حکومت امام علی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حکومت است. حکومت امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکومت امام علی در تاریخ اسلامی - پرسش‌های مرتبط

حکومت امام علی(ع) یا حکومت علوی چیزی جز همان "حکومت اسلامی" نیست، امّا از آنجا که در طول تاریخ، سلسله‌های خلفا و حکّام و پادشاهان، حکومت خویش را اسلامی می‌پنداشتند، دوران حکومت پنجسالۀ حضرت علی(ع) و شیوۀ حکومتی او در زمینه‌های مختلف به عنوان حکومت علوی الگوی مجسم و قابل ارائه حکومت اسلامی است.

مقدمه

حضرت علی(ع) به شرطی مسؤولیت حکومت را برعهده گرفت که طبق حکم خدا و سیرۀ پیامبر خدا(ص) و آنچه خودش حق می‌شناسد و عدل می‌داند، رفتار کند. اجرای دقیق احکام قرآن و نداشتن کمترین سازش و مسامحه و تساهل در اجرای حق و عدل و مراعات کامل عدالت و پرهیز جدّی از تبعیض و مقابلۀ قاطع با فساد اداری و ستم و فحشاء از ویژگی‌های حکومت آن حضرت بود. حکومت علوی، هم ریشه و خاستگاه الهی و مشروعیّت دینی و مقبولیت مردمی داشت، هم به حقوق مردم و حقوق خدا پای‌بند بود، هم عدالت اجتماعی را در قاطعانه‌ترین صورتش اجرا می‌کرد، هم حدود آزادی‌های مشروع و سالم را پاس می‌داشت و هم با فتنه و بغی و براندازی و توطئه، مبارزه‌ای سرسختانه داشت. روش مالی آن حضرت و حفظ بیت‌المال و جلوگیری از سوء استفاده‌های مالی دقیقا منطبق با حکم قرآن و رضای الهی بود. ازاین‌رو تحمّل «عدل علی» بر خیلی‌ها حتی نزدیکانش دشوار بود. آن حضرت، هرگز سوء رفتار و سوء استفادۀ والیان و کارگزاران حکومتش را با مردم و از موقعیت خویش تحمّل نمی‌کرد و به هیچ قیمتی حاضر نبود در قلمرو حکومتش کمترین ستمی به کوچکترین و ضعیف‌ترین موجود روا شود. قاطعیّت او را در عمل به حکم شرع، همگان می‌دانستند، ازاین‌رو فرصت‌طلبان و دنیاخواهان و امتیازجویان هرگز تمایل به روی کار آمدن او نداشتند.

علی(ع) به مخالفان حکومتش آزادی انتقاد می‌داد ولی توطئه و فتنه را برنمی‌تافت. نمونه‌اش تحمّل حرف‌های خوارج تا وقتی بود که دست به فتنه و توطئه نمی‌زدند. در مرحلۀ فتنه‌انگیزی و محاربه با حکومت حق علوی، به آنان امان نداد و در جنگ نهروان چشم فتنه را درآورد. حکومت در دیدگاه علی(ع) وسیله‌ای برای اقامۀ حق و زدودن باطل و دفع ستم و اجرای عدالت بود و جز با این هدف، کمترین دلبستگی به زمامداری نداشت و آن را حتّی از یک لنگه کفش پاره یا آب بینی بز هم ناچیزتر می‌شمرد.

معیار و مدار حکومت علوی را در منشور حکومتی او که به عهدنامۀ مالک اشتر شهرت یافته است می‌توان دید. آن حضرت، هم «احیای حق» را از هدف‌های حکومت خویش می‌دانست، هم «تأمین سعادت مردم» را، هم «تحقّق عدالت» را، هم «تأمین امنیّت» را، هم «تحقّق وحدت» را، هم «تأمین رفاه عمومی» را، هم «حفظ کرامت انسانی» را، هم «نفی استبداد» را، هم «رابطۀ خوب حکومت و مردم» را. حکومت او حکومت «شایسته‌سالاری» بود. زمامداری را به عنوان یک «تکلیف» عهده‌دار شده بود و از آن هرگز به عنوان میدانی برای بهره‌مندی و ثروت‌اندوزی و قوم و خویش بازی بهره نگرفت. اگر هم با دشمنان در سه جبهۀ ناکثین و قاسطین و مارقین جنگید، نه براساس حفظ قدرت و ریاست، بلکه با پشتوانۀ مکتبی و برای دفاع از حق و سرکوب باطل و نفاق و تجاوز بود. خود نیز شهید راه عدالت شد و جان بر سر ارزش‌ها و آرمان‌هایی که به آنها باور داشت نهاد و توانست موفق‌ترین، درخشان‌ترین و الهی‌ترین شیوۀ زمامداری و مدل حکومت را برای همیشه به جهان و جهانیان عرضه کند. شناخت ویژگی‌های حکومت علوی و ابعاد آن در زمینه‌های داخلی و خارجی و برخورد با دوست و دشمن و در مسائل مالی، قضایی، اداری، عزل و نصب مسؤولان، اجرای قانون، عدالت اجتماعی، شیوۀ جنگ و تقابل با معارضان و... از حوصلۀ این مختصر بیرون است. مطالعۀ سیرۀ رفتاری و زندگی آن حضرت در دورۀ خلافت و نیز مطالعۀ سخنان حضرتش در نهج البلاغه، گویاترین شاخص برای معرفی «حکومت علوی» است. در این زمینه آثار ارزشمندی نیز نگاشته شده که باید به آنها مراجعه کرد.

جستارهای وابسته

• حکومت
• حکومت دینی

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر