علی بن احمد بن اشیم

مقدمه

از راویان و اصحاب امام رضا(ع). علی بن احمد، معروف به ابن‌اشیم، را یکی از اصحاب و راویان امام رضا(ع) دانسته‌اند^[۱]. برخی منابع از او با عنوان ابن‌اشیم یاد کرده‌اند^[۲]. شیخ طوسی وی را از اصحاب امام رضا(ع) آورده و در عین حال مجهولش خوانده است^[۳]؛ حکمی که علمای رجالی بعدی تکرار کرده‌اند^[۴]. درباره زندگی و خانواده او اطلاعی در دست نیست و مانند دسته‌ای دیگر از راویان، دوران زندگی، آموزش‌ها و فعالیت‌های او مجهول است^[۵]، اما از پاره‌ای از اخبار بر می‌آید که او در رابطه نزدیک با امام رضا(ع) بوده است^[۶].

خویی در ذیل شخصیت وی می‌نویسد: علی بن احمد بن اشیم، در اسناد بسیاری از روایات دیده می‌شود که شمار آن به ۵۹ مورد می‌رسد. سپس می‌نویسد: وی از ابوالحسن کاظم و امام رضا(ع) روایت دارد^[۷]، در حالی که کسی ایشان را از اصحاب امام کاظم(ع) ندانسته است. او در ادامه می‌نویسد: شیخ طوسی در دو جا از ابن‌اشیم یاد کرده که تنها در یک جا از او با عنوان مجهول نام می‌برد^[۸]. مراجعه به کتاب رجال موجود شیخ طوسی، نشان می‌دهد که او فقط در یک جا از ابن‌اشیم سخن گفته است^[۹] و مورد دیگر به نام علی بن احمد بن رستم است. شاید متن در اختیار خویی به گونه‌ای دیگر بوده است، چون بعید می‌نماید که مراد ایشان آن باشد که علی بن احمد بن رستم، همان ابن‌اشیم است.

به هر حال، ابن‌اشیم گاه بی‌واسطه و گاه با واسطه افرادی مانند سلیمان بن جعفر^[۱۰]، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی^[۱۱] و صفوان بن یحیی^[۱۲] از امام رضا(ع) روایت می‌کند. وی همچنین روایاتی از ابن ابی‌عمیر، حسین بن یسار مدائنی^[۱۳] و دیگران دارد و افرادی مثل احمد بن محمد بن عیسی از او روایت کرده‌اند^[۱۴]. ابن‌اشیم را گذشته از آنکه فردی مجهول دانسته‌اند، برخی مورد جرح قرار داده‌اند، چنان که محقق حلی و سیدمحسن امین به تبع نجاشی او را در نقل روایات ضعیف و نامعتبر می‌دانند^[۱۵]. حلی درباره روزه مسافر، مستند روایی آن را به حکم آنکه ابن‌اشیم که فردی ضعیف است در طریق آن واقع شده، مردود می‌شمارد^[۱۶].

