ظلم‌ستیزی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ظلم‌ستیزی است. ظلم‌ستیزی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ظلم‌ستیزی در قرآن - ظلم‌ستیزی در سیره پیامبران - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره نبوی - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره فاطمی - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره علوی - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره سجادی - ظلم‌ستیزی در فقه سیاسی - ظلم‌ستیزی در معارف مهدویت - ظلم‌ستیزی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - ظلم‌ستیزی از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

ظلم ستیزی از نگاه قرآن کریم و در مکتب اسلامی یکی از اصلی‌ترین راه‌های تأمین امنیت است؛ لذا برای برقراری امنیت باید با انواع و اقسام ظلم مبارزه کرد. واژه ظلم و مشتقات آن در بسیاری از آیات به کار رفته است. در آیات زیادی، ظالمین تقبیح شده‌اند و بر ضرورت به‌کارگیری روش حق‌طلبی و ظلم ستیزی در اصلاح مفاسد تأکید شده است.

مقدمه

شاید بتوان گفت کلید اصلی تأمین امنیت در مکتب اسلامی مبارزه همه‌جانبه با ظلم است. آلوده شدن به ظلم، امنیت را از بین می‌برد. بنابراین برای برقراری امنیت باید با انواع و اقسام ظلم مبارزه کرد. خداوند متعال، فریاد توأم با اهانت را، فقط در مورد کسانی اجازه داده است که به آنها ظلمی شده باشد: ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾.

در قرآن كریم بیش از ۳۱۵ بار كلمه ظلم و مشتقات آن به‌كار رفته است، از شرک گرفته که برای خداوند خالق شریک گرفته شود، تا همراهی با ستمگران که در نظر و یا در عمل مشرک هستند. یا ظلم به نفس، یعنی کاری در حق خود انجام دهد که به زیان و ستم خود باشد، بنابراین خانواده محوری ظلم گوناگون است و کلمه متضاد آن عدالت و انصاف است که پیامبران در آماده کردن جامعه برای تحقق عدالت گام بر می‌دارند: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.

در آیات عدیده‌ای، ظالمین را تقبیح نموده، می‌‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾. در چندین آیه نیز می‌‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ و در آیاتی با صراحت اعلام می‌‌دارد: ﴿أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ و در چند مورد عذاب دنیوی و اخروی ظالمان را یادآور می‌‌شود، از جمله می‌‌فرماید: ﴿فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ﴾ و در جایی دیگر می‌‌فرماید: ﴿إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ﴾ و دربارۀ عذاب اُخروی آنها می‌‌فرماید: ﴿وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا﴾. از همه مهم‌تر اینكه می‌‌فرماید: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.

آیات قرآن کریم به صراحت بر ضرورت به‌کارگیری روش حق‌طلبی و ظلم ستیزی در اصلاح مفاسد تأکید دارند. دستور به مقاتله با ائمه کفر در همین راستا صادر شده است. سران کفر برخلاف همه موازین و تعهدات انسانی و حقوقی به پای مال کردن مصالح عمومی جامعه می‌‌پردازند و جز به مطامع پست خویش، به چیز دیگری نمی‌اندیشند. بی‌گمان در برخورد با چنین مفسدانی، تنها روش‌های خشونت آمیز مؤثر است و تا این موانع فساد از سرراه برداشته نشود، امید به اصلاح این گونه افراد و جوامع، سرابی بیش نخواهد بود. از این رو، مأموریت مهم و خطیر همه پیامبران الهی، مبارزه با طواغیت زمان خود بوده است. بی‌گمان، حرکت اصلاحی جامعه به سبب افرادی اندک و سودجو، نمی‌بایست متوقف شود و اگر این افراد مانعند، باید با آنان برخورد کرد و به همین جهت، با وجود آنکه خداوند درباره تعدیات فرعون به موسی (ع) امر نمود تا او را هدایت کند، وقتی موسی (ع) پیش رفت جامعه را با وجود فرعون متوقف دید، به مقابله با ظلم و طرد شرک فرعونی پرداخت

