آیه تطهیر: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | ||
بخش دوم | ===مقدمه=== | ||
*بخش دوم آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب به آیۀ [[تطهیر]] [[شهرت]] یافته است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>. این [[آیه]] از دیرزمان توجه [[دانشمندان]] مختلف اسلامی را به خود جلب کرده است. [[مفسران]]، [[محدثان]]، [[متکلمان]]، مورخان و [[عالمان]] لغت هر یک به [[انگیزه]] و از نگاهی خاص دربارۀ [[آیه تطهیر]] سخن گفته‌اند که مقصود از [[اهل بیت]] {{ع}} در این [[آیه]] چه کسانی‌اند؟ و مقصود از زدودن رجس از [[اهل بیت]] {{ع}} و [[تطهیر]] ویژۀ آنان چیست؟<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref> | |||
*[[آیه]] با "إِنَّمَا" که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار [[ارادۀ الهی]] به آنان را [[بیان]] میکند. تعبیر "يُطَهِّرَكُمْ" در پی "يُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ" تأکیدی بر [[طهارت]] و [[پاکیزگی]] به دنبال دور شدن پلیدی‌هاست و "الرِّجْسَ" هرگونه [[پلیدی]] [[فکری]] و عملی اعمّ از [[شرک]]، [[کفر]]، [[نفاق]]، [[جهل]] و [[گناه]] را در برمی‌گیرد<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.</ref>. | |||
===[[اراده]] [[تکوینی]] [[خداوند]] بر [[طهارت]] [[اهل بیت]]=== | |||
*برای [[تبیین]] و [[تفسیر]] [[آیه]]، در ابتدا باید معنای [[ارادۀ الهی]] "يُرِيدُ اللَّهُ" مشخّص و در مرحله بعد، مقصود از "أَهْلَ الْبَيْتِ" روشن شود. | |||
* | *[[ارادۀ الهی]] یا [[تکوینی]] است یعنی در پی آن متعلّق [[اراده]] الزاماً محقّق میشود، مانند اینکه [[خداوند]] [[اراده]] کرد [[آتش]] بر [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} سرد و بی‌ضرر شود و این [[اراده]] بی‌درنگ محقّق شد: {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.</ref> و یا [[اراده]] [[تشریعی]] است؛ یعنی [[اراده]]، با وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند [[اراده]] و خواست [[خداوند]] در انجام [[واجبات]] و [[پرهیز از محرمات]] که ممکن است در موارد فراوانی محقّق نشود. [[اراده]] در این [[آیه]]، [[تکوینی]] است، نه [[تشریعی]]؛ یعنی [[خداوند]] [[اراده]] کرده [[اهل بیت پیامبر]] از هرگونه [[پلیدی]] دور باشند و آنان را [[پاک]] و [[پاکیزه]] قرار داده است و در پی این [[اراده]]، دوری از آلودگی‌ها و صفت [[طهارت]] برای آنان تحقّق یافته است؛ زیرا ارادۀ [[تشریعی]] [[خداوند]] مبنی بر دور بودن از پلیدی‌ها و [[پاکیزگی]] [[انسان‌ها]] با انجام [[تکالیف]]، به [[اهل بیت پیامبر]] اختصاص ندارد؛ بلکه [[خداوند]] [[اراده]] کرده است همۀ [[انسان‌ها]] از پلیدی‌ها برحذر و به [[طهارت]] و [[پاکیزگی]] متّصف باشند؛ چنانکه در [[دستور]] به [[غسل]] و [[وضو]] می‌فرماید: [[خداوند]] به این وسیله می‌خواهد شما [[مسلمانان]] را [[پاک]] کند: {{متن قرآن|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ}}<ref>«خدا نمى خواهد شما در رنج افتيد، بلكه مى خواهد كه شما را پاكيزه سازد» سوره مائده، آیه ۶.</ref>. | ||
*قرینۀ دیگری که ارادۀ [[تکوینی]] را در این [[آیه]] نشان میدهد، این است که به استناد [[روایات]] فراوانی این [[آیه]] در منقبت و [[ستایش]] [[اهل بیت]] است و اگر [[اراده]] صرفاً [[تشریعی]] باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود؛ زیرا این [[اراده]] برای همه وجود دارد؛ البتّه ارادۀ [[تکوینی]] با [[جبر]] ملازم نیست؛ زیرا ارادۀ [[تکوینی]] [[خدا]] بر آنچه در عالم تحقّق یافته است و می‌یابد تعلّق می‌گیرد؛ چه از مسیر [[انتخاب]] فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌های جبری و طبیعی باشد و [[اهل بیت]] {{ع}} به [[دلیل]] [[شایستگی]] ذاتی و اکتسابی، در عین [[قدرت]] و [[اختیار]] برای [[گناه]] کردن، به [[اختیار]] خودشان [[گناه]] نمی‌کنند<ref>ر.ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.</ref>. | |||
===[[اهل البیت]] کیست؟=== | |||
*لغت شناسان [[اهل بیت]] را به ساکنان یک [[خانه]] معنا کرده‌اند<ref>معجم المقاییس فی اللغه، ص ۹۳؛ لسان العرب، ج۱، ص ۱۸۶؛ اقرب الموارد، ج۱، ص ۲۳. </ref>. بنابراین، [[همسر]] و [[فرزندان]] یک مرد [[اهل بیت]] او هستند منتها معنای [[اهل بیت]] توسعه یافته، [[قبیله]] و [[خویشاوندان]] یک مرد را نیز شامل میشود<ref>المفردات فی غریب القرآن، ص ۲۹.</ref>. بر این اساس، [[همسر]]، [[فرزندان]]، [[قبیله]] و بستگان [[انسان]]، [[اهل بیت]] او خواهند بود. در این صورت، اختصاص آن به [[همسر]]، یا [[فرزندان]]، یا بستگان [[نیازمند]] [[دلیل]] است<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
*در این باره که مراد از "[[اهل البیت]]" در [[آیه کریمه]] چه کسانی هستند، نظریه‌های متعددی مطرح شده است. [[مسلمانان]] متفق‌اند مراد از این کلمه،[[ اهل بیت پیامبر]] {{صل}} است؛ اما دربارۀ اینکه مقصود از [[اهل البیت]] در [[آیه تطهیر]] چه کسانی‌اند، اقوال زیر ارائه شده است<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۴۷.</ref>: | |||
#[[اهل بیت]] کسانی‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} آنان را در خانهۀ [[ام سلمه]] زیر عبای خود گرد‌آورد و در [[حق]] آنان [[دعا]] کرد؛ یعنی [[امام علی]] {{ع}}، [[فاطمه]] {{س}}، [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}}. این قول مورد [[اجماع]] [[شیعه]] است؛ چنانکه بسیاری از [[عالمان اهل سنت]] نیز آن را برگزیده‌اند. | |||
#مقصود، [[همسران پیامبر]] {{صل}} است، عکرمه و مقاتل این قول را برگزیده‌اند. | |||
#مقصود، اهل کساء و [[همسران پیامبر]] {{صل}} است. گروهی از [[مفسران اهل سنت]] این قول را [[انتخاب]] کرده‌اند. | |||
#همۀ [[خویشاوندان]] نَسَبی [[پیامبر]] {{صل}} که [[صدقه]] بر آنان [[حرام]] گردیده [[اهل بیت]] او هستند. این قول از [[ثعلبی]] [[نقل]] شده است. | |||
#[[اهل بیت پیامبر]] کسانی‌اند که در [[زندگی]] همراه و ملازم او بودند، بنابراین، [[همسران]]، [[فرزندان]]، خدمتگزاران و [[خویشاوندان]] او را شامل میشود، [[محمد مصطفی]] مراغی این [[تفسیر]] را [[برگزیده]] است. | |||
#مقصود از بیت، خان، [[کعبه]] است و هم، [[مسلمانان]] [[پرهیزگار]] [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} هستند؛ چنانکه در [[قرآن]] آمده است: {{متن قرآن|إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ}}<ref>«سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند» سوره انفال، آیه ۳۴.</ref>. | |||
#مقصود از بیت، [[مسجدالنبی]] است و [[اهل بیت]] {{ع}} کسانی‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} آنان را در [[مسجد]] ساکن نمود، سپس آنان را از [[مسجد]] بیرون کرد، ولی درب خانه‌های آنها را به سوی [[مسجد]] نبست<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
*اقوال چهارگانه اخیر چندان مورد توجه [[مفسران]] قرار نگرفته است، و مؤیدی از [[قرآن]] یا [[روایات]] نیز ندارند. در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ}} احتمال دارد [[مرجع]] ضمیر در کلمه اولیاءه لفظ اللّه باشد نه کلمه [[بیت الحرام]]. علاوه بر اینکه معنای "ولی" با "اهل" متفاوت است. اطلاق بیت بر [[مسجد]] به طور عام یا بر [[مسجدالنبی]] به طور خاص نیز معهود نیست و بر فرض قبول آن، دلیلی وجود ندارد که مقصود از البیت در آیۀ [[تطهیر]]، [[مسجدالنبی]] باشد، علاوه بر این، حاصل این قول چیزی جز قول سوم نخواهد بود، زیرا آنان بودند که درب خانه‌هایشان به سوی [[مسجد]] بسته نشد. | |||
