اصحاب کهف در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب کهف است. اصحاب کهف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصحاب کهف در قرآن - اصحاب کهف در علوم قرآنی - اصحاب کهف در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اصحاب" جمع "صاحب" (اسم فاعل) از ماده "ص ـ ح ـ ب" و معنای مصدری آن همراهی کردن است و صاحب کسی یا چیزی است که ملازم و همراه کس یا چیز دیگر باشد. این ملازمت و همراهی باید عرفا فراوان باشد. "کهف" به معنای شکاف در دل کوه (غار) است؛ امّا برخی لغت دانان "کهف" را بزرگ‌تر از "غار" دانسته‌اند. اصحاب کهف به معنای "یاران و ملازمان غار" است.

قرآن کریم در آیات ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَدًا نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُم بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لَن نَّدْعُوَ مِن دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا هَؤُلاء قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً لَّوْلا يَأْتُونَ عَلَيْهِم بِسُلْطَانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنشُرْ لَكُمْ رَبُّكُم مِّن رَّحْمَتِه ويُهَيِّئْ لَكُم مِّنْ أَمْرِكُم مِّرْفَقًا وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَاوَرُ عَن كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَت تَّقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِّنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَن يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَن يُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُّرْشِدًا وَتَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ وَكَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَامًا فَلْيَأْتِكُم بِرِزْقٍ مِّنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا إِنَّهُمْ إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَن تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِم بُنْيَانًا رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِم مَّسْجِدًا سَيَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رَّابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغَيْبِ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُل رَّبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِم مَّا يَعْلَمُهُمْ إِلاَّ قَلِيلٌ فَلا تُمَارِ فِيهِمْ إِلاَّ مِرَاء ظَاهِرًا وَلا تَسْتَفْتِ فِيهِم مِّنْهُمْ أَحَدًا وَلا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ وَاذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا ﴾ از جوانانی مؤمن نام می‌برد که از آیین بت پرستی دوران خویش بیزاری جستند و با مأوا گزیدن در غار، به رحمت الهی پناه برده و از درگاه او درخواست هدایت کردند. خداوند نیز آنان را به مدت ۳۰۹ سال به خوابی عمیق فرو برد و جایگاه امنی برایشان فراهم ساخت.

پادشاه و عصر اصحاب کهف

در مورد پادشاه دوران اصحاب کهفاختلاف نظر است؛ امّا بیشتر مورخان پادشاه ظالمی را که اصحاب کهف از ستم وی به غار پناه برده‌اند "دقیانوس" دانسته‌اند؛ یعنی پادشاه و امپراتور روم که در تاریخ با نام "دکیوس" یا "دیکیانوس" شناخته می‌شود و بین سال‌های ۲۴۹ ـ ۲۵۱ میلادی حکومت داشته است؛ نیز پادشاه صالحی را که اصحاب کهف در دوران وی از خواب برخاستند "تیذوسیوس دوم" (تاودوسیوس و به نقلی ثیودوسیوس دوم) دانسته‌اند؛ امپراتوری که در تاریخ به "تیدوسیوس دوم" معروف بود، و بین سالهای ۴۰۸ ـ ۴۵۰ میلادی حکومت کرده است. منابع مسیحی نیز در این مورد با همین نقل هماهنگ است.

شمار و نام‌های اصحاب کهف

شمار اصحاب کهف، چنان که از عنوان داستان در منابع مسیحی، یعنی "هفت خفتگان" پیداست، ۷ نفر است. برخی نیز آنان را ۵ تن و برخی نیز ۱۳ تن نقل کرده‌اند. نام‌های اصحاب کهف، طبیعتاً، نامهایی یونانی است، زیرا اِفِسوس، از شهرهای یونان است. این نام‌ها عبارت است از: مکسملینا، یلمیخا، دیمومدس (دیموس)، امبلیکوس، مرطونس، بیرونس، کشطونس. روشن است که این نامها با ورود به نوشتارهای اسلامی و عربی دستخوش تغییراتی شده است، چنان که طبری نام‌های ایشان را این گونه نقل کرده است: مکسلمینا، محسلمینا، یملیخا، مرطونس، کسطونس، ویبورس، ویکرنوس، یطبیونس و قالوش. خود وی نیز بر اساس روایتی دیگر نام‌های دیگری را با اندکی تفاوت ذکر می‌کند. قرآن مجید هیچ‌گونه تصریحی درباره شمار اصحاب کهف ندارد و تنها بیان می‌کند که مردم در عدد اصحاب کهفاختلاف نظر داشته‌اند؛ برخی ایشان را با سگ همراهشان ۴ تن و برخی ۶ تن و برخی ۸ تن دانسته‌اند: ﴿سَيَقُولُونَ ثَلَاثَةٌ رَابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغَيْبِ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِيلٌ فَلَا تُمَارِ فِيهِمْ إِلَّا مِرَاءً ظَاهِرًا وَلَا تَسْتَفْتِ فِيهِمْ مِنْهُمْ أَحَدًا﴾ و چون ﴿رَجْمًا بِالْغَيْبِ﴾ را که اشاره به بی‌دلیل بودن سخن مردم است پس از دو قول اول ذکر کرده و قول سوم را بدون چنین تعبیری آورده، برخی نتیجه گرفته‌اند که قرآن نظر سوم را تأیید می‌کند، به هر روی، قرآن شمار کسانی را که از عدد اصحاب کهف آگاه بودند اندک می‌داند: ﴿قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِيلٌ ﴾، ازاین‌رو به رسول خدا (ص) دستور می‌دهد که جز به نحو مستدل با ایشان در این مورد به گفت‌وگو نپردازد: ﴿فَلَا تُمَارِ فِيهِمْ إِلَّا مِرَاءً ظَاهِرًا ﴾؛ ﴿مِرَاءً ظَاهِرًا ﴾ به معنای بحث غالب و مسلط است؛ بدین معنا که با آنان چنان با استدلال سخن بگو که گفتار تو بر نظر آنان غالب و مسلط گردد. احتمال دیگر این است که با آنان در خلوت بحث و گفت‌وگو نکن، زیرا گفتار تو را تحریف می‌کنند، بلکه آشکارا و در حضور مردم گفت‌وگو کن تا نتوانند حقیقت امر را تحریف کنند و چون خداوند خود از همه آگاه‌تر است: ﴿رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ﴾ دیگر از هیچ کس درباره اصحاب کهف سؤال مکن: ﴿وَلَا تَسْتَفْتِ فِيهِمْ مِنْهُمْ أَحَدًا﴾، زیرا علم خداوند تو را از هر چیز بی‌نیاز می‌کند .

مکان غار اصحاب کهف

درباره مکانِ غار اصحاب کهف دیدگاههای متفاوتی وجود دارد:

1. حادثه مزبور در شهر "اِفِسوس" واقع شده و غار مزبور نیز در همان جا قرار دارد و افسوس (افسیس) از شهرهای معروف آسیای صغیر (ترکیه کنونی و قسمتی از روم شرقی قدیم) است. ویرانه‌های این شهر هم اکنون در ۷۳ کیلومتری شهرِ "ازمیر" ترکیه به چشم می‌خورد و در کنار قریه "ایاصولوک" در کوه "ینایرداغ" هم اکنون غاری بسیار وسیع دیده می‌شود که فاصله چندانی با افسوس ندارد و آثار صدها قبر در آن وجود دارد. ورودی این غار در سمت شمال شرقی بوده و هیچ اثری از مسجد، صومعه یا کنیسه در آن به چشم نمی‌خورد. به عقیده بسیاری، غار مورد اشاره در داستان، همین غار است. این قول، با نقلهای مسیحی سازگار است.
2. غار مزبور در نزدیکی پایتخت اردن، یعنی شهر عمان و در نزدیکی روستای "رجیب" واقع است. بر بالای این غار صومعه‌ای دیده می‌شود که براساس پاره‌ای از قراین، مربوط به قرن پنجم میلادی است و پس از آنکه مسلمانان آنجا را فتح کردند، به مسجد تبدیل شد. اطراف این غار از دو سمت شرقی و غربی باز است و آفتاب بر آن می‌تابد و ورودی غار در سمت جنوب قرار دارد و در داخل غار ۷ یا ۸ قبر به چشم می‌خورد. در سال ۱۹۶۳ میلادی هیئتی اکتشافی از اردن با حفّاری به کشف این غار متروک نایل شد.
3. غار اصحاب کهف در بتراء از شهرهای فلسطین است
4. در کوه قاسیون نزدیک دمشق سوریه واقع است.
5. در شبه جزیره اسکاندیناوی، در اروپای شمالی قرار دارد.
6. در نزدیکی شهر نخجوان در کشور قفقاز واقع است.

علامه طباطبایی بنا به دلایلی دیدگاه اول را، به‌رغم شهرتش، مردود می‌داند؛ از جمله آنکه از آیه ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا﴾ برمی‌آید که نور خورشید به هنگام طلوع بر سمت راست غار و هنگام غروب بر سمت چپ آن می‌تابیده است، بنابراین باید ورودی غار در سمت جنوب باشد، درحالی‌که دَرِ ورودی غار موجود در شهر اِفِسوس به سمت شمال شرقی است؛ همچنین مضمون آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾ این است که در آن غار یا پیرامون آن، مسجد و عبادتگاهی بنا کردند، درحالی‌که در غار اِفِسوس اثری از مسجد یا صومعه یا عبادتگاه دیگر به چشم نمی‌خورد. البته در سه کیلومتری آن کنیسه‌ای وجود دارد که به هیچ وجه با غار مزبور ارتباطی ندارد، بنابراین از میان چند دیدگاه یاد شده، دیدگاه دوم با ویژگی‌های ذکر شده در آیات قرآن سازگار است و برخی روایات نیز آن را تأیید می‌کند.

اصحاب کهف

1. ﴿...فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ...﴾.
2. ﴿وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ...﴾.

آیه ۱۹سوره کهف راجع به اصحاب کهف و آیه ۸۲ همین سوره مربوط به ماجرای حضرت خضر(ع) و حضرت موسی(ع) است.

اصحاب کهف مؤمنینی بودند که از دست پادشاه ستمگر به تنگ آمده بودند. آنها به غاری پناه بردند به اذن پروردگار به خواب عمیق ۳۰۰ ساله خورشیدی فرو رفتند. این ۳۰۰ سال با حساب قمری ۳۰۹ سال می‌شود وقتی به امر پروردگار بیدار شدند تصور نمودند که یک روز در خواب بوده‌اند. برای تهیه غذا یکی را به شهر فرستادند مردم با دیدن سکه خرید او شگفت‌زده شدند و بدین‌گونه بود که راز ۳۰۰ ساله کشف شد. این شهر «در هفت کیلومتری جنوب شهر عمان (امان) اردن قرار دارد. «احتمالات و مشخصاتی که قرآن کریم برای کهف ذکر کرده با غار رجیب، منطبق‌تر از سایر غارهاست».

محل غار اصحاب کهف در دهکده «الرقیم» که اهالی آن را «الرکیب» می‌نامند واقع است.

آیه ۸۲ سوره کهف با مسافرت و مصاحبت حضرت خضر و حضرت موسی(ع) ارتباط دارد. حضرت موسی مدتی شاگرد حضرت خضر شد با این شرط که در راه هر چه را دید صبور باشد و لب به اعتراض نگشاید. ولی حضرت موسی با سؤالات و موضع‌گیری‌های خود نقض عهد می‌کرد. بعد از سوراخ کردن کشتی و کشتن کودک توسط حضرت خضر آنها به شهری رسیدند و به امید رفع خستگی و تهیه آذوقه سفر وارد آنجا شدند ولی مردم این قریه در اثر بخل و امساک، حاضر به پذیرای آنها نشدند و با برخورد ناپسندی آنان را از خود راندند... آنها به هنگام خروج از دهکده، دیواری را دیدند که در آستانه سقوط بود. خضر ایستاد و دیوار را مرمت و آن را تعمیر نمود. موسی گفت: جای تعجب است این قوم فرومایه را که با ما بد رفتاری کردند، اینطور پاداش می‌دهی و احسان می‌کنی و حضرت خضر توضیح داد: «به این جهت بود که خدا به من وحی کرده بود که در زیر این دیوار گنجی متعلق به دو کودک یتیم پنهان است و این گنج را مردی صالح برای دو فرزند خردسالش در آنجا دفن کرده است من خواستم این دیوار را حفظ کنم تا کودکان یتیم بالغ و بزرگ شوند و گنج خود را که حلال و مختص آنهاست بیرون آرند و به وسیله آن امور زندگی خود را بگذرانند».

سخن نهایی: دیواری که حضرت خضر با حکمت الهی تخریب کرد در شهر اورشلیم «اولین شهر فلسطین، شهری مقدس که واژه اطلاق شده به آن ریشه سامی و عبری داشته و معنی لغوی آن «صلح» است، این شهر مقدس در فاصله ۱۴ مایلی جنوب دریای مرده و ۳۳ مایلی شرق مدیترانه قرار داشته و ۱۳۸۰۰ پا از سطح دریا ارتفاع دارد». اورشلیم در منابع فارسی با نام‌های ایلیا و بیت المقدس هم شناخته می‌شود.

اصحاب کهف در قرآن

قرآن در طی ۱۸ آیه به بیان این داستان پرداخته است. از سیاق نخستین آیه این قصه: ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾ بر می‌آید که این داستان اجمالاً پیش از نزول آیات، معلوم بوده و قرآن به شرح و تفصیل آن پرداخته است. علت شگفت بودن ماجرای اصحاب کهف، درنگ ۳۰۹ ساله آنان در غار و آنگاه برخاستن ایشان در کمال سلامت بوده است. خواب طولانی اصحاب کهف از شگفت‌ انگیزترین نشانه‌های الهی است که موجب شده مفسران نیز به فراخور حال به بحث درباره آن و اثبات آن به لحاظ علمی و تجربی بپردازند. براساس روایاتی که در شأن نزول این آیات وارد شده، قریش شماری از یاران خود را برای تحقیق درباره دعوت پیامبر اسلام (ص) به سوی عالمان یهود در مدینه فرستادند تا نظر آنان را در این مورد جویا شوند. عالمان یهود با طرح چند پرسش گفتند: اگر محمّد (ص) از عهده پاسخ به این پرسش‌ها برآمد، او پیامبر خدا و گرنه دروغگوست. در پرداخت‌های روایی گوناگون، این پرسش‌ها کاملاً یکسان نقل نشده است؛ امّا در همه روایات، یکی از این پرسش‌ها به اصحاب کهف مربوط است که آیات مورد اشاره در پاسخ به آن نازل شده است.

چگونگی ایمان آوردن اصحاب کهف

براساس ظاهر آیات، اصحاب کهف جوانانی بودند که به خدا ایمان آوردند و خداوند نیز بر هدایتشان افزود: ﴿إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى﴾. ﴿فِتْيَةٌ﴾ جمع "فتا" به معنای جوان است. براساس برخی روایات، آنان سالمندانی با ایمان بودند و واژه ﴿فِتْيَةٌ﴾ کنایه از جوانمردی آنان است. به هر روی آنان به آیین بت پرستی قوم خود معترض و از کرنش کورکورانه قومشان در برابر بتان سخت اندوهگین بودند: ﴿هَؤُلَاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْلَا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا﴾ و این کار را بزرگ‌ترین ظلم می‌دانستند. اصحاب کهف از تأیید و یاری خداوند برخوردار بودند و خداوند دلهایشان را در راه ایمان محکم ساخته بود: ﴿رَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾ تا در برابر بت پرستی و مظاهر آن بایستند و آنان نیز بدون ترس از حوادث و سختیهای آینده بر پا خاسته و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمین است و ما جز او معبودی را نمی‌خوانیم: ﴿إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا﴾ اینکه اصحاب کهف این جملات و اعتراضات را میان خود گفتند یا در برابر پادشاه جبار عصر خود، مورد اختلاف است، به هر روی، درحالی‌که همه خدایان دروغین را کنار گذاشته و از قوم بت پرست خود جدا شده بودند به غار پناه برده و از خدا رحمت و راه نجات خواستند: ﴿إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾، ﴿وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقًا﴾ خداوند نیز آنان را مشمول رحمت لایزال خود قرار داد و در کارشان گشایشی فراهم ساخت، چنان‌که در ادامه آیه فوق از قول اصحاب کهف نتیجه پناه بردن به غار را رحمت خدا ذکر می‌کند.

درنگ در غار

از قرآن کریم و روایات چنین برمی‌آید که خداوند اصحاب کهف را پس از ورود به غار، به خوابی عمیق فرو برد: ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا﴾ زمخشری می‌نویسد: در این آیه مفعول ﴿ضَرَبْنَا﴾ حذف شده است و منظور این است که بر گوش آنان حجاب و مانعی قرار دادیم تا مانع شنیدن صداها گردد؛ یعنی آنان را به خوابی سنگین فرو بردیم. طبرسی این آیه را کنایه از مسلط کردن خواب برایشان و تعبیر آیه را بسیار فصیح دانسته است. به احتمالی دیگر که علامه طباطبایی آن را بیان کرده مراد این است که خداوند همچون مادری که با ضربه‌هایی نرم و آهسته به گوشفرزند می‌نوازد تا حواس او از پیرامون خود جدا شده، به خواب سنگین فرو رود، به گوش اصحاب کهف نواخته، تا به خواب عمیق فرو روند. مدت درنگ اصحاب کهف در غار از نظر قرآن ۳۰۹ سال بوده است: ﴿وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا﴾؛ امّا براساس روایتی از ابن اسحاق، آنان پیش از خواب، مدتی در غار به زندگی طبیعی می‌زیستند و یکی از آنان با لباس مبدل وارد شهر می‌شد و به تهیه آذوقه و توشه و جمع‌آوری خبرها از شهر درباره خودشان می‌پرداخت و پس از بازگشت دیده‌ها و شنیده‌های خود را باز می‌گفت؛ امّا با توجه به حرف "فاء" که مفید ترتیب اتصالی است: ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ﴾ می‌توان گفت آنان بلافاصله پس از ورود به غار در خواب فرو رفتند و خداوند آنان را به‌گونه‌ای قرار داده بود که هرکس بدیشان می‌نگریست آنان را بیدار می‌پنداشت، حال آنکه در خواب بودند: ﴿وَتَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا﴾ برخی مفسران از این جمله چنین استنباط کرده‌اند که چشمان اصحاب کهف به هنگام خواب، باز بوده است. خداوند، در غار، شرایطی را حاکم ساخته بود که کسی را یارای نزدیک شدن و آسیب رساندن به آنان نباشد؛ دورنمای آنان در غار به‌گونه‌ای بود که هر کس آنان را می‌دید ناگزیر از ترس می‌گریخت: ﴿لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا﴾ و برای آنکه بدن اصحاب کهف بر اثر تماس دائم با زمین دچار فرسودگی و آسیبی نشود خداوند آنان را به چپ و راست می‌گرداند: ﴿وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ﴾ و برای آنکه شرایط حیات برای آنان کاملاً فراهم شود و از هر گونه آسیب جسمی به دور باشند خورشید نیز نور خود را ارزانیشان می‌داشت:﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا﴾ در این میان سگ آنها نیز در دهانه غار دست‌ها را گشوده و به حالت نگهبانی خوابیده بود: ﴿ِ وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ﴾ غار در نیمکره شمالی زمین و به‌گونه‌ای بوده که خورشید، صبحگاهان به سمت راست آن و هنگام غروب به سمت چپ آن می‌تابیده است: ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ﴾ از سوی دیگر، آنان در محل وسیعی از غار قرار گرفته بودند: ﴿وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ﴾ برخی گفته‌اند: منظور این است که آنها در وسط و میانه غار قرار گرفته بودند، به‌گونه‌ای که خنکای نسیم باد و هوا به ایشان می‌رسید.

پس از بیداری

پس از ۳۰۹ سال، مؤمنان خفته در غار، از خواب گران برخاستند. در واقع خواب آنان شبیه به مرگ و بیداری آنها همچون رستاخیز بود و از همین رو قرآن کریم از بیدار کردن آنان به "برانگیختن و مبعوث کردن" تعبیر کرده است: ﴿وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ﴾ هر چند در برخی روایات از خواب آنان تعبیر به "مرگ" و از بیدار شدنشان به "دمیدن دوباره روح" تعبیر شده است؛ امّا به تصریح قرآن، مراد از آن، خواب و بیداری است ﴿وَتَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا﴾ به هر روی، اصحاب کهف پس از بیدار شدن درباره مدت درنگشان در غار به گفت‌وگو پرداختند. یکی از آنان پرسید: چه مدت درنگ کردید؟ گفتند: یک روز یا بخشی از یک روز: ﴿ْ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ﴾ به گفته برخی علت تردید آنها، این بوده که آنان در آغاز روز وارد غار شده و به خواب رفته بودند و در پایان روز بیدار شده بودند و چون نتوانستند مدت درنگ خود را در غار، مشخص کنند، گفتند: خداوند به مدت درنگ ما آگاه‌تر است: ﴿قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ﴾ برخی مفسران گفته‌اند: پاسخ دهنده یک نفر به نام "تملیخا" بوده است و تعبیر به صیغه جمع: ﴿قَالُوا﴾ در این گونه موارد معمول است. بلافاصله پس از این گفت‌وگو، پیشنهاد کردند که یکی از آنان به شهر رفته و با سکه‌هایی که داشتند غذایی تهیه کند: ﴿فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ﴾ آنان تأکید کردند که کسی که به شهر می‌رود باید دقت کند که طعام پاک‌تری تهیه کند: ﴿فَلْيَنْظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَامًا فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ﴾ برخی از مفسران منظور از ﴿أَزْكَى﴾ را در این آیه طعام حلال و برخی آن را غذای پاک و طاهر دانسته‌اند. برخی نیز آن را کنایه از بهترین غذا (خیرٌ طعاما) قلمداد کرده‌اند. طبری دو معنای حلال‌تر و طاهرتر را ترجیح داده است، به هر روی، اصحاب کهف افزون بر آن تأکید کردند که کسی که به شهر می‌رود باید مراقب باشد کسی از اوضاع ما آگاه نشود، زیرا در این صورت به ما دست یافته و سنگس ارمان می‌کنند یا اینکه ما را به آیین خود باز می‌گردانند و در این صورت هرگز رستگار نخواهیم شد: ﴿وَلْيَتَلَطَّفْ وَلا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا إِنَّهُمْ إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَن تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا ﴾ قرآن مشخص نمی‌کند که مأمور تهیه غذا کدام یک از آنان بود و نیز چگونگی آشکار شدن راز آنان را توضیح نمی‌دهد. امّا طبق برخی روایات "یملیخا" یا "تملیخا" داوطلب این کار شد و با لباس چوپانی روانه شهر شد؛ امّا چهره شهر را کاملاً دگرگون یافت، از جمله پرچمی را بر سر در شهر دید که بر آن نوشته شده بود: "لا اله الا اللّه ‌عيسى رسول الله ‌وروحه"، ازاین‌رو بسیار شگفت زده شد و شگفتی او هنگامی فزونی یافت که نانوای شهر با دیدن سکه‌ای که متعلق به بیش از ۳۰۰ سال پیش بود، ازوی پرسید: آیا گنجی یافته‌ای؟ به تدریج مردم از قراین حال فهمیدند که این مرد یکی از چند جوانی است که نامشان را در تاریخ ۳۰۰ سال پیش خوانده و شنیده‌اند. پس وی را نزد پادشاه آوردند و او ماجرای خود را بیان داشت. .