گذشته از طواغیت، افراد و گروه‌هایی نیز که به دعوت اصلاحی پاسخ مثبت ندهند و با آن از در ستیز و نبرد مسلحانه برخیزند، به تعبیر قرآن از مفسدان هستند و با آنان نیز باید برخورد قاطع و عملی کرد تا جامعه انسان‌ها از لوث وجودشان پاک گردد. دستور جهاد با کافران و منافقان که درصدد تخریب پایه‌های ایمانی و عقیدتی صحیح در جامعه‌اند و با حکومت دینی پیامبر درگیر می‌‌شوند، در همین راستا ارائه شده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ﴾ و همچنین خداوند برتری کافران و طاغوت را بر مؤمنان مقرر نفرموده است. از این رو، منتظر واقعی کسی است که به جامعه فاسد زمانه خویش دل نبندد و اگر انحراف و کژی ببیند، اعتراض کند و با پیروی از سیره مولا و محبوب خویش درصدد اصلاح آن برآید: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى﴾. استاد شهید مطهری در این باره می‌‌فرماید: ظهور مهدی موعود حلقه ای است از حلقات مبارزه اهل حق واهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌‌شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. آیاتی که بدان‌ها در روایات استناد شده است، نشان می‌‌دهد که مهدی موعود (ع) مظهر نویدی است که به اهل ایمان و عمل صالح داده شده است؛ مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان است.

ظلم‌ستیزی در آیات قرآن

مبارزات انبیا با ظلم

مبارزه با ظلم، از اهداف بعثت پیامبران، در طول تاریخ: ﴿وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ﴾‌.

پيام و رسالت پيامبران الهى، ناسازگار با روحيّه ظلم و جاه‌طلبی: ﴿فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ آيَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا﴾.

مبارزه با ظلم بنی‌اسرائیل

مبارزه با ظلم بنی‌اسرائیل از سوى موسى (ع):

1. ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾.
2. ﴿وَإِذْ نَادَى رَبُّكَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلَا يَتَّقُونَ﴾.

ابزار مبارزه با ظلم

شعر: هنر شعر، ابزارى كارآمد، در مبارزه با ظلم و حمایت از مظلومان: ﴿وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ... إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾‌.

نیروی انسانی: نيروى انسانى و فرماندهی، از شرايط اساسى، براى مبارزه با ظلم: ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾.

تشویق به ظلم‌ستیزی: تشويق مسلمانان صدر اسلام، به ظلم‌ستيزى، به علّت مورد ستم و تهاجم قرار گرفتن، از سوى دشمنان کافر:

1. ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾.
2. ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا﴾
3. ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ﴾‌
4. ﴿وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾.

مبارزه با کانون اصلی ظلم

لزوم متوجّه ساختن پيكان مبارزه به سمت كانون‌هاى اصلى ظلم، در جامعه: ﴿وَإِذْ نَادَى رَبُّكَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾...﴿فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

درخواست برای رهایی از ظلم

مسلمانان مستضعف صدر اسلام، خواستار فرمانده و نيروى انسانى از جانب خداوند، براى رهايى از ستم كفرپيشگان مكّه: ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾.

مبارزه حکومت با ظلم

لزوم پرداختن حکومتهای الهی، به مبارزه با ظلم:

1. ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا﴾ ﴿إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا﴾...﴿قَالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ﴾‌... وَ ﴿أَمَّا مَنْ آمَنَ﴾‌... ﴿وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا يُسْرًا﴾.
2. ﴿وَإِذْ نَادَى رَبُّكَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾...﴿فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

مبارزه ذوالقرنین با ظلم

حاکمیّت ذوالقرنین، در جهت ظلم‌زدايى و كفرستيزى: ﴿إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا﴾...﴿قَالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ﴾.

تأکید قرآن به مبارزه با ظلم

تعالیم قرآن، در جهت زدودن ظلم:

1. ... ﴿وَأَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا﴾ ....
2. ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ﴾.

مبارزه اهل‌ایمان با ظلم

ظلم‌ستيزى و عدم سكوت در برابر ظالمان، ويژگى اهل ایمان: ﴿فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾...﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾.

