول خدا(ص) آمدند و با عذرخواهی اظهار ندامت کردند.
در مسیر بازگشت سوره ﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا﴾[۴۶] نازل شد. جبرئیل فرود آمد و فرمود: "خداوند بر تو شادباش می‌گوید". مسلمانان نیز به پیامبر(ص) تبریک گفتند[۴۷].
در تبیین رفتار مسلمانان با پیامبر(ص) باید گفت اعتراض آنان به پیامبر خدا(ص) ناشی از عدم درک صحیح آنها و برداشتی سطحی از حقیقت پیمان صلح بود. اما در واقع پذیرفتن پیمان حدیبیه از سوی قریش، به معنای اعتراف به همسنگی پیامبر با قریش بود و از جمله نتایج مهم صلح، این بود که قریش حکومت مدینه را به رسمیت شناخت و فضای امنی ایجاد شد تا رسول خدا(ص) آزادتر بتواند دعوت خویش را به دیگران اعلام کند و موجبات گسترش اسلام را فراهم آورد.
بر پایه نقل واقدی[۴۸]، هنگامی که این اتفاق روی داد و آرامش حاکم شد، تعداد افرادی که مسلمان شدند، بیش از آن تعدادی بود که پیش از حدیبیه به اسلام گرویده بودند. در حقیقت از آزادی همه جانبه‌ای که محصول پیمان حدیبیه بود، مسلمانان پیش از قریش سود بردند؛ زیرا این مسلمانان بودند که با انگیزه‌ای قوی به فعالیت برای پذیرفتن و گسترش اسلام می‌پرداختند. در این زمان بود که تعدادی از سرکردگان و بزرگان قریش به مدینه آمدند و اسلام خویش را اعلان کردند. مشهورترین این افراد، خالد بن ولید، عمرو بن عاص و عثمان بن طلحه بودند[۴۹].
پس از پیمان حدیبیه، از شرط اقامت تازه مسلمانان در مدینه (هجرت) چشم پوشی شد[۵۰]. این اقدام، اثر فراوانی در گسترش نفوذ اسلام و افزایش تعداد مسلمانان داشت.
این آرامش برقرار بود تا اینکه پس از ۲۲ ماه یا دو سال، مشرکان مکه، پیمان را شکستند. در این مدت، عده زیادی از بت‌پرستان، مسلمان شدند و اسلام در هر ناحیه از سرزمین عرب گسترش یافت[۵۱]. همچنین باید اشاره کرد در همان اوایل صلح حدیبیه، تمام خزاعه مسلمان شده بودند[۵۲].[۵۳]
عمره در سال بعد از صلح‌نامه
طبق صلح‌نامه، سال بعد، پیامبر(ص) همراه ۱۷۰۰ نفر از مسلمانان برای انجام عمره به مکه رفتند. "بلال" کنار کعبه، اذان گفت و مسلمانان بعد از سه روز به مدینه بازگشتند[۵۴].[۵۵]
اقدامات پیامبر (ص) پس از صلح حدیبیه
پیامبر پس از صلح حدیبیه و تثبیت اسلام و بسط قدرت خویش، به بیرون از جزیرة العرب نیز اهتمام کرد. از اینرو، نامه‌هایی به شش تن از زمامداران آن عصر نوشت. این شش تن عبارت بودند از: نجاشی پادشاه حبشه، قیصر امپراتور روم، خسرو پرویز امپراتور ایران، مقوقس پادشاه مصر، حارث بن ابی شمر فرمانروای شامات و هوذة بن علی فرمانروای یمامه. مضمون نامه‌ها دعوت به پذیرش اسلام بود[۵۶].
مبنای ارسال نامه‌ها، بر اساس رسالت جهانی پیامبر بود که آیات قرآن آشکارا بر این رسالت تأکید کرده است؛ همچون آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۵۷] می‌باشد.
رسول خدا(ص) با نامه‌نگاری‌های خویش، قدرت و گستردگی قبایل دولت و توانایی‌های خود و اهمیت آن را برای سران کشورها و آشکار ساخت تا آنان حساب خاصی برای اسلام و دولت آن باز کنند و به جای ارتباط با رهبرانی خرد و پراکنده، با رسول خدا(ص) ارتباط برقرار سازند که تمام آنان را تحت سیطره خود درآورده بود[۵۸].