هدف از داستان اصحاب کهف

قرآن هدف از آشکار کردن راز اصحاب کهف را اثبات عملی رستاخیز انسان‌ها دانسته است: ﴿وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾ در برخی روایات نیز آمده است که در آن زمان زمامدار صالح و موحدی بر آن سرزمین حکومت می‌کرد؛ امّا مردم مملکت وی به نحله‌های گوناگونی گرویده بودند؛ گروهی از آنان منکر معاد بودند. این پادشاه از این وضع بسیار اندوهگین بود و همواره به درگاه الهی ناله و تضرع می‌کرد، تا اینکه خداوند با فاش ساختن ماجرای اصحاب کهف، معاد و رستاخیز انسان‌ها را عملاً ثابت کرد. برخی نیز اختلاف مردم را در جسمانی یا روحانی بودن معاد دانسته‌اند. پس از فاش شدن این راز مردم رهسپار غار شدند. پادشاه در حضور همگان با اصحاب کهف به گفت‌وگو پرداخت و خدا را بر این رحمت عظیم سپاس گفت، درحالی ‌که پادشاه در ورودی غار ایستاده بود، اصحاب کهف به مکان خود بازگشته و در آنجا به جوار الهی شتافتند. براساس نقل منابع مسیحی آنها پس از گواهی دادن به معاد جسمانی همچون قدیسان به جوار حق شتافتند. مردم پس از این واقعه نیز اختلاف نظر پیدا کردند. همچنان‌که برخی از مفسران گفته‌اند این تنازع، همان کشمکشی است که پس از اطلاع از حال اصحاب کهف و مردن آنها پس از بیدار شدن از خواب طولانی واقع شده است. در واقع میان طرفداران معاد و مخالفان آن، نزاع و بحث درگرفت؛ مخالفان می‌خواستند خواب و بیداری اصحاب کهف به زودی فراموش شود و این دلیل استوار و شاهد روشن را از دست مؤمنان خارج سازند، از همین رو پیشنهاد ساختن بنایی بر روی آنان دادند: ﴿فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا﴾ و برای آنکه مردم دیگر در این مورد کنجکاوی نکنند و ماجرا سربسته به انجام رسد گفتند: خداوند به حال ایشان آگاه‌تر است: ﴿رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ﴾، ازاین‌رو ما را نسزد که درباره ایشان به منازعه و احتجاج بپردازیم؛ امّا مؤمنان راستین که ماجرای اصحاب کهف را شاهدی روشن برای اثبات معاد به معنای حقیقی آن می‌دیدند سعی در ماندگار کردن داستان در اذهان کرده و گفتند که باید بر آنان مسجدی بسازیم: ﴿قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾ نام این مسجد طبق برخی نقل‌ها "التین" بود. .

اصحاب کهف و رقیم

در آیه ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾ با عطف ﴿الرَّقِيمِ﴾ بر ﴿الْكَهْفِ﴾ آمده است. و این بحث میان مفسران به پیروی از برخی روایات، مطرح شده که آیا اصحاب کهف و رقیم یک گروه هستند یا دو گروه جدا تا برای اصحاب رقیم نیز تفسیر و شأن نزول جداگانه‌ای ذکر کنند؛ اما این قول بسیار بعید به نظر می‌رسد.

کهف

﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾.

﴿إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾.

﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا﴾.

﴿وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقًا﴾.

﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ...﴾.

﴿وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا﴾.

نام کهف شش بار آن هم فقط در سوره‌ای به همین نام آمده و در جغرافیای تاریخی مسلمانان قدمت دیرین دارد. درباره کهف روایات گوناگون وجود دارد اما قبل از پرداختن به این روایات بهتر است نامواژه کهف را بشناسیم.

بررسی نامواژه کهف

در همین ابتدا رجوع به المنجد را پیشنهاد خاطر می‌سازیم: کهف جکهوف: غار... پناهگاه، ملجاء.

مفردات ما را چنین به معنی کهف راهبری می‌کند: کهف - غاری است در کوه جمع‌اش - کهوف (و به طور استعاره به کسی که پناه و ملجاء مردم است که می‌گویند). ظاهراً کهف قابل تقطیع نیست که استنباط معنایی از اجزاء داشته باشد. قاموس قرآن که یکی از منابع مهم مورد استفاده ما در این کتاب است چنین اظهار می‌دارد: کهف: غار وسیع و اگر کوچک باشد به آن غار می‌گویند نه کهف. چنانکه در قاموس و مجمع است ولی راغب آن را مطلق غار گفته است. در عبارت صحاح، قاموس، مصباح و اقرب قید «المَنقور» ذکر شده یعنی غار کنده شده، از این به نظر می‌آید که کهف غار طبیعی نیست سیوطی در اتقان آورده: کهف: و آن اتاقی است که در دل کوه کنده شده باشد.

زمان واقعه

به نقل از یاقوت، مفردات نوشته است: اصحاب کهف چهارصد سال قبل از تولد حضرت عیسی در قسطنطنیه از ظلم و جور دقیانوس به کوهستانی که غاری داشت هجرت کردند و رسولانی بودند که در همان زمان؛ مأموریت ارشاد مردم را داشته‌اندو. اکنون این سؤال پیش می‌آید که چرا در کتاب مقدس هیچ‌گونه اشاره‌ای به داستان اصحاب کهف نشده است؟ با اینکه غیر قابل قبول است که رویداد کهف قبل از میلاد مسیح اتفاق بیفتد و با پدید آیی مسیحیت هیچ گونه ردپایی از آن را در خود نداشته باشد.«به دلیل اینکه اگر قبل از دوران موسی(ع) بود در تورات می‌آمد و حال آنکه می‌بینیم یهود آن را معتبر نمی‌دانند، هر چند عده‌ای از روایات دارد که قریش آن را از یهود تلقی کرده و گرفته‌اند لکن می‌دانیم یهود آن را از نصاری گرفته چون نصاری به آن اهتمام زیادی داشته آنچه که از نصاری حکایت شده قریب المضمون با روایتی است که ثعلبی در عرائس از ابن عباس نقل کرده چیزی که هست رؤیت نصاری در اموری با روایات مسلمین اختلاف دارد». تقریباً یقین است که زمان واقعه اصحاب کهف در فاصله بعد از میلاد مسیح و قبل از بعثت حضرت رسول(ص) بود پادشاهی که از ترس او به غار پناه بردند دقیانوس با ذوقیوس یا دسیوس نام داشته او در شکنجه و آزار مسیحیان، شهرت دارد. اصحاب کهف را هم روزگار او دانسته‌اند. ایام امپراطوری Decius که عرب او را دقیانوس می‌نامند را مؤلف فقید قصص قرآن و مؤلف قاموس قرآن ۲۴۹-۲۵۱ م، و نویسندگان تاریخ انبیاء حماسه بت شکنان و دانشنامه قرآن «۲۰۱-۲۵۱م»، ذکر کرده‌اند.

کشف غار اصحاب کهف

تطبیق محلی که با نشانی‌های داده شده آیات مطابقت داشته باشد گره گشاست. آیا کهفی که در کوه قاسیون دمشق وجود دارد همان است که در قرآن آمده؟ آیا غار شهر پتراء در فلسطین پناهگاه جوانان بوده است؟ شاید غاری که در شبه جزیره اسکاندیناوی در شمال اروپا واقع است غار اصحاب کهف باشد و یا غاری که می‌گویند در جمهوری خودمختار نخجوان وجود دارد اصحاب را در خود پناه داده است. از میان این همه شاید‌ها، تنها دو مکان از احتمال زیاد صحت برخوردارند: یکی غار افسوس ترکیه و دیگر غار رجیب (=رقیم) در اردن. اولی در منابع و مآخذ بسیاری نامبرده شده است. دومی با ادله و قرائن ارائه شده توسط مفسران و باستان شناسان با آنچه در قرآن آمده مطابقت دارد. در اقامه دلیل بر اثبات این گفته به باستان‌شناسی و ادله جغرافیایی متوسل می‌شویم.

دلایل بسیاری آن را تأیید می‌کند.

1. همان طور که در روایات از ابن عباس نقل شده، بقایای درختان زیتون و بلوط در اطراف آن دیده می‌شود.
2. هشت جمجمه در غار پیدا شده که آنها را برای آزمایش به لندن فرستاده‌اند و یکی از آنها به جمجمه سگ شباهت دارد.
3. کشف آثار مسجد در جلوی غار که با خط کوفی نوشته شده: این مسجد در سال ۱۰۷ تجدید بنا شده است....

در نزدیکی غار روستایی است به نام رجیب که احتمالاً همان رقیم بوده که در قرآن آمده است .

کوتاه سخن آنکه غار رقیم کشور اردن همان غاری است که جوانان اهل روم به آنجا پناه برده‌اند.

اصحاب کهف در دانشنامه معاصر قرآن کریم

کهف به معنای غار وسیع در کوه و پناه (پناهگاه) آمده است. اگر جان‌پناه در کوه، کوچک باشد به آن «غار» و در صورتی که فراخ باشد «کهف» گفته می‌شود.

در قرآن، واژه اصحاب کهف تنها در یک آیه ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾ آمده است و منظور از آن گروهی از جوانان و جوانمردان خداپرستی هستند که به خاطر حفظ ایمان خود در شرایط خفقان حاکم به غاری پناهنده شدند و خداوند به طور معجزه‌آسایی آنان را به خواب آرامش‌بخشی فرو برد و پس از ۳۰۹ سال آنان را بیدار فرمود تا دلیل و نشانه‌ای بر رستاخیز انسان‌ها باشند.

واژه «کهف» به صورت مفرد، سه بار در قرآن تکرار شده است ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا﴾، ﴿وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقًا﴾ و دو بار نیز به صورت ﴿كَهْفِهِمْ﴾ آمده است ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا﴾، ﴿وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا﴾. واژه ترکیبی «اصحاب کهف» هم، تنها یک بار ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾ ذکر شده است.

داستان اصحاب کهف در ۱۸ آیه از قرآن شرح داده شده است. گزارش مطالب این آیات به طور اجمال چنین است: گروهی از جوانان (جوانمردان) به غار پناه بردند و گفتند: پروردگارا، رحمتی از جانب خویش به ما ارزانی دار و کار ما را به سامان آور. آنگاه ما در همان غار بر گوش‌های آنان تا چندین سال پرده کشیدیم. پس از آن از خواب بیدارشان ساختیم... اینان جوانمردانی بودند که به پرودرگارشان ایمان آورده بودند و ما بر هدایت‌شان افزودیم و دل‌هایشان را استوار داشتیم تا به پا خواسته و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمان‌ها و زمین است... و چون از قوم خود و آنچه جز خدا می‌‌پرستند کناره گرفتید در آن غار جای گیرید تا پروردگارتان رحمت خویش را بر شما بگستراند و کار شما را به سامان آورد... و به این سان بود که آنان را از خواب بیدار کردیم تا در میان خود، همه‌پرسی کنند. یکی از آنان گفت چه مدت در اینجا مانده‌اید؟ گفتند به اندازه یک روز یا بخشی از روز مانده‌ایم. حال یکی از خود را با درهم به سوی شهر بفرستید تا برایتان خوراکی بیاورد... و به این سان، دیگران را از حال ایشان باخبر گرداندیم تا بدانند وعده الهی، راست و درست است و در قیامت تردیدی نیست. هنگامی که مردم شهر در میان خویش بگو مگو کردند و گفتند: بر جایگاه آنان یادمانی بسازید، پروردگارشان به احوال آنان آگاه‌تر است. کسانی که بر کار آنها غلبه یافتند گفتند: بر جایگاه آنان مسجد و معبدی خواهیم ساخت»