*سخن مراغی نیز مؤیدی ندارد، گویا وی [[اهل بیت]] در [[آیه]] را بر معنای لغوی و عام آن حمل کرده است. افزون بر اینکه عنوان ملازم [[پیامبر]] که وی در [[تفسیر]] [[اهل بیت]] به کار برده، مبهم است. اگر مقصود، ملازم در [[دین]] و [[آیین]] باشد، همۀ [[مسلمانان]] را شامل خواهد شد، و اگر مقصود ملازم در امور [[زندگی]] باشد به [[همسران]] و خدمتگزاران [[پیامبر]] اختصاص خواهد داشت و [[خویشاوندان]] او را شامل نخواهد شد<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
*قول چهارم نیز مردود است، زیرا در اینکه [[صدقه]] بر [[خویشاوندان]] نسبی [[پیامبر]] [[حرام]] است و اینکه آنان به لحاظ لغوی و عرفی [[اهل بیت پیامبر]] هستند، سخنی نیست، اما این مطلب [[دلیل]] بر این نخواهد بود که مقصود از [[اهل بیت]] در [[آیه تطهیر]]، عموم [[خویشاوندان پیامبر]]{{صل}} باشند<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
===نظریه اختصاص به [[همسران]]=== | |||
*در ذیل سه قول [[باقی]] مانده بررسی میشود تا قول [[برتر]] مشخص گردد: | |||
*الف) نظریۀ اختصاص به [[همسران]]: عکرمه بر اختصاص [[آیه تطهیر]] به [[همسران پیامبر]] [[اصرار]] می‌ورزید، تا آنجا که برای [[مباهله]] بر آن اعلان [[آمادگی]] کرده است<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. این نظر فقط از عکرمه که از نظر [[عقیده]] طرفدار [[خوارج]] و از [[منحرفان]] در [[دین]] بود، مطرح شده است؛ وی که خدمتگزار [[ابن عباس]] بود، پس از [[وفات]] او مطالب دروغی را به او نسبت می‌داد، تا آنجا که ضرب المثل شده بود. آیا [[حدیث]] چنین فردی، آن هم در موضوعی که در آن متهم است، قابل [[احتجاج]] و استناد است؟ همچنین با [[روایات]] فراوان [[شأن نزول]] [[آیه]] در مورد اهل کساء ناسازگار است. افزون بر این، همۀ ضمایر در جمله‌های قبل و بعد [[آیه]]، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش [[آیه]] تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به [[همسران]] بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.</ref>. | |||
*نکتۀ جالب توجه این است که در [[صحیح مسلم]] همین سؤال از [[زید]] بن ارقم پرسیده شد که آیا [[همسران رسول خدا]] {{صل}} از [[اهل بیت]] {{ع}} هستند یا نه؟ و [[زید]] در پاسخ گفت: "نه به [[خدا]] قسم! همانا [[زن]] مدتی با [[همسر]] خود به سر میبرد سپس[چه بسا] او را [[طلاق]] میدهد و او به نزد [[پدر]] و [[قوم]] خود بر میگردد. [[اهل بیت]] ایشان کسانی هستند که پس از او، [[صدقه]] برایشان [[حرام]] است"<ref>{{عربی|لَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ الْمَرْأَةَ تَکُونُ مَعَ الرَّجُلِ الْعَصْرَ مِنَ الدَّهْرِ ثُمَّ یُطَلِّقُهَا فَتَرْجِعُ إِلَی أَبِیهَا وَ قَوْمِهَا أَهْلُ بَیْتِهِ أَصْلُهُ وَ عَصَبَتُهُ الَّذِینَ حُرِّمُوا الصَّدَقَةَ بَعْدَهُ}}؛ صحیح مسلم (یک جلدی) ص۹۴۱، باب فضائل علی بن ابی طالب، ح۲۴۰۸.</ref>. | |||
===نظریه جمع میان [[همسران]] و اهل کساء=== | |||
*ب) نظریه جمع میان [[همسران]] و اهل کساء: این نظریه در میان [[اهل سنت]] [[شهرت]] دارد و طرفداران آن در شمول [[آیه]] به [[همسران پیامبر]] {{صل}} به سیاق [[آیات]] [[استدلال]] نموده‌اند زیرا [[آیات]] پیش از آیۀ [[تطهیر]] و آیۀ پس از آن، به [[همسران پیامبر]] {{صل}} مربوط است؛ در عین حال، ضمیر ﴿عَنکُمُ﴾ نشان میدهد تعدادی از مردان نیز در [[اهل بیت]] داخلند<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.</ref>. | |||
*پاسخ به این [[استدلال]]: با توجّه به اینکه انطباق ترتیب [[نزول]] با ترتیب کنونی [[قرآن]] محرز نیست، واقع شدن یک [[آیه]] به دنبال آیۀ قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ افزون بر اینکه تأمّل در [[آیه]] نشان میدهد سیاق آیۀ [[تطهیر]] با سیاق [[آیات]] قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهندۀ تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیۀ [[تطهیر]]، [[شأن]] نزولی مستقل از [[آیات]] مربوط به [[همسران]] [[حضرت]] دارد. | |||