ایستادگی در برابر ظلم

مؤمنان، اهل ایستادگی و مقاومت، در برابر ظلم و تجاوز: ﴿وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾...﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾.

تعالیم هود (ع)، ناسازگار با منافع سران جبّار و سركش قوم عاد: ﴿وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ﴾.

کنش و واکنش در برابر ظلم

انسان به عنوان موجود مرید و مختار و مکلف، در برابر هر چیزی باید انتخابی داشته باشد که بتواند در دنیا و آخرت پاسخ گو باشد. از همین روست که کنش‌ها و واکنش هایش در برابر چیزها می‌‌تواند به پنج صورت انجام شود که از آنها به احکام پنج گانه یا خمسه تعبیر می‌‌شود که شامل وجوب و حرمت و استحباب و کراهت و اباحه است؛ زیرا این کنش‌ها و واکنش‌ها براساس مصالح و مفاسد واقعی می‌‌بایست شکل گیرد؛ پس اگر مصلحت یا مفسده قوی باشد باید به سمت وجوب یا حرمت برود و اگر مصلحت و مفسده غالب باشد باید استحباب و کراهت را مد نظر قرار دهد و اگر مصلحت و مفسده برابر باشد، اباحه شکل می‌‌گیرد.

از آن جایی که عدالت در همه حال مصلحت قوی است، عقل و نقل یعنی شریعت الهی بر اساس دستگاه درونی و الهامات فطری و نیز دستگاه بیرونی وحی تشریعی حکم می‌‌کند که آن را ضروری و واجب بشمارد؛ در برابر ظلم به سبب آنکه در همه حال مفسدت قوی دارد، عقل و نقل حکم به حرمت و ترک قطعی آن می‌‌کند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن و نقل آن روشن سازد، چرا و چگونه باید نسبت به ظلم کنش و واکنش نشان داد تا عدالت در همه حال تحقق یابد و بستر ظلم و بی‌عدالتی از میان برود. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم.

کنش‌ها و واکنش‌ها علیه ظلم

در آیات قرآنی، ظلم به عنوان مقابل عدالت مطرح است؛ زیرا ظالم با ظلم خویش امری را از موضع و مکان حق و مناسب خودش خارج می‌‌کند و اجازه نمی‌دهد تا در جای حق خویش قرار گیرد. این گونه است که تعادل در هستی از دست می‌‌رود و فساد و تباهی در نفوس انسانی و محیط زیست ایجاد می‌‌شود و عدالت قسطی از میان می‌‌رود و هر کسی به سهم و قسط خویش از مواهب هستی نمی‌رسد. از این روست که همه اقسام و سطوح ظلم حتی نسبت به دشمنان حرام و گناه دانسته شده است و از انسان‌ها خواسته می‌‌شود تا نسبت به خود و خدا و خلق عدالت ورزند و از ظلم به خود و خدا و خلق دست بردارند. در حقیقت انسان در دنیا مامور است تا عدالت ورزد و از ظلم پرهیز کند ؛ زیرا مقسط و عادل بودن نشانه مسلمانی است که بر اساس فطرت تکوینی نیز است. در آیات قرآنی کنش‌ها و واکنش‌هایی نسبت به ظلم‌های سه گانه مطرح است که به برخی از مهم‌ترین آنها در این جا اشاره می‌‌شود:

1. استعاذه: از نظر قرآن، ظلم همانند جن شیطانی است که در حال طواف در اطراف ماست تا در فرصت مناسب در دل ما نفوذ کرده و اجازه ندهد تا شخص بر اساس سنت‌های تکوینی و تشریعی عدالت ورزد و حقوق هر کس و هر چیزی را چنان که حق تعالی در تکوین و تشریع جعل و وضع کرده ادا کند و به جا آورد. از همین روست که انسان می‌‌بایست برای در امان ماندن از ظلم خود یا دیگران به خدا پناه برد و استعاذه نماید؛ چنان که حضرت یوسف(ع) با گفتن «معاذ الله» و ایمان و تصدیق آن، به خدا پناه می‌‌برد که ظلمی را در حق بی‌گناهی روا دارد. بنابراین، واکنش انسان در برابر ظلم دیگران یا درخواست ظلم از سوی دیگران، استعاذه و پناه جویی است؛ گویی که شیطانی در اطراف کمین کرده و خواهان ضربه زدن است. پس همان‌گونه که باید از حسادت و شرور شیاطین جنی و انسانی به خدا پناه برد، باید از ظلم و درخواست‌های ظالمانه دیگران به خدا پناه برد.
2. استغفار: انسان در هر حال باید استعاذه و استغفار داشته باشد؛ زیرا این نوع اعمال هرگز به معنای این نیست که شخص گناهی را مرتکب شده یا می‌‌شود؛ بلکه برای در امان ماندن است. البته از آیات قرآنی به دست می‌‌آید که استغفار کارکردهای سه گانه ای چون رفع و دفع شرور و نیز جلب منفعت دارد. بر همین اساس وقتی کسی استغفار می‌‌کند به معنای آن نیست که گناه و خطایی را مرتکب شده است؛ بلکه به معنای این است که می‌‌خواهد از شرور فعلی یا احتمالی در امان ماند یا خیر و منفعتی را به سوی خویش جلب کند. از همین روست که خدا از پیامبر(ص) که معصوم است می‌‌خواهد تا استغفار کند یا در جایی دیگر می‌‌فرماید که او را مورد مغفرت خویش قرار داده است؛ چنان که پس از فتح مکه از این مطلب سخن به میان می‌‌آورد؛ زیرا به طور طبیعی جنگ و فتح و جهاد تبعاتی دارد که با مغفرت الهی از پیامدهای آن مانند کینه جویی شکست خوردگان یا مانند آنها در امان می‌‌ماند. خدا می‌‌فرماید: باید توجه داشت که واژه ذنب به معنای دم و دنباله است؛ گناه را ذنب می‌‌گویند،؛ چراکه دنباله و تبعاتی دارد که شخص می‌‌بایست آن را تحمل کند و این گونه نیست که با گناه خویش از تبعات و دنباله‌های آن مانند کیفر و مجازات در امان باشد. در این آیات مراد از ذنب همان پیامدها است نه اصطلاح گناه. بنابراین، خدا پیامبر(ص) را از تبعات و پیامدهای فتح که خشم شکست خوردگان و کینه جویی آنان و یا رفتارها و تبعات دیگر است، در امان نگه داشته است؛ زیرا واژه «غفر» در اصل به معنای پوشش است؛ چنان که به کلاه خود سربازی و سپر جنگی «مِغَفر» می‌‌گویند. پس خدا با مغفرت خویش، شخص را در پوششی قرار می‌‌دهد که آسیبی به او نرسد. از همین روست که انسان باید در همه حال استغفار بگوید و گفتن دست کم هفتاد بار استغفار در هر شبانه روز مستحب دانسته شده و پیامبر(ص) برای در امان ماندن از ذنوب مجالس و پیامدهای گفت و گوها و نشست و برخاست‌ها و برداشت‌های نادرست و ناروا، دست کم پس از مجلس ۲۵ بار استغفار می‌‌گفت. به هر حال، از نظر قرآن، انسان باید برای در امان ماندن از تبعات ظلم یا رفع و دفع آن استغفار کند. البته استغفار کردن پس از ظلم خطایی و یا عمدی لازم و ضروری