داستان اصحاب کهف با گزارش‌های ناهمگون و متعددی آمده است؛ به گونه‌ای که یافتن گزارشی مستند و همگون درباره آن، بسیار سخت یا شاید ناممکن باشد. از جمله اختلافاتی که وجود دارد درباره پادشاهی است که اصحاب کهف از دست او فرار کردند. اختلاف دیگر، درباره خود این جوانان یا جوانمردان است که آیا شاهزاده بودند یا فرزندان اشراف یا از مردم عادی. مورد سوم و چهارم، اختلاف در مورد زمان و مکان وقوع حادثه است. اختلاف بعدی در مورد مکان فعلی غار اصحاب کهف می‌باشد.

در یکی از گزارش‌ها آمده است: هنگامی که مسیحیان گرفتار ستمگری‌های امپراطور دیکیوس (Decius) بودند هفت تن از جوانان اشراف‌زاده شهر «اِفِسوس» در غار وسیع و عمیقی در کوه، کنار شهر پنهان شدند. امپراطور برای نابودی جوانان، فرمان داد دهانه غار را با ساختن تپه مستحکمی از سنگ‌های بزرگ و ضخیم مسدود کنند. در این حال جوانان به خوابی عمیق فرو رفتند. این خواب به گونه‌ای معجزه‌آسا ۱۸۷ سال به طول انجامید؛ بدون اینکه در این مدت طولانی به قوای حیاتی آنان آسیبی برسد. پس از این مدت، بردگان «ادولیوس» (Adolius) که وارث کوه مزبور بودند برای احداث ساختمان مجلل روستایی در آن محل، سنگ‌های ضخیم درب غار را برداشتند و اشعه آفتاب به درون غار نفوذ کرد و باعث شد تا جوانان خفته در غار بیدار شوند. آنان که می‌پنداشتند ساعاتی اندک در خواب بوده‌اند احساس گرسنگی کردند. از این‌رو، بر آن شدند تا یکی از آنان به طور ناشناس و مخفیانه به شهر بازگردد و غذایی فراهم آورد. یکی از آنان که برای این کار مأموریت یافت پس از آمدن به شهر نتوانست آن را بازشناسد. ترس و تعجب او، هنگامی بیشتر شد که صلیب بزرگی را بر دروازه بزرگ شهر اِفسوس مشاهده کرد. هنگامی که پول قدیمی رایج دوران امپراطور دیکیوس را به نانوا داد، نانوا تصور کرد این جوان به گنجی دست یافته است. از این‌رو، جوان را نزد قاضی برد و در آنجا به دنبال پرسش و پاسخ‌هایی، داستان حیرت‌انگیز و درنگ دراز مدتی اصحاب کهف در غار روشن شد. به دنبال این واقعه، اسقف شهر اِفِسوس، کاهنان، مردم شهر و حتی امپراطور «شیودوسیوس» برای مشاهده غار مورد نظر شتافتند. پس از آنکه آنان خود را به هفت جوان رساندند و از ماجرای اصحاب کهف آگاه شدند مرگ آن جوانان فرا رسید و با کمال آرامش از دنیا رفتند.

داستان اصحاب کهف، همچون بسیاری از قصص قرآنی در میان پیروان ادیان آسمانی پیشینه دارد. قرآن بدون اینکه از پیروان دینی خاص نام برد با تعبیر ﴿يَقُولُونَ﴾ از شهرت این داستان در میان پیشینیان حکایت می‌کند. در میان مسیحیان، اصحاب کهف، نه به خاطر پناه بردنشان به غار، بلکه از جهت به خواب رفتنشان شهرت یافته‌اند و با توجه به اینکه تعداد آنان غالباً هفت نفر انگاشته شده‌اند در بیشتر منابع پیشین به‌ویژه در منابع مسیحیان غربی به «هفت خفتگان» یا «هفت خفتگان شهر اِفِسوس» شناخته شده‌اند.

داستان اصحاب کهف، نخستین بار در قرن پنجم میلادی به وسیله «ژاک» اهل «ساروک» که خلیفه کلیسای سوریه بوده است در رساله‌ای سریانی تشریح شده که آن رساله توسط شخصی به نام «گوگویوس» با عنوان «جلال الشّهداء» از سریانی به لاتین ترجمه شده است. «جان‌کوخ» نیز در صدد برآمده است که اصل این داستان را به یکی از افسانه‌های یونانی پیوند دهد.

در برخی پژوهش‌ها، بخش‌هایی از عناصر داستان را با داستان‌های مشابه در منابع یهودی، یونانی و غیر آن جستجو کرده‌اند. در متون مسیحی کهن، مضامین داستان اصحاب کهف، قابل مقایسه با مضامین اسلامی دیده می‌شود؛ به گونه‌ای که نه تنها می‌‌توان خطوط کلی داستان قرآن را در پرداخت‌های مسیحی بازیافت بلکه بخش تفصیلات داستان نیز در روایات و تفاسیر اسلامی با پرداخت‌های مسیحی قابل مقایسه است. با این وجود باید توجه داشت که داستان اصحاب کهف در کتاب مقدس (عهدین) نیامده است ولی برای بزرگداشت آنان در میان مسیحیان، روز دوم یا چهارم اوت در تقویم کلیسای یونانی مشخص شده است.

مفسران پیشین در تفسیر آیات مربوط به داستان اصحاب کهف، غالباً به گزارش روایات پرداخته و اختلافاتی که در مورد جزئیات داستان وجود دارد را توضیح داده‌اند. برخی از این اختلافات عبارتند از: معنای «فتی» که آیا جوان است یا جوانمرد. زمان دقیق واقع شدن این حادثه، مکان و نقطه‌ای که این رخداد در آنجا واقع شده است. یکی بودن یا نبودن داستان اصحاب کهف و اصحاب رقیم. تعداد و نام‌های اصحاب کهف و امثال آن.