امام علی(ع) در صلح حدیبیه
در کتاب الإرشاد ـ به نقل از فاید، بنده آزاد شده عبد الله بن سالم: آمده است: "چون پیامبر خدا (ص) برای عمره حدیبیه حرکت کرد، در جُحفه فرود آمد؛ ولی آبی در آن نیافت. لذا سعد بن مالک را با مشک‌های آب فرستاد؛ اما او اندکی دور نشده بود که با مشک‌های خالی بازگشت و گفت: ای پیامبر خدا، نمی‌توانم بروم! پاهایم از ترس مشرکان، خشک شده است. پیامبر(ص) به او فرمود: "بنشین!". سپس مرد دیگری را فرستاد. او نیز با مشک‌ها حرکت کرد و از همان‌جا که شخص اول بازگشته بود، بازگشت. پس پیامبر(ص) به او فرمود: "تو چرا بازگشتی؟". گفت: سوگند به کسی که تو را به حق برانگیخت، از ترس نمی‌توانم بروم! پیامبر خدا، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب را ـ که درودهای خدا بر هر دو باد ـ ، فرا خوانْد و سقایان با او حرکت کردند. آنها تردید نداشتند که او نیز مانند کسانی که پیش از او رفته بودند، باز می‌گردد؛ اما علی(ع) با مشک‌ها حرکت کرد و وارد سنگلاخ شد و آب برداشت و شادمان و هلهله کنان به سوی پیامبر(ص) آمد. پیامبر(ص) تکبیر گفت و برای او دعای خیر کرد[۵۹].[۶۰]
مانور بزرگ قدرت و مذاکره صلح
امکان حرکت پس از بازیابی مجد مسلمین
غزوه احزاب و تسلیم یهودیان بنی‌قریظه قدرت اسلام را در دیده ساکنان جزیرة‌العرب بالا برد و وقت آن رسیده بود که پیامبر قدم بعد را بردارد و حشمت اسلام را از نزدیک، به مردم مکه نشان بدهد؛ لذا حضرت در ذی‌القعده سال ششم هجری با هزار و پانصد تن از اهالی مدینه برای ادای عمره، راهی مکه شد. قریشان چون از قصد پیامبر آگاه شدند نظر بر ممانعت داشتند. در ابتدا خالد بن ولید و عکرمة بن ابی جهل و مجموعه‌ای از مردان جنگی را به مقابله روانه کردند تا پیامبر را از رسیدن به مکه بازدارند. پیامبر راه را عوض کرد و در جایی که «حدیبیه» نام داشت و آغاز محدوده حرم بود، فرود آمد و به مردم مکه پیام داد که ما برای زیارت آمده‌ایم نه برای جنگ.
قریش این عمل مسلمانان را که بی‌رخصت آنها انجام شده بود، شکست تازه‌ای برای حرمت خودشان محاسبه می‌کردند و زیر بار نمی‌رفتند. کشمکش زیاد شد و در پایان مصالحه نامه‌ای بین پیامبر و نماینده مردم مکه امضا شد که به صلح حدیبیه مشهور شد.[۶۱]
برخی از مفاد صلح‌نامه
به موجب این صلح‌نامه مقرر گردید که به مدت ده سال، جنگی بین دو طرف اتفاق نخواهد افتاد. در این سال مسلمانان نباید به عمره بیایند. اما در سال آینده در همین موقع مردم شهر سه روز از مکه بیرون می‌روند، شهر را برای مسلمانان خالی می‌کنند تا مسلمانان عمره انجام دهند. پیامبر قبل از نوشتن صلح‌نامه فرموده بود که امروز قریش مرا به چیزی نمی‌خوانند که در آن صله رحم باشد جز آنکه من آن را خواهم پذیرفت.
صلح‌نامه به دست امیرالمؤمنین(ع) نوشته شد. پیامبر ایشان را خواست و دستور نوشتن صلح‌نامه را داد. پیامبر به او فرمود: بنویس: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ نماینده قریش که سهیل نام داشت، گفت: به خدای سوگند نمی‌دانم: رحمن و رحیم چیستند؟ لکن بنویس: «بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ». همان‌گونه که در گذشته‌ها می‌نوشتیم! در این قرارداد هم چیزی بنویس که ما می‌شناسیم. مسلمانان گفتند: به خدای سوگند نمی‌نویسیم مگر: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾. اما پیامبر فرمود: بنویس: «بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ».