است. از همین روست که هر کسی احساس می‌‌کرد ظلمی را مرتکب شده استغفار می‌‌کرد تا مورد مغفرت الهی قرار گیرد. خدا می‌‌فرماید: هر کسی فاحشه یا ظلمی را مرتکب شد وقتی یاد خدا کرد، پس از ظلمش استغفار کند تا مورد مغفرت پروردگارش قرار گیرد؛ یا می‌‌فرماید: هر کسی ظلمی را مرتکب شد پس باید استغفار کند و با توسل به رسول الله(ص) ایشان برایش استغفار کند، خدا توبه او را می‌‌پذیرد؛ یا می‌‌فرماید: هر کسی عمل بد و سیئه ای داشته باشد یا ظلمی را مرتکب شود، سپس استغفار کند خدا را غفور می‌‌یابد ؛ یا می‌‌فرماید: حضرت موسی(ع) گفت که من ظلم کردم پس مرا مورد مغفرت قرار بده! پس خدا او را مورد مغفرت قرار داد؛ چراکه خدا غفور رحیم است. از همین آیات به دست می‌‌آید که شخصی که مورد استغفار می‌‌کند تحت رحمت رحیمی و خاص الهی قرار می‌‌گیرد و خدا توجه ویژه ای به او مبذول می‌‌دارد.
3. توسل به پیامبر(ص): بدکار و ستمگر پس از سوء و ظلم خویش باید استغفار کند؛ اما بهتر آن است که با مراجعه به پیامبر(ص) و توسل جویی از ایشان بخواهد تا برایش استغفار کند؛ زیرا توسل به آن حضرت(ص) نوعی شفاعت است که بسیار کارساز خواهد بود. در این مراجعه و توسل به آن حضرت(ص) فرقی میان زمان حیات دنیوی و حیات اخروی ایشان نیست؛ زیرا وقتی شهیدان راه خدا احیاء هستند و زندگانی دارند، پیامبر(ص) به طریق اولویت از حیاتی طیب و برتر برخوردار است؛ افزون بر این که مرگ آن حضرت(ص) و توفی خدا به معنای عدم علم و آگاهی یا حضور آن حضرت(ص) نیست؛ زیرا آن حضرت(ص) شاهد شاهدان است و در روز قیامت باید شهادت بدهد، و کسی که حاضر و شهید به معنای شاهد نیست، نمی‌تواند شهادتی واقعی داشته باشد؛ و از آن جایی که در روز قیامت شهادت می‌‌دهد می‌‌بایست نه تنها به ظاهر بلکه به سر بلکه خفی و اخفی انسان نیز آگاه باشد تا بتواند شهادت دهد که عمل شخص بر اساس خلوص بوده نه ریاکاری یا شخص متقی است و تنها از تقوای لحظه ای برخوردار نبوده است؛ زیرا تقوا و خلوص شرط صحت و متقی و مخلص بودن شرط قبولی عمل است.
4. ترک اصرار: از نظر قرآن، زمانی توبه و بازگشت از مسیر ظلم به سمت عدالت مفید است که استغفار همراه با ترک گناه باشد؛ پس کسی که اصرار بر گناه دارد، از توبه واقعی بهره ای نبرده و استغفار هیچ تاثیری ندارد. از نظر قرآن، اصرار بر گناه نشانه خباثت سریره و سیرت شخص است؛ زیرا دیگر نفس لوامه و سرزنشگرش نمی‌تواند کاری بکند و این نفس اماره به بدی و سوء است که زمام امور نفس را در اختیار گرفته و فطرت الهی او دفن و دسیسه شده است و نمی‌تواند تاثیرات مثبت بر عملکردش به جا گذارد. این اصرار بر گناه و قساوت و سنگدلی نفس الهی موجب می‌‌شود تا شخص حتی به قتل پیامبران اقدام کند. به سخن دیگر، اصرار بر ظلم‌های حتی کوچک و خرد موجب می‌‌شود تا انسان به تعدی و تجاوزگری عادت کند؛ باید توجه داشت که فعل ﴿كَانُوا﴾ همراه فعل مضارع ﴿يَعْتَدُونَ﴾ مفید استمرار است و بر اصرار دلالت دارد. کسانی که گرفتار اصرار و تکرار بر ظلم هستند، اعمالشان پوچ و تهی می‌‌شود و ترازوی اعمالشان در قیامت سبک می‌‌گردد؛ زیرا عمل نیک افراد که با اصرار با ظلم همراه باشد، به طور