روایتی که برخی منابع آن را سندی دال بر تضعیف ابن‌اشیم می‌دانند و به استناد آن، وی را جرح می‌کنند، روایتی درباره دفن زن یهودی در قبرستان مسلمانان است. ابن‌اشیم با واسطه یونس نقل می‌کند که از امام رضا(ع) پرسیدند: اگر مادری باردار از اهل کتاب به همراه کودک بمیرد، آیا آنها را با هم دفن می‌کنند و یا کودک را خارج کرده، طبق آیین اسلام، به صورت جداگانه در قبرستان مسلمانان دفن می‌کنند؟ ایشان پاسخ داد: هر دو را با هم به خاک می‌سپارند^[۱۷]. البته در این روایت مشخص نشده است که منظور به خاک سپردن هر دو در قبرستان مسلمانان است، یا در قبرستان اهل کتاب، أما احتمالا منظور حضرت، دفن آنان در قبرستان اهل کتاب بوده است. این روایت سبب شده تا برخی منابع او را ضعیف بدانند، زیرا معتقدند این عمل، مطابق احکام شریعت اسلامی نیست و احتمال بیان چنین مطلبی از امام وجود ندارد. البته روشن است که نفی قطعی این روایت و صدور آن از امام، چندان آسان نیست، زیرا این احتمال که آن حضرت بنا به دلایلی چنین سخنی بر زبان رانده باشد و ابن‌اشیم تنها امانتدار سخن امام بوده باشد، منتفی نیست. ابن‌اشیم روایات مختلفی را نقل کرده است که از جمله آنها ازدواج مردی با زنی است که بخشی از مهر او را داده و پس از زناشویی به تأهل وی آگاهی یافته و نمی‌داند نسبت به باقی‌مانده مهر وی چه تکلیفی دارد. امام رضا(ع) مرد را از دادن مهر بر حذر می‌دارد و از او می‌خواهد تا به زن چیزی ندهد که در غیر این صورت معصیت خدا را کرده است^[۱۸]. این روایت آشکارا از وجود نابهنجاری اخلاقی در جامعه اسلامی پرده بر می‌دارد و نشان می‌دهد که چگونه وجود امام مایه گره‌گشایی می‌گردد. روایت دیگر که ناظر به فرهنگ اجتماعی است، پرسش او از امام درباره نامگذاری عربان به نام حیوانات مانند سگ و پلنگ و یوز و مانند آن است. امام در پاسخ، به تحلیلی روان‌شناسانه روی می‌کند و می‌فرماید: چون اعراب همیشه با یکدیگر در نزاع و درگیری‌اند، به جهت ترسانیدن دشمنان، فرزندانشان را با این اسامی خطاب می‌کنند و بر غلامان خود نام‌های فرج (گشایش و راحتی) و میمون و مبارک (با یمن و برکت) می‌نهند، زیرا آرزو دارند آنها خوش یمن و گشاینده در مشکلات باشند و بدین طریق وجود ایشان را به فال نیک می‌گیرند^[۱۹].

علاوه بر روایات پیش‌گفته وی روایات مذهبی و آیینی نیز دارد. چنان که احمد بن محمد بن عیسی از ابن‌اشیم نقل می‌کند: از امام رضا(ع) درباره زیارت قبر امام حسین(ع) و فضیلت آن پرسیدند و آن حضرت زیارت قبر ایشان را برابر باعمل عبادی عمره دانست^[۲۰]. بیش از این اطلاعی از ابن‌اشیم در منابع دیده نمی‌شود.^[۲۱].^[۲۲]

منابع

واسعی، سید علی رضا , اسکندری، سارا، مقاله «ابن أشیم»، دانشنامه امام رضا ج۱

اصحاب امام رضا (ع)