در تفاسیر معاصر، افزون بر مطالبی که پیشینیان به آن پرداخته‌اند نکات دیگری مورد توجه قرار گرفته که برخی از آنها جدید است؛ از جمله در «فرهنگ قرآن» حدود یازده عنوان اصلی و بیش از پنجاه عنوان فرعی بیان شده است؛ در تفسیر هدایت نیز ضمن تذکر این نکته که در روایات اسلامی، همه اصحاب کهف جوان دانسته نشده‌اند نتیجه‌گیری می‌کند که تعبیر «فتیه» جوان یا جوانمرد که در قرآن آمده به خاطر آن است که جوان بر تغییر دادن شرایط اجتماعی، سیاسی، اعتقادی و دست به شورش زدن و قیام کردن، تواناتر است و کلمه «فتی» اشاره به فتوّت، جوانمردی، شجاعت و قهرمانی دارد. همچنین با عنایت به آیه ﴿إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾ نتیجه می‌گیرد که این جوانان شجاع و جوانمرد، اعلان نمودند که قصد دارند با شورش و قیام به هدف خود برسند؛ ﴿إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا...﴾ و هیچ‌گاه از هدف خود عقب‌نشینی نخواهند کرد؛ و مطالب آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾ را هم دلیلی قاطع بر محکومیت کسانی می‌داند که زیارت قبور پیامبران، امامان معصوم، مردان خدا و نماز گزاردن و عبادت کردن در آرامگاه‌های آنان را بدعت، ضلالت و حرام دانسته‌اند.

برخی از مذاهب اسلامی از داستان اصحاب کهف در جهت تحکیم بنیان‌های اعتقادی و نظری خود بهره برده‌اند. در روایتی شیعی گزارش شده است که رسول خدا(ص) به منظور اثبات حقانیت علی(ع)، آن حضرت را با برخی از سران اصحاب به سوی جایگاه اصحاب کهف فرستاد. هر یک از همراهان دستور داشتند تا از جانب رسول خدا(ص)، اصحاب کهف را سلام گویند، اما هیچ یک پاسخ سلام خود را نگرفتند و تنها علی(ع) بود که وقتی سلام کرد پاسخ شنید و اصحاب کهف، حضرت علی(ع) را وصیّ پیامبر(ص) معرفی نمودند. برخی از مشایخ اسماعیلیه نیز در مسئله امامت و وصایت از داستان اصحاب کهف بهره برده‌اند.

اهل عرفان و تأویل، افزون بر توضیح معنای ظاهری داستان که در قرآن و اخبار آمده است به بیان برخی از معانی باطنی و ژرف آن پرداخته‌اند و به عنوان نمونه، پناه بردن اصحاب کهف به غار را به معنای پناه بردن به خداوند و حرم امن او دانسته که از ژرفای روح ایمان آنان سرچشمه گرفته بود و برای هر کدام از حوادث این داستان مانند فرار از شهر، پناه جستن در غار، خواب و بیداری، حالت هیبت و ترسناکی خود و سگ‌شان و امثال آن، معانی عرفانی و تأویلی آن را باز گفته‌اند.

تفسیر کشف الاسرار می‌نویسد: بزرگان طریقت و خداوندان معرفت گفته‌اند که اساس کار تصوف بر روش و سیرت اصحاب کهف به دست می‌آید. آدابی که برخی از آنها عبارتند از: محقق ساختن هدف، خلوص اراده، همت والا، عُزلت و کناره‌گیری از خلق، ساقط کردن پیوستگی‌ها و علاقه‌های دنیایی، اخلاص در دعوت و توبه و انابه به درگاه حضرت حق، از نفس خویش بیزاری جستن و از جهان آزاد و به حق شاد بودن، از بند خویش رها، دست نیاز به درگاه خداوند متعال زدن، گاهی از استواری هییت سوزان و گدازان و گاهی نیز در نسیم اُنس شادان و نازان، گفته‌اند خداوند متعال با اصحاب کهف چنان کرد که مادر مهربان با فرزند انجام دهد: اول برای او گهواره سازد، پس بخواباند، سپس بجنباند، آنگاه مگس براند و شیر دهد تا بیارامد. خداوند متعال نیز با اصحاب کهف چنین کرد. اول غار برای آنان مانند گهواره ساخت: ﴿وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقًا﴾ پس بخوابانید: ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ﴾. آنگاه بجنبانید: ﴿وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ﴾. سپس رنج آفتاب از ایشان بازداشت: ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ﴾. نهایت برای آنان شربت رحمت فرستاد تا آرام گرفتند: ﴿يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ﴾.

در این که آیا اصحاب کهف، همان اصحاب رقیم هستند یا داستان دیگری دارند دو دیدگاه وجود دارد. بیشتر مفسران، آنان را یکی می‌دانند و می‌گویند مقصد از «رقیم»، لوح نوشته‌ای است که در آن اسامی اصحاب کهف و برخی مطالب مربوط به آنان نوشته شده و کنار غار نصب گردیده است و یا «رقیم»، نام بیابانی است که غار در آنجا قرار دارد.

برخی مفسران هم، اصحاب رقیم را گروهِ دیگری می‌دانند که سرنوشتی جدا داشته‌اند و خداوند، یاد آنها را همراه اصحاب کهف گرامی داشته است. داستان اصحاب رقیم را برخی چنین گزارش کرده‌اند که آنان از بارش شدید باران و خطر صاعقه در بیابان به غاری پناه بردند که سنگ بزرگی در آن را مسدود کرد و گرفتار شدند و بعد به واسطه دعا و تضرع به درگاه خدا و برشمردن یکی از کارهای نیک خود، نجات یافتند.

منابع

1. نصیری، منصور، مقاله «اصحاب کهف»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳
2. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن
3. نوری‌ها، حسن علی، مقاله «اصحاب کهف»، دانشنامه معاصر قرآن کریم