*همچنین سیاق مربوط به [[آیات]] [[همسران پیامبر]]، سیاقی همراه با [[تکلیف]] و [[عتاب]] است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیۀ [[تطهیر]]، سیاق [[تمجید]] و امتنان است<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ ـ ۴۲۵؛ اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی، ص ۹۲-۹۳.</ref>. | |||
*ما هیچ دلیلی نداریم که جمله «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ» همراه این [[آیات]] نازل شده؛ بلکه از [[روایات]] استفاده میشود این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری [[قرآن]] در کنار هم قرار داده شده است؛ حتّی در یک [[روایت]] هم نیامده این [[آیه]] در ضمن [[آیات]] [[زنان پیامبر]] {{صل}} نازل شده است<ref>ر.ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.</ref>. | |||
===نظریه اختصاص به اهل کساء=== | |||
*ج) نظریه اختصاص به اهل کساء: علاوه بر [[شیعه]] که بر اختصاص آیۀ [[تطهیر]] به اهل کساء [[اجماع]] دارند، بسیاری از [[عالمان اهل سنت]] نیز این نظریه را برگزیده‌اند. اکثر [[مفسران اهل سنت]] بر این عقیده‌اند که [[آیه]] در [[شأن]] [[علی]]، [[فاطمه]]، [[حسن]] و [[حسین]] {{ع}} نازل شده است. [[دلیل]] این نظریه [[احادیث]] بسیاری است که در ارتباط با آیۀ [[تطهیر]] از [[صحابه پیامبر]] {{صل}} [[نقل]] شده که بر اختصاص آن به [[اصحاب کساء]] دلالت دارد<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
*[[احادیث]] مرتبط با [[آیه تطهیر]] از سه جهت بر اختصاص [[آیه]] به [[اصحاب کساء]] و عدم شمول آن نسبت به [[همسران پیامبر]] دلالت می‌کنند: | |||
#از احادیثی که از [[ام سلمه]] [[روایت]] شده به دست می‌آید وی بسیار علاقمند بود با [[پیامبر]] {{صل}}، [[امیرمؤمنان]]، [[فاطمه زهرا]]، [[حسن]] و [[حسین]] {{ع}} داخل در کساء گردد، و چند بار به گونه‌های مختلف این علاقه و خواست [[قلبی]] خود را اظهار کرد، ولی [[پیامبر]] {{صل}} از قبول درخواست او [[امتناع]] ورزید و با [[بیان]] این مطلب که تو راه خیر را می‌پویی و سرانجامت به خیر خواهد بود، از او [[دلجویی]] کرد<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
#[[پیامبر اکرم]] {{صل}} پس از آنکه [[امیرمؤمنان]]، [[فاطمه زهرا]]، [[حسن]] و [[حسین]] {{ع}} را زیر کسا قرار داد، دست خود را به [[آسمان]] بالا برد و گفت: {{متن حدیث|اللَّهُمَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی}}، بنابراین، مقصود از [[اهل بیت]]، معنای خاص آن است؛ معنایی که اذهاب رجس و [[طهارت]] خاص از ویژگی‌های آن به شمار می‌رود و با توجه به قراین یاد شده بر اختصاص [[اهل بیت]] در آیۀ [[تطهیر]] به اهل کساء دلالت میکند<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
#در [[احادیث]] بسیاری آمده است [[پیامبر اکرم]] {{صل}} پس از [[نزول]] آیۀ [[تطهیر]] مدتی طولانی، هرگاه می‌خواست برای [[نماز]] به [[مسجد]] برود، مقابل [[خانه علی]] {{ع}} می‌ایستاد و آنان را با عنوان "[[اهل البیت]]" مخاطب قرار می‌داد، به آنان [[درود]] می‌فرستاد و به [[نماز]] فرا می‌خواند، آنگاه آیۀ [[تطهیر]] را تلاوت می‌کرد، این [[رفتار پیامبر]] {{صل}} [[دلیل]] روشنی بر اختصاص آیۀ [[تطهیر]] به اهل کساء است<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
*باید توجه داشت این اشکال وارد نیست که [[آیه]] میان [[آیات]] مربوط به [[همسران پیامبر]] آمده و مخصوص آنهاست، چون بحث درباره موضوعی در خلال بحث از موضوعی دیگر از این جهت که مایۀ تنوع سخن و دلپذیر ساختن آن است، از نظر ادبی از [[فنون]] [[بلاغت]] به شمار می‌رود، و هرگاه دربردارندۀ نکته‌ای [[تربیتی]] یا پیامی [[اخلاقی]] و [[معنوی]] نیز باشد، بر [[فصاحت]] آن افزوده خواهد شد. نکتۀ [[اخلاقی]] و [[پیام]] [[تربیتی]] این است که [[جایگاه]] والای [[پیامبر]] و [[خاندان]] [[مطهر]] او را به [[همسران پیامبر]] خاطر نشان سازد، تا در گفتار و [[رفتار]] خود به گونه ای باشند که [[حریم]] [[خاندان]] [[نبوت]] را خدشه دار نسازند. [[الگو]] گرفتن از [[پیامبر]] و دیگر [[اصحاب کساء]] که از هرگونه [[خطا]] و لغزشی پیراسته‌اند و اسوه‌های کامل [[تربیت]] و انسانیت‌اند، می‌تواند [[پیام]] دیگر قرار گرفتن [[آیه تطهیر]] در خلال [[آیات]] مربوط به [[همسران پیامبر]] باشد<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.</ref>. | |||
===نتایج [[آیه تطهیر]]=== | |||
*نتایج [[آیه تطهیر]] عبارت است از: | |||
#اثبات [[عصمت]] [[پنج تن]] و دیگر [[امامان شیعه]]{{ع}}؛ | |||
#[[اثبات امامت حضرت]] [[علی]]{{ع}} و [[شایستگی]] انحصاری‌اش برای [[جانشینی پیامبر]]{{صل}} به [[دلیل]] برخورداری از [[عصمت]]؛ | |||
#استمرار [[مقام امامت]] در [[اهل البیت]]{{ع}}؛ | |||
#[[حجیت احادیث]] [[اهل البیت]]{{ع}}؛ | |||
#[[حجیت]] فعل و تقریر [[امامان شیعه]] و [[لزوم]] حضور [[معصوم]]{{ع}} در همه دوره‌ها<ref>ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵.</ref>. | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
نسخهٔ ۲۴ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۹:۵۰
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه تطهیر" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه تطهیر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- بخش دوم آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب به آیۀ تطهیر شهرت یافته است: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱]. این آیه از دیرزمان توجه دانشمندان مختلف اسلامی را به خود جلب کرده است. مفسران، محدثان، متکلمان، مورخان و عالمان لغت هر یک به انگیزه و از نگاهی خاص دربارۀ آیه تطهیر سخن گفته‌اند که مقصود از اهل بیت (ع) در این آیه چه کسانی‌اند؟ و مقصود از زدودن رجس از اهل بیت (ع) و تطهیر ویژۀ آنان چیست؟[۲]
- آیه با "إِنَّمَا" که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار ارادۀ الهی به آنان را بیان میکند. تعبیر "يُطَهِّرَكُمْ" در پی "يُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ" تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌هاست و "الرِّجْسَ" هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک، کفر، نفاق، جهل و گناه را در برمی‌گیرد[۳].
اراده تکوینی خداوند بر طهارت اهل بیت
- برای تبیین و تفسیر آیه، در ابتدا باید معنای ارادۀ الهی "يُرِيدُ اللَّهُ" مشخّص و در مرحله بعد، مقصود از "أَهْلَ الْبَيْتِ" روشن شود.
- ارادۀ الهی یا تکوینی است یعنی در پی آن متعلّق اراده الزاماً محقّق میشود، مانند اینکه خداوند اراده کرد آتش بر حضرت ابراهیم (ع) سرد و بی‌ضرر شود و این اراده بی‌درنگ محقّق شد: ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾[۴] و یا اراده تشریعی است؛ یعنی اراده، با وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوانی محقّق نشود. اراده در این آیه، تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی خداوند اراده کرده اهل بیت پیامبر از هرگونه پلیدی دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پی این اراده، دوری از آلودگی‌ها و صفت طهارت برای آنان تحقّق یافته است؛ زیرا ارادۀ تشریعی خداوند مبنی بر دور بودن از پلیدی‌ها و پاکیزگی انسان‌ها با انجام تکالیف، به اهل بیت پیامبر اختصاص ندارد؛ بلکه خداوند اراده کرده است همۀ انسان‌ها از پلیدی‌ها برحذر و به طهارت و پاکیزگی متّصف باشند؛ چنانکه در دستور به غسل و وضو می‌فرماید: خداوند به این وسیله می‌خواهد شما مسلمانان را پاک کند: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ﴾[۵].