پانویس

↑ رجال الطوسی، ص۳۶۳.
↑ کتاب الوافی، ج۱، ص۹۶؛ ج۱۰، ص۲۲؛ عوائد الأیام، ص۷۷۳.
↑ رجال الطوسی، ص۳۶۳.
↑ نقد الرجال، ج۳، ص۲۲۷؛ جامع الرواة، ج۱، ص۵۵۳؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۸۸.
↑ مسند الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۵۳۹.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۶.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.
↑ رجال الطوسی، ص۳۶۳.
↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۷۹.
↑ الکافی، ج۳، ص۷۵.
↑ الکافی، ج۶، ص۲۱۶؛ کامل الزیارات، ص۱۵۵.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.
↑ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۵۶، ۳۳۴؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ۱، ص۲۸۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۵۹.
↑ المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۹۲؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۸۰.
↑ منتهی المطلب، ج۹، ص۲۹۲.
↑ المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۶۸؛ ج۱، ص۲۹۳؛ ذکری الشیعة، ج۲، ص۹.
↑ کتاب الوافی، ج۲۲، ص۶۸۰؛ الحدائق الناضرة، ج۲۴، ص۱۶۴؛ النجعة فی شرح اللمعة، ج۹، ص۱۷.
↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۸۱؛ معانی الأخبار، ص۳۹۱؛ الوجیز فی الفقه الإسلامی، ص۱۹۳.
↑ کامل الزیارات، ص۲۹۲؛ وسائل الشیعة، ج۱۴، ص۴۲۶؛ مسند الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۲۴۸.
↑ منابع: أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، یوسف بن احمد بحرانی (۱۱۸۶ق)، تحقیق: محمدتقی ایروانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۵ق؛ ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت بالا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ عوائد الأیام، احمد بن محمدمهدی نراقی (۱۲۴۵ق)، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۱۷ق، عیون أخبار الرضا طال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ کتاب الوافی، محمد محسن بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)، تحقیق: ضیاء الدین حسینی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین، اول، ۱۴۰۶ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضاع، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معانی الأخبار، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۳ق، المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۰۷ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۱۲ق؛ النجعة فی شرح اللمعة، محمدتقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۶ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق، الوجیز فی الفقه الإسلامی، سید محمد تقی مدرسی (معاصر)، قم، دار نشر البقیع، اول، ۱۴۱۵ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عطا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
↑ واسعی، سید علی رضا , اسکندری، سارا، مقاله «ابن أشیم»، دانشنامه امام رضا ص ۴۱۴.

[1] رجال الطوسی، ص۳۶۳.

[2] کتاب الوافی، ج۱، ص۹۶؛ ج۱۰، ص۲۲؛ عوائد الأیام، ص۷۷۳.

[3] رجال الطوسی، ص۳۶۳.

[4] نقد الرجال، ج۳، ص۲۲۷؛ جامع الرواة، ج۱، ص۵۵۳؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۸۸.

[5] مسند الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۵۳۹.

[6] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۶.

[7] معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.

[8] معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.

[9] رجال الطوسی، ص۳۶۳.

[10] عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۷۹.

[11] الکافی، ج۳، ص۷۵.

[12] الکافی، ج۶، ص۲۱۶؛ کامل الزیارات، ص۱۵۵.

[13] معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۷۲.

[14] تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۵۶، ۳۳۴؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ۱، ص۲۸۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۵۹.

[15] المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۹۲؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۸۰.

[16] منتهی المطلب، ج۹، ص۲۹۲.

[17] المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۶۸؛ ج۱، ص۲۹۳؛ ذکری الشیعة، ج۲، ص۹.

[18] کتاب الوافی، ج۲۲، ص۶۸۰؛ الحدائق الناضرة، ج۲۴، ص۱۶۴؛ النجعة فی شرح اللمعة، ج۹، ص۱۷.

[19] عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۸۱؛ معانی الأخبار، ص۳۹۱؛ الوجیز فی الفقه الإسلامی، ص۱۹۳.

[20] کامل الزیارات، ص۲۹۲؛ وسائل الشیعة، ج۱۴، ص۴۲۶؛ مسند الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۲۴۸.

[21] منابع: أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، یوسف بن احمد بحرانی (۱۱۸۶ق)، تحقیق: محمدتقی ایروانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۵ق؛ ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت بالا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ عوائد الأیام، احمد بن محمدمهدی نراقی (۱۲۴۵ق)، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۱۷ق، عیون أخبار الرضا طال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ کتاب الوافی، محمد محسن بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)، تحقیق: ضیاء الدین حسینی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین، اول، ۱۴۰۶ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضاع، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معانی الأخبار، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۳ق، المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۰۷ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۱۲ق؛ النجعة فی شرح اللمعة، محمدتقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۶ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق، الوجیز فی الفقه الإسلامی، سید محمد تقی مدرسی (معاصر)، قم، دار نشر البقیع، اول، ۱۴۱۵ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عطا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.

[22] واسعی، سید علی رضا , اسکندری، سارا، مقاله «ابن أشیم»، دانشنامه امام رضا ص ۴۱۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]