سپس پیامبر فرمود: این آن چیزی است که محمد پیامبر خدا حکم کرده است. سهیل گفت: به خدای سوگند اگر قبول داشتیم که تو پیامبر خدا هستی، نه تو را از ورود به خانه خدا باز می‌داشتیم و نه با تو می‌جنگیدیم. در قرارداد چیزی بنویس که ما قبول داریم؛ بنویس محمد بن عبدالله! رسول خدا به علی گفت: «پیامبر خدا» را پاک کن! علی درنگ کرد و عرض کرد: مرا یارای چنین جسارت نیست که رسالت و نبوت تو را از پهلوی نام مبارکت محو کنم. پیامبر از علی خواست که انگشت ایشان را روی آن کلمات بگذارد تا ایشان شخصاً آن را محو کند. علی انگشت پیامبر را روی آن لفظ گذارد و پیامبر لقب «رَسُولُ اللَّهِ» را محو کرد[۶۲].
رسول خدا(ص) گفت: یا علی! فرزندان این گروه تو را به چنین امری دعوت می‌نمایند و تو با کمال مظلومیت به چنین کاری تن می‌دهی[۶۳]. مقصود پیامبر در واقع همان ماجرای حکمیت در جنگ صفین بود. این از معجزات پیامبر و پیشگویی‌های ایشان است.[۶۴]
شباهت حکمیت با صلح حدیبیه
ماجرا از این قرار است که دبیر امیرمؤمنان عبید الله بن ابی رافع، از طرف امیرمؤمنان مأموریت یافت صلح‌نامه صفین را چنین بنویسد: «هَذَا مَا تَقَاضَى عَلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع)» در این لحظه «عمروعاص»، نماینده رسمی معاویه و سربازان شام رو به دبیر جلسه کرده و گفت: نام علی و نام پدر او را بنویس؛ زیرا اگر ما او را رسماً امیرمؤمنان(ع) می‌دانستیم، هرگز با او از در نبرد وارد نمی‌شدیم. در این باره سخن به طول انجامید، امیرمؤمنان(ع) حاضر نبود بهانه به دست دوستان ساده‌لوح بدهد. پاسی از روز با طرفین کشمکش داشت، اما سرانجام امام مجبور شد که اجازه بدهد لفظ امیرالمؤمنین(ع) را کاتب محو کند. حضرت پس از این اجازه فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ سُنَّةٌ بِسُنَّةٍ، وَ مِثْلٌ بِمِثْلٍ»: این کاری که ما در اینجا کردیم، همان کاری است که پیامبر (در حدیبیه) انجام داده است، ایشان هم در مثل چنین روز مجبور شد که با فشار کفار به همین شکل عمل کند. آن‌گاه داستان حدیبیه و پیشگویی پیامبر در مورد جنگ صفین را برای مردم بازگو کرد[۶۵].
در اینجا بود که عمروعاص گفت: ای علی ما مؤمنین را با کفار مقایسه می‌کنی؟ امیرالمؤمنین(ع) فرمود: چه زمانی بوده که تو دوست و یاور فاسقان و دشمن مؤمنین نبوده‌ای؟[۶۶]
برخی از وقایع و اتفاقات پیرامونی
آثار صلح‌نامه در گذر زمان
بسیاری از اصحاب که آثار مثبت این عهدنامه را نمی‌فهمیدند، در برابر این عهدنامه به اعتراض برخاستند و آن را یک خواری و شکست شمردند. در حالی که این یکی از فتوحات بزرگ اسلام محسوب می‌شد؛ زیرا اولاً: کسانی که بعد از این صلح‌نامه مسلمان شدند از لحاظ عددی، بیشتر یا معادل تمام کسانی بودند که قبلاً مسلمان شده بودند[۶۷].
ثانیاً: پیامبر در میان دو قدرت بزرگ یهود و قریش که هم ثروتمند بودند و هم صاحب قدرت جنگی، همچون دو گیره گازنبر گرفتار بود. اگر می‌خواست حرکتی به سوی خیبر کند، از سوی دیگر در معرض خطر حمله قریش بود و اگر می‌خواست حرکتی به سوی قریش کند، در معرض خطر حمله یهودیان بود. بنابراین هیچ حرکتی برای پیشرفت اسلام نمی‌توانست انجام بدهد. مجبور بود در مدینه مانده و کماکان مجموعه عظیمی از مردم مشرک جزیرة‌العرب در شرک و کفر و فساد و جاهلیت غرق بمانند. اما با این صلح‌نامه از یک‌سو در امان کامل قرار گرفته بودند.