طبیعی تاثیر کار نیک را از میان می‌‌برد و حبط می‌‌کند و اینگونه است که سرمایه‌های خویش را از دست داده و تباه می‌‌سازند. از نظر قرآن کسانی که اصرار بر ظلم می‌‌کنند با چنین رویه ای نعمت‌های الهی را از دست می‌‌دهند و به سبب چنین رویه و سیرت تغییر ناپذیری، در دوزخ جاودانه باقی خواهند ماند. البته خدا مجازاتهایی برای اصرار کنندگان بر ظلم در همین دنیا قرار داده است که از جمله آنها زوال نعمت‌ها، محرومیت از برخی از حلال‌ها و هلاکت به عذاب استیصال است که اقوام بسیاری در تاریخ به همین سبب نابود شدند. از آیات قرآنی به دست می‌‌آید که گاه شخص به سبب ظلمی مجازات دنیوی می‌‌شود هر چند که اصراری نداشته است؛ زیرا توقع و انتظار از چنین افرادی نیست که کاری را انجام دهند که ظالمانه است؛ بلکه حتی گاه نیت ظلم موجب می‌‌شود تا شخص نعمتی را از دست بدهد؛ چنان که نیت باغداران برای جمع شبانه محصول و محروم کردن فقیران موجب شد تا خدا باغ ایشان را نابود سازد
5. اقرار به ظلم در پیشگاه خدا: از نظر قرآن، اقرار به ظلم در پیشگاه خدا امری لازم و ضروری است تا این گونه مورد مغفرت قرار گرفته و از تبعات و پیامدهای آن در امان ماند. البته از نظر قرآن، کرامت شخصیت هر انسانی می‌‌بایست حفظ شود؛ از همین روست که اقرار به ظلم به جز در پیشگاه خدا جایز نیست و انسان نمی‌بایست با اقرار به گناه و خطا و ظلم خویش در پیشگاه مردم خود را خوار و خفیف کند؛ زیرا توبه و استغفار امری شخصی است که باید تنها در پیشگاه کسی انجام شود که او تنها غفور و رحیم است و اگر طلب استغفار و توسل به حضرت رسول الله(ص) و امامان(ع) به عنوان نفس آن حضرت(ص) و دارندگان ولایت الهی به عنوان شاهدان در قیامت مطرح است به سبب آن است که آنان شافعان واقعی و مورد رضایت الهی هستند که خدا شفاعت ایشان را تأیید کرده و اطاعت و رضایت آنان را شرط در قبولی اعمال دانسته است. به هر حال، اقرار به ظلم در پیشگاه خدا لازم است و اگر کسی در پیشگاه پیامبری چون حضرت سلیمان(ع) اقرار به ظلم می‌‌کند، اقرار به ظلم در برابر خدا نه در برابر شخص پیامبر؛ هر چند که پیامبران مظاهر الهی هستند. از نظر قرآن اقرار به ظلم در پیشگاه خدا دارای نقش موثری در اجابت دعا می‌‌شود.
6. غافگیر شدن ظالم: از نظر قرآن، متقی از جایی که گمانش را نمی‌برد، برخوردار خواهد شد ؛ زیرا متقی شخصی عادل، بلکه قوامین بالقسط است ؛ اما ظالم نه تنها اهل ایمان نیست، بلکه حتی اهل اسلام نیست و از تقوای الهی سودی نبرده است؛ پس نمی‌تواند چیزی او را از خشم و غضب الهی حفظ کند و در وقایه نگه دارد. از همین روست که از جایی که گمان نمی‌برد ممکن است آسیبی به او برسد.
7. توبه از ظلم: از نظر قرآن، همان طوری که استغفار از ظلم لازم و ضروری است، شخص باید توبه را نیز در دستور کار قرار دهد؛ زیرا توبه به معنای بازگشت به مسیری درست است که پیش از آن به سبب بغی از آن خارج شده بود.
8. اصلاح ظلم: همان طوری که توبه لازم است، اصلاح ظلم و تبدیل آن به عدل لازم است؛ پس باید کاری که با ظلم انجام داده اصلاح کرده و با حسنات آن را تبدیل نماید. خدا به صراحت می‌‌فرماید: ﴿إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