- قرینۀ دیگری که ارادۀ تکوینی را در این آیه نشان میدهد، این است که به استناد روایات فراوانی این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده صرفاً تشریعی باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود؛ زیرا این اراده برای همه وجود دارد؛ البتّه ارادۀ تکوینی با جبر ملازم نیست؛ زیرا ارادۀ تکوینی خدا بر آنچه در عالم تحقّق یافته است و می‌یابد تعلّق می‌گیرد؛ چه از مسیر انتخاب فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌های جبری و طبیعی باشد و اهل بیت (ع) به دلیل شایستگی ذاتی و اکتسابی، در عین قدرت و اختیار برای گناه کردن، به اختیار خودشان گناه نمی‌کنند[۶].
اهل البیت کیست؟
- لغت شناسان اهل بیت را به ساکنان یک خانه معنا کرده‌اند[۷]. بنابراین، همسر و فرزندان یک مرد اهل بیت او هستند منتها معنای اهل بیت توسعه یافته، قبیله و خویشاوندان یک مرد را نیز شامل میشود[۸]. بر این اساس، همسر، فرزندان، قبیله و بستگان انسان، اهل بیت او خواهند بود. در این صورت، اختصاص آن به همسر، یا فرزندان، یا بستگان نیازمند دلیل است[۹].
- در این باره که مراد از "اهل البیت" در آیه کریمه چه کسانی هستند، نظریه‌های متعددی مطرح شده است. مسلمانان متفق‌اند مراد از این کلمه،اهل بیت پیامبر (ص) است؛ اما دربارۀ اینکه مقصود از اهل البیت در آیه تطهیر چه کسانی‌اند، اقوال زیر ارائه شده است[۱۰]:
- اهل بیت کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در خانهۀ ام سلمه زیر عبای خود گرد‌آورد و در حق آنان دعا کرد؛ یعنی امام علی (ع)، فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع). این قول مورد اجماع شیعه است؛ چنانکه بسیاری از عالمان اهل سنت نیز آن را برگزیده‌اند.
- مقصود، همسران پیامبر (ص) است، عکرمه و مقاتل این قول را برگزیده‌اند.
- مقصود، اهل کساء و همسران پیامبر (ص) است. گروهی از مفسران اهل سنت این قول را انتخاب کرده‌اند.
- همۀ خویشاوندان نَسَبی پیامبر (ص) که صدقه بر آنان حرام گردیده اهل بیت او هستند. این قول از ثعلبی نقل شده است.
- اهل بیت پیامبر کسانی‌اند که در زندگی همراه و ملازم او بودند، بنابراین، همسران، فرزندان، خدمتگزاران و خویشاوندان او را شامل میشود، محمد مصطفی مراغی این تفسیر را برگزیده است.
- مقصود از بیت، خان، کعبه است و هم، مسلمانان پرهیزگار اهل بیت پیامبر (ص) هستند؛ چنانکه در قرآن آمده است: ﴿إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ﴾[۱۱].
- مقصود از بیت، مسجدالنبی است و اهل بیت (ع) کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در مسجد ساکن نمود، سپس آنان را از مسجد بیرون کرد، ولی درب خانه‌های آنها را به سوی مسجد نبست[۱۲].
- اقوال چهارگانه اخیر چندان مورد توجه مفسران قرار نگرفته است، و مؤیدی از قرآن یا روایات نیز ندارند. در آیه ﴿إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ﴾ احتمال دارد مرجع ضمیر در کلمه اولیاءه لفظ اللّه باشد نه کلمه بیت الحرام. علاوه بر اینکه معنای "ولی" با "اهل" متفاوت است. اطلاق بیت بر مسجد به طور عام یا بر مسجدالنبی به طور خاص نیز معهود نیست و بر فرض قبول آن، دلیلی وجود ندارد که مقصود از البیت در آیۀ تطهیر، مسجدالنبی باشد، علاوه بر این، حاصل این قول چیزی جز قول سوم نخواهد بود، زیرا آنان بودند که درب خانه‌هایشان به سوی مسجد بسته نشد.
- سخن مراغی نیز مؤیدی ندارد، گویا وی اهل بیت در آیه را بر معنای لغوی و عام آن حمل کرده است. افزون بر اینکه عنوان ملازم پیامبر که وی در تفسیر اهل بیت به کار برده، مبهم است. اگر مقصود، ملازم در دین و آیین باشد، همۀ مسلمانان را شامل خواهد شد، و اگر مقصود ملازم در امور زندگی باشد به همسران و خدمتگزاران پیامبر اختصاص خواهد داشت و خویشاوندان او را شامل نخواهد شد[۱۳].
- قول چهارم نیز مردود است، زیرا در اینکه صدقه بر خویشاوندان نسبی پیامبر حرام است و اینکه آنان به لحاظ لغوی و عرفی اهل بیت پیامبر هستند، سخنی نیست، اما این مطلب دلیل بر این نخواهد بود که مقصود از اهل بیت در آیه تطهیر، عموم خویشاوندان پیامبر(ص) باشند[۱۴].
نظریه اختصاص به همسران
- در ذیل سه قول باقی مانده بررسی میشود تا قول برتر مشخص گردد:
- الف) نظریۀ اختصاص به همسران: عکرمه بر اختصاص آیه تطهیر به همسران پیامبر اصرار می‌ورزید، تا آنجا که برای مباهله بر آن اعلان آمادگی کرده است[۱۵]. این نظر فقط از عکرمه که از نظر عقیده طرفدار خوارج و از منحرفان در دین بود، مطرح شده است؛ وی که خدمتگزار ابن عباس بود، پس از وفات او مطالب دروغی را به او نسبت می‌داد، تا آنجا که ضرب المثل شده بود. آیا حدیث چنین فردی، آن هم در موضوعی که در آن متهم است، قابل احتجاج و استناد است؟ همچنین با روایات فراوان شأن نزول آیه در مورد اهل کساء ناسازگار است. افزون بر این، همۀ ضمایر در جمله‌های قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت[۱۶].
- نکتۀ جالب توجه این است که در صحیح مسلم همین سؤال از زید بن ارقم پرسیده شد که آیا همسران رسول خدا (ص) از اهل بیت (ع) هستند یا نه؟ و زید در پاسخ گفت: "نه به خدا قسم! همانا زن مدتی با همسر خود به سر میبرد سپس[چه بسا] او را طلاق میدهد و او به نزد پدر و قوم خود بر میگردد. اهل بیت ایشان کسانی هستند که پس از او، صدقه برایشان حرام است"[۱۷].
نظریه جمع میان همسران و اهل کساء
- ب) نظریه جمع میان همسران و اهل کساء: این نظریه در میان اهل سنت شهرت دارد و طرفداران آن در شمول آیه به همسران پیامبر (ص) به سیاق آیات استدلال نموده‌اند زیرا آیات پیش از آیۀ تطهیر و آیۀ پس از آن، به همسران پیامبر (ص) مربوط است؛ در عین حال، ضمیر ﴿عَنکُمُ﴾ نشان میدهد تعدادی از مردان نیز در اهل بیت داخلند[۱۸].
- پاسخ به این استدلال: با توجّه به اینکه انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونی قرآن محرز نیست، واقع شدن یک آیه به دنبال آیۀ قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ افزون بر اینکه تأمّل در آیه نشان میدهد سیاق آیۀ تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهندۀ تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیۀ تطهیر، شأن نزولی مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد.
- همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر، سیاقی همراه با تکلیف و عتاب است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیۀ تطهیر، سیاق تمجید و امتنان است[۱۹].
- ما هیچ دلیلی نداریم که جمله «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ» همراه این آیات نازل شده؛ بلکه از روایات استفاده میشود این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛ حتّی در یک روایت هم نیامده این آیه در ضمن آیات زنان پیامبر (ص) نازل شده است[۲۰].
نظریه اختصاص به اهل کساء
- ج) نظریه اختصاص به اهل کساء: علاوه بر شیعه که بر اختصاص آیۀ تطهیر به اهل کساء اجماع دارند، بسیاری از عالمان اهل سنت نیز این نظریه را برگزیده‌اند. اکثر مفسران اهل سنت بر این عقیده‌اند که آیه در شأن علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نازل شده است. دلیل این نظریه احادیث بسیاری است که در ارتباط با آیۀ تطهیر از صحابه پیامبر (ص) نقل شده که بر اختصاص آن به اصحاب کساء دلالت دارد[۲۱].