به همین دلیل بود که در سال بعد، لشکر اسلام به سوی خیبر رفته و مسأله یهودیان خیبر حل شد و به دنبال آن پیامبر توانست در سال بعد مکه را فتح کند. از آن به بعد، از مجموعه جزیرة‌العرب قبایل فراوانی به مدینه می‌آمدند و اسلام خویش را به پیامبر عرضه می‌داشتند. فتح مکه مانع بزرگ مسلمان شدن مردم را برداشته بود و این «فتح مبین» بود[۶۸].[۶۹]
اعتراض برخی و تردید در نبوت
البته کار اعتراض صحابه به همین جا ختم نشد و برخی از حدود اعتراض به صلح‌نامه گذشته و حتی به شک در نبوت هم رسیدند[۷۰]. عمر هنگام خلافت خود اظهار می‌داشت: در آن روز چنان شک و تردیدی برایم حاصل شده بود که از آغاز مسلمانی خود تا آن روز گرفتارش نشده بودم و اگر در آن روز پیروانی می‌یافتم به مقابله با آن صلح به پا می‌خواستم[۷۱].
به همین دلیل عمر به نزد پیامبر آمد، گفت: آیا تو حقیقتاً پیامبر خدا نیستی؟ پیامبر فرمود: بله! سپس پرسید: مگر تو به ما نگفتی که ما به خانه خدا خواهیم رفت و در پیرامون آن طواف خواهیم کرد؟ پاسخ داد: آری! ولی آیا گفته بودم که همین امسال خواهیم رفت؟ گفت: نه. پیامبر فرمود: پس به راستی که در آینده تو به سوی آن رهسپار شده و پیرامون آن طواف خواهی کرد! عمر دوباره پرسید: مگر نه ما در راه درستی هستیم و دشمن ما در راه نادرست؟ پیامبر فرمود: بلی! «إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِيهِ وَ هُوَ نَاصِرِي»: من فرستاده خداوند هستم و از فرمان او سرپیچی نمی‌کنم و او یاور من است! حضرت دیگر بار فرمود: ای پسر خطاب؛ من رسول خدایم و خدا هرگز مرا ضایع نخواهد ساخت!
همه اینها عمر را راضی و آرام نکرد؛ لذا باز در آخر خطاب به رسول خدا(ص) این‌چنین اعتراض کرد و گفت: آخر به چه دلیل ما باید تن به خواری در دین بدهیم؟ آیا ما بازگردیم و خدا بین ما و آنها حکم نکرده باشد؟! عمر این حرف‌ها را گفت و با نهایت غیظ و غضب از پیامبر جدا شد و به نزد ابوبکر رفت. او همان سوال‌ها را نزد ابوبکر نیز تکرار کرد. او بعدها می‌گفت: از آن روز به بعد، من روزه‌ها و نمازهای فراوان به جای آورده و صدقه زیاد برای کفاره سخنانم پرداخته‌ام[۷۲].[۷۳]
نقش جانشین پیامبر و سقایت در جحفه
مسأله بسیار جالبی که در این سفر اتفاق افتاده است ماجرای آب آوردن امیرالمؤمنین علی(ع) برای پیامبر است که یادآور سقایت آن حضرت از پیامبر در بدر و احد می‌باشد.
چون پیامبر خدا برای عمره حدیبیه حرکت کرد، در «جحفه» فرود آمد و آبی برای آشامیدن در آن نیافت؛ لذا سعد بن مالک را با مشک‌های آب فرستاد؛ اما او اندکی دور نشده بود که با مشک‌های خالی بازگشت و گفت: ای پیامبر خدا، نتوانستم بیشتر بروم! پاهایم از ترس مشرکان، خشک شده بود! پیامبر به او فرمود: بنشین. سپس مرد دیگری را فرستاد. او نیز با مشک‌ها حرکت کرد و از همان جا که شخص اول بازگشته بود، بازگشت. پیامبر به او فرمود: تو چرا بازگشتی؟ او گفت: سوگند به کسی که تو را به حق برانگیخت، از ترس نتوانستم بروم!
در آخر پیامبر خدا، امیرمؤمنان را فرا خواند و با گروهی ایشان را برای آوردن آب روانه کرد. حاضران تردید نداشتند که علی(ع) نیز مانند کسانی که پیش از او رفته بودند، باز می‌گردد و نمی‌تواند آب بیاود. اما علی(ع) با مشک‌ها حرکت کرد و وارد سنگلاخ‌ها شد تا به آب رسید و مشک‌ها را پر از آب کرد و با مسرت به سوی پیامبر بازگشت. پیامبر با دیدن امیرالمؤمنین(ع)، تکبیر گفت و برای ایشان دعای خیر فرمود[۷۴].[۷۵]
منابع
پانویس
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۸؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۲؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴.
- ↑ ابن عبدالبر، الدرر، ص۲۰۴.
- ↑ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۶۳-۶۴.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۳، ص۴۶۳؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۳؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۲۶۷.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۳؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۲۶۷.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۳؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۲۶۷.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۰۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۴؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۲۶۷.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۹؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۲۶۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۴؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۴؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۲۶۹.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۴؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۴؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی ج۲، ص۵۹۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۲.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۷۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۱.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۵۹۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۵؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۶۳۱.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۵؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۶۳۱.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۲.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۴؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۲؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۶۳۱.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۶؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۷۶؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۳.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۳، ص۳۵۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۶؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۶۳۲.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۶؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۷؛ احمدبن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۳، ص۴۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب، الاشراف ج۳، ص۳۵۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۶۳۴-۶۳۵.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ الارشاد، شیخ مفید، ج۱، ص۱۱۹؛ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۴۲؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۷؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۰۴؛ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۳، ص۴۴-۴۵.
- ↑ الارشاد، شیخ مفید، ج۱، ص۱۱۹؛ الکامل، ابن اثیر، ج۳، ص۳۱۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۸؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۵.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۵؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۸؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۸.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۶۳-۶۴؛ عباسی، حبیب، مقاله «علی بن ابی‌طالب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۱، ص:۱۶۴-۱۶۶.
- ↑ نویری، ج۱۷، ص۲۲۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۶-۳۱۷؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۰۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۷۵؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۶۳۷.
- ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ «بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ واقدی، ج۲، ص۶۲۴.
- ↑ واقدی، ج۲، ص۶۲۴.
- ↑ ر.ک: ابن سعد، ج۲، ص۸۱.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۲.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۷۶۹.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۶۳-۶۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۳، ص۲۵۶.
- ↑ میرزایی، عباس، غزوه حدیبیه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۱۴۸-۱۵۴.
- ↑ ر.ک: احمدی میانجی، ج۱، ص۱۸۱؛ کلاغی، ج۲، ص۳.
- ↑ «و تو را جز مژده‌بخش و بیم‌دهنده برای همه مردم نفرستاده‌ایم اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره سبأ، آیه ۲۸.
- ↑ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۶۳-۶۴.
- ↑ الإرشاد، ج ۱، ص ۱۲۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۶۸.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۳.
- ↑ سبل الهدی، ج۵، ص۵۴؛ تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، ج۷، ص۳۳۱؛ خصائص امیرالمؤمنین، ج۱، ص۱۴۹ (نسائی)؛ المناقب، ج۳، ص۱۸۴؛ الارشاد، ج۱، ص۱۲۰؛ اعلام الوری، ج۱، ص۳۷۲.
- ↑ دلائل النبوة، ج۴، ص۱۴۷؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۳۱۴.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۴.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۵، ص۵۲؛ الکامل، ج۲، ص۶۷۰؛ وقعة الصفین، ج۱، ص۵۰۸؛ المناقب، ج۳، ص۱۸۴؛ الامالی، ج۱، ص۱۸۷؛ بحارالانوار، ج۳۳، ص۳۱۴.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۵.
- ↑ فما فتح فی الاسلام فتح قبله کان اعظم منه؛ (السیرة النبویة، ج۲، ص۳۲۲؛ تفسیر الطبری، ج۲۱، ص۳۱۸؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۳۸؛ المغازی، ج۲، ص۶۰۹-۶۱۰).
- ↑ الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۰؛ صحیح البخاری، ص۱۲؛ تفسیر الطبری، ج۲۲، ص۱۹۹ (انتشارات شاکر)؛ تفسیر القرطبی، ج۱۶، ص۲۶۰؛ مجمع البیان، ج۹، ص۱۸۲ (مؤسسه اعلمی)؛ الدر المنثور، ج۷، ص۵۰۸.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۵.
- ↑ دخل علی الناس من ذلک امر عظیم حتی کادو یهلکون؛ السیرة النبویة، ج۲، ص۳۱۸؛ الاکتفاء، ج۲، ص۲۴۱؛ تفسیر الثعلبی، ج۵، ص۵۰۸؛ فتح الباری، ج۵، ص۳۴۶.
- ↑ ارتبت ارتیابا لم ارتبه منذ اسلمت الا یومئذ؛ المغازی، ج۲، ص۶۰۶.
- ↑ صحیح البخاری، ج۴، ص۱۰۳، ش۳۱۸۲؛ ج۶، ص۴۸۴۴، ص۱۳۶؛ صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۱۱؛ السیرة النبویة، ج۲، ص۳۱۶ و ۳۱۷؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۶.
- ↑ الاصابة، ج۵، ص۲۶۹؛ الارشاد، ج۱، ص۱۲۱.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۲۰۷.