9. دعا و نیایش: انسانی که به خود یا خدا یا خلق ظلم کرده است باید برای رهایی از تبعات و آثار ظلم خویش به درگاه خدا دعا و نیایش کند تا خدا درهای رحمت خویش را به رویش بگشاید.
10. رفع ظلم: از نظر قرآن، برداشتن و رفع ظلم امری لازم و واجب است؛ بنابراین، اگر خود به دیگری ظلمی روا می‌‌دارد باید از آن دست بردارد، و اگر ظلمی به دیگری روا می‌‌شود باید تلاش کند تا آن ظلم رفع و برداشته شود. از نظر قرآن وظیفه و تکلیف کسانی که از نعمت قدرت و توانایی جهاد برخوردار هستند، رفع ظلم از مظلوم و استکبار از مستضعف است.
11. دفع ظلم: بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، همان طوری که رفع و برداشتن ظلم لازم است، همچنین دفع ظلم نیز واجب است و اگر دیده می‌‌شود کسانی با تجاوزگری و جنگ می‌‌خواهند به گروهی ظلم کنند، لازم است علیه ظالمان جهاد کرد و ظلم ایشان را با نصرت و یاری خدا دفع نمود.
12. صبر و استقامت در برابر ظلم: صبر به معنای استقامت در برابر ظلم لازم و ضروری است و نمی‌بایست به کوچک‌ترین فشار ظالمان از برابر ظلم عقب نشینی کرد؛ چنان که مهاجران نخست در عصر پیامبر(ص) این گونه عمل می‌‌کردند.
13. عدم جواز استمداد از ظالم: همان طوری که ظلم امری حرام و گناه است؛ بهره‌گیری از ظالم حتی برای احقاق حق نیز گناه است؛ زیرا انسان نمی‌تواند به داعی هدف نیک و خوب، از ابزار نادرست و نامشروعی چون ظلم استفاده کند. بنابراین، ظلم در هر حال بد و گناه و حرام است و بهره‌گیری از آن برای اهداف خیر و نیک توجیهی ندارد. از همین روست که خدا بهره‌گیری از ظالمان را برای پیشبرد اهداف مقدس اسلام جایز نمی‌شمارد و آن را حرام می‌‌داند. از نظر قرآن، هر گونه رکون و گرایش و رکن قراردادن ظالم حرام است؛ زیرا چنین ارکان‌سازی ظالم برای انجام حتی کارهای خیر، چیزی جز تمسک به آتش نیست. انسان با آتش نمی‌تواند درخت و بوستان ایجاد کند بلکه آن را تخریب می‌‌کند. از نظر قرآن هر گونه تمسک و اعتماد و اتکا به ظالمان حتی برای کارهای خیر جایز و روا نبوده بلکه حرام است؛ چنین رفتاری خروج از ولایت الله به سوی ولایت طاغوت است.
14. عدم امامت و ولایت ظالمان: از نظر قرآن، ظالم مانند مشرک که ظلم عظیم را مرتکب شده لایق امامت نیست و این افراد که در گذشته مشرک بودند نمی‌توانند امامت مردم و جامعه اسلامی را به عهده گیرند؛ بنابراین ولایت و امامت ظاهری آنان چیزی جز ولایت طاغوت نیست. پس نمی‌توان ظالمان را به عنوان امام انتخاب و قدرت سیاسی و اجتماعی و رهبری را در اختیار آنان گذاشت؛ زیرا چنین امری به معنای رکون به ظالم و ارکان قراردادن اوست که حرام است. از نظر قرآن حاکمیت ظالمان هماره بر ظالمان است نه بر مؤمنان و مسلمانان که اهل عدالت و قوامین بالقسط هستند. همچنین از نظر قرآن ولایت ظالمان ولایت طاغوتی است و کسانی که به آنان گرایش و رکون دارند یا ولایت آنان را می‌‌پذیرند و گرفتار ولایت محبتی و دوستی آنان هستند، جزو ظالمان شمرده می‌‌شوند.
15. ترغیب ظالم به اصلاح و توبه: از دیگر واکنش‌ها نسبت به ظالم این است که او را به اصلاح رفتار و توبه از ظلم ترغیب و تشویق کرد و یاد آور شد که اگر امروز این کار را نکند در قیامت فرصتی برای اصلاح نخواهد بود.
16. دعا و نیایش برای رهایی از فتنه ظالم: انسان‌ها در دنیا گرفتار انواع ابتلاء و آزمون‌ها و فتنه‌های الهی هستند. انسان نمی‌تواند از فتنه در امان باشد و مسلمانان و مؤمنان بیش‌تر گرفتار انواع فتنه‌ها و آزمون‌ها هستند تا سیه رو شود هر که در او غش باشد. با این همه مؤمنان باید از خدا بخواهند از آزمون فتنه‌ها ایشان را سربلند بیرون آورد و بخواهد گرفتار فتنه‌هایی نشود که نتوانند از آن سربلند بیرون آیند. دعا و نیایش در این امر می‌‌تواند مفید باشد. از جمله آزمون‌های سخت، گرفتار شدن به فتنه‌های ظالمانی چون فرعون است که باید از خدا خواست تا از شرور فتنه‌های آنان در امان ماند؛ زیرا در روایتی، معنای ﴿رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، مسلّط نکردن بر آنان، برای آزمایش و امتحان نمودن آنها بیان شده است.
17. انتقام از ظالم: مظلوم یا اولیای وی حق دارند تا از ظالم انتقام بگیرند و تقاص و قصاص نمایند .
18. بدگویی و افشاگری علیه ظالم: از نظر قرآن غیبت و بدگویی و افشاگری درباره ظالم از سوی مظلوم جایز و روا است و می‌‌تواند ظالم را درباره ظلمی که روا داشته، رسوا کند و آبرویش را ببرد.
19. عدم تعدی به ظالم: چنان که گفته شد مبارزه و دفع و رفع ظلم ظالم روا بلکه واجب است و حتی می‌‌توان او را رسوا کرد و به جنگ علیه او پرداخت و او را مجازات کرد؛ اما نمی‌توان از دایره مقابله به مثل که همان عدالت مقابلی است خارج شد و به او تعدی و تجاوز روا داشت. پس باید گفت که تجاوز از حدّ مقابله به مثل در مسیر مجازات ستم پیشگان ممنوع و حرام و گناهی بزرگ و خود از مصادیق ظلم و خروج از دایره عدالت است.
20. تهدید ظالمان: همان طوری که خدا ظالمان را به عذاب اخروی تهدید کرده است، اولیای امور در نظام ولایی می‌‌توانند ظالمان را تهدید به مجازات و کیفر کنند چنان که باید در صورت عدم توبه و اصلاح امر مجازات شوند.
21. جهاد علیه ظالمان: از نظر قرآن جهاد علیه ظالمان برای دفاع از مظلوم امری ضروری و واجب است که نباید در این باره کوتاهی از سوی امت و نظام سیاسی ولایی انجام شود.
22. ترک مجادله با ظالم: از نظر قرآن، ظالمان به گونه ای هستند که نمی‌توان با آنان سخن گفت و حق را به گوش ایشان رساند. اصولا مسلمانان وظیفه ندارند با ظالمان مجادله کنند؛ هر چند که با دیگر گروه‌ها می‌‌توانند مجادله ای داشته باشند که آنان را به حق رهنمون سازد و بر اساس اصول مورد توافق فطری است؛ زیرا از نظر قرآن، ظالمان شانیت آن را ندارند که حتی با آنان مجادله احسن شود؛ زیرا مجادله احسن نیز با ظالمان هیچ تاثیری در گرایش آنان به عدل و حق ندارد..

جستارهای وابسته

• مظالم
• مظالم عباد
• معونة الظالم
• قیام مسلحانه بر ضد
• عدالت

منابع

1. موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار
2. لک‌زایی، نجف، مقاله «اصول رهیافت امنیتی پیامبر در قرآن کریم»، سیره سیاسی پیامبر اعظم
3. تربتی، حسین، نیم‌نگاهی به ظلم‌ستیزی در منابع اهل سنت
4. منصوری، خلیل، کنش و واکنش در برابر ظلم