- احادیث مرتبط با آیه تطهیر از سه جهت بر اختصاص آیه به اصحاب کساء و عدم شمول آن نسبت به همسران پیامبر دلالت می‌کنند:
- از احادیثی که از ام سلمه روایت شده به دست می‌آید وی بسیار علاقمند بود با پیامبر (ص)، امیرمؤمنان، فاطمه زهرا، حسن و حسین (ع) داخل در کساء گردد، و چند بار به گونه‌های مختلف این علاقه و خواست قلبی خود را اظهار کرد، ولی پیامبر (ص) از قبول درخواست او امتناع ورزید و با بیان این مطلب که تو راه خیر را می‌پویی و سرانجامت به خیر خواهد بود، از او دلجویی کرد[۲۲].
- پیامبر اکرم (ص) پس از آنکه امیرمؤمنان، فاطمه زهرا، حسن و حسین (ع) را زیر کسا قرار داد، دست خود را به آسمان بالا برد و گفت: «اللَّهُمَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی»، بنابراین، مقصود از اهل بیت، معنای خاص آن است؛ معنایی که اذهاب رجس و طهارت خاص از ویژگی‌های آن به شمار می‌رود و با توجه به قراین یاد شده بر اختصاص اهل بیت در آیۀ تطهیر به اهل کساء دلالت میکند[۲۳].
- در احادیث بسیاری آمده است پیامبر اکرم (ص) پس از نزول آیۀ تطهیر مدتی طولانی، هرگاه می‌خواست برای نماز به مسجد برود، مقابل خانه علی (ع) می‌ایستاد و آنان را با عنوان "اهل البیت" مخاطب قرار می‌داد، به آنان درود می‌فرستاد و به نماز فرا می‌خواند، آنگاه آیۀ تطهیر را تلاوت می‌کرد، این رفتار پیامبر (ص) دلیل روشنی بر اختصاص آیۀ تطهیر به اهل کساء است[۲۴].
- باید توجه داشت این اشکال وارد نیست که آیه میان آیات مربوط به همسران پیامبر آمده و مخصوص آنهاست، چون بحث درباره موضوعی در خلال بحث از موضوعی دیگر از این جهت که مایۀ تنوع سخن و دلپذیر ساختن آن است، از نظر ادبی از فنون بلاغت به شمار می‌رود، و هرگاه دربردارندۀ نکته‌ای تربیتی یا پیامی اخلاقی و معنوی نیز باشد، بر فصاحت آن افزوده خواهد شد. نکتۀ اخلاقی و پیام تربیتی این است که جایگاه والای پیامبر و خاندان مطهر او را به همسران پیامبر خاطر نشان سازد، تا در گفتار و رفتار خود به گونه ای باشند که حریم خاندان نبوت را خدشه دار نسازند. الگو گرفتن از پیامبر و دیگر اصحاب کساء که از هرگونه خطا و لغزشی پیراسته‌اند و اسوه‌های کامل تربیت و انسانیت‌اند، می‌تواند پیام دیگر قرار گرفتن آیه تطهیر در خلال آیات مربوط به همسران پیامبر باشد[۲۵].
نتایج آیه تطهیر
- نتایج آیه تطهیر عبارت است از:
- اثبات عصمت پنج تن و دیگر امامان شیعه(ع)؛
- اثبات امامت حضرت علی(ع) و شایستگی انحصاری‌اش برای جانشینی پیامبر(ص) به دلیل برخورداری از عصمت؛
- استمرار مقام امامت در اهل البیت(ع)؛
- حجیت احادیث اهل البیت(ع)؛
- حجیت فعل و تقریر امامان شیعه و لزوم حضور معصوم(ع) در همه دوره‌ها[۲۶].
منابع
منبع‌شناسی جامع آیه تطهیر
پانویس
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ «فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.
- ↑ «خدا نمى خواهد شما در رنج افتيد، بلكه مى خواهد كه شما را پاكيزه سازد» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ ر.ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ معجم المقاییس فی اللغه، ص ۹۳؛ لسان العرب، ج۱، ص ۱۸۶؛ اقرب الموارد، ج۱، ص ۲۳.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن، ص ۲۹.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۴۷.
- ↑ «سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند» سوره انفال، آیه ۳۴.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ لَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ الْمَرْأَةَ تَکُونُ مَعَ الرَّجُلِ الْعَصْرَ مِنَ الدَّهْرِ ثُمَّ یُطَلِّقُهَا فَتَرْجِعُ إِلَی أَبِیهَا وَ قَوْمِهَا أَهْلُ بَیْتِهِ أَصْلُهُ وَ عَصَبَتُهُ الَّذِینَ حُرِّمُوا الصَّدَقَةَ بَعْدَهُ؛ صحیح مسلم (یک جلدی) ص۹۴۱، باب فضائل علی بن ابی طالب، ح۲۴۰۸.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ ـ ۴۲۵؛ اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی، ص ۹۲-۹۳.
- ↑ ر.ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵.
