طاغوت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث طاغوت است. طاغوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: طاغوت در قرآن - طاغوت در حدیث - طاغوت در معارف مهدویت - طاغوت در فقه سیاسی - طاغوت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در روایات وارده از ائمه معصومین (ع) واژه "طاغوت" در قرآن کریم به معنای حاکم جائر که همان حاکم غیر الهی است، تفسیر شده است؛ از جمله:

1. روایت عبدالله بن ابی‌یعفور از امام صادق (ع): آیا سخن خدا را نمی‌شنوی که فرمود: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ "خداوند سرپرست مؤمنان است، آنان را از تاریکی‌ها به نور برون می‌آورد" یعنی از ظلمات گناهان به نور توبه و بخشش به سبب ولایت هر امام عادلی که از سوی خدا باشد، خدا گفت: ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ﴾ "آنان که کفر ورزیدند سرپرستشان طاغوت است که آنها را از نور به ظلمات می‌برند" مقصود آن است که اینان در نور اسلام بودند لکن هنگامی‌که ولایت هر امام جائری را که از سوی خدا نیست پذیرفتند، به سبب ولایت امام جائر از نور اسلام خارج شدند و در ظلمات کفر فرو رفتند.....
2. روایت مهاجر اسدی از امام صادق (ع) در حدیث عیسی (ع) با یکی از مردگان روستایی که مشمول خشم خدا شده بود، عیسی (ع) از او پرسید: وای بر شما اعمال شما چه بود؟ گفتند: پرستش طاغوت ـ تا آنجا که فرمود: ـ چگونه طاغوت را پرستش می‌کردید؟ گفت: معصیت‌کاران را اطاعت می‌کردیم.... در این روایت، همچون روایت قبلی، طاغوت به معنای حاکم جور تفسیر شده است. در روایت اول که مطلب روشن است؛ در روایت دوم نیز تعبیر «الطَّاعَةُ لِأَهْلِ الْمَعَاصِي» دلالت بر این دارد که مراد از این اهل معاصی، فرمانروایان معصیت‌کارند که با دستور و امر خویش دیگران را وادار به معصیت می‌کنند.
3. کلینی به سند صحیح از امام باقر (ع) ـ در ضمن روایتی ـ نقل می‌کند که در تفسیر آیه کریمه: ﴿فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ فرمود: آنان که از پرستش طاغوت پرهیز کردند ـ تا آنجا که فرمود: ـ عبادت جبت و طاغوت یعنی اطاعت از آنان توسط مردم.
4. و در روایت صحیح دیگر از امام باقر (ع) آمده است: برید عجلی می‌گوید: از امام باقر (ع) پرسیدم درباره گفته خدای عزّوجل: "اطاعت کنید خدا و رسول و اولی الامر از میان خودتان را" در پاسخ فرمود: "آیا نمی‌نگری آنان را که بهره‌ای از کتاب برده‌اند به جبت و طاغوت ایمان آورده و به کافران می‌گویند راه اینان از راه مؤمنان به حق راهبرتر است؟" امامان گمراهی و فراخوانان به دوزخ را از آل محمد (ص) راهنماتر به حق معرفی می‌کنند "آنانند که خدایشان لعنت کرده است، و آن را که خداوند لعنت کند یاوری نباشد آیا آنان را از مُلک الهی بهره‌ای است ـ یعنی از امامت و خلافت ـ که در این صورت پشیزی به مردم سود نمی‌رساندند".... در این روایت صحیحه، همانگونه که روشن است، جبت و طاغوت به «أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ» تفسیر شده و «أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ» نیز به کسانی گفته شده که در پی ملک و خلافت به ‌ناحق‌اند.
5. روایت دیگر مقبوله عمر بن حنظله است: از امام صادق (ع) پرسیدم درباره دو تن از اصحاب ما که میان آنها درباره دَینی یا میراثی نزاعی رخ داده پس برای داوری به سلطان یا قاضیان او مرافعه می‌کنند آیا جایز است؟ فرمود: هر آنکس که برای داوری خواه حق با او باشد یا نباشد به آنان مراجعه کند به طاغوت مراجعه و مرافعه کرده و داوری را به نزد او برده است و هر آنچه بنا بر حکم طاغوت دریافت کند هرچند حق ثابت او باشد مال حرام دریافت کرده زیرا بنا به حکم طاغوت، آن را گرفته است. طاغوتی که خداوند دستور نافرمانی از او داده است خداوند فرمود: "می‌خواهند نزد طاغوت داوری برند درحالی‌که خداوند دستور داده تا از او فرمان نبرند". روایت از نظر سند، صحیح و عمر بن حنظله ثقه است؛ زیرا از کسانی است که صفوان بن یحیی بجلی ـ از جمله در همین روایت ـ از او روایت کرده است و بنا بر شهادت شیخ در عُدّه، کسانی که صفوان بن یحیی و ابن ابی عمیر و بزنطی از آنها روایت می‌کنند همگی ثقاتند. دلالت روایت بر مدّعا نیز روشن است؛ زیرا امام معصوم (ع) در این روایت، طاغوت را به حاکم جائر و سلطان و قاضی غیر منصوب و غیر مأذون از سوی خدا تفسیر کرده است.
6. روایت دیگر، صحیحه ابی بصیر است، کلینی روایت کرده است: امام صادق (ع) فرمود: درباره شخصی که میان او و برادر ایمانی‌اش جدالی درباره حقی رخ داده بود، پس برای داوری از او خواست که نزد یکی از برادران ایمانی‌اش بروند، لکن او نپذیرفت، و اصرار به آن داشت که نزد این قاضیان مرافعه کنند، فرمود: این شخص همانند آنان است که خداوند فرمود: "نمی‌نگری آنان را که ادّعا می‌کنند به آنچه بر تو و بر پیشینیان تو فرو فرستاده شده ایمان دارند درحالی‌که می‌خواهند برای داوری به طاغوت مراجعه کنند با آنکه به آنان دستور داده شده که از طاغوت فرمان نبرند". سند روایت صحیح است و دلالتش بر تفسیر طاغوت به سلطان و حاکمی که بدون اذن خدا و منصوبین از سوی او، حکومت و قضاوت می‌کند روشن است.
7. عیاشی در تفسیر خود روایت می‌کند: ابان می‌گوید: شنیدم امام صادق (ع) می‌فرماید: ای جمع جوانان پرهیزگار باشید و نزد سرکردگان و جز آنان نروید تا در میان مردم پست گردند، این شخصیت‌های (دروغین) را ـ در برابر خدا ـ تکیه‌گاه و دار و دسته خود قرار ندهید، به خدا سوگند من برای شما از آنان بهترم پس با دست به سینه خود اشاره فرمود.
8. از ابوالصباح کنانی روایت می‌کند: از دار و دسته‌ها بپرهیزید، زیرا هر دار و دسته‌ای جز ما طاغوت است ـ یا فرمود شرک است ـ. راغب اصفهانی در تعریف «وَلِيجَةٍ» می‌گوید: "هر آنچه را آدمی بدون شایستگی تکیه‌گاه خود قرار دهد". بنابراین، ولیجه به معنای تکیه گاه ناروا و پناهگاه ناشایسته است که در سوره توبه نیز به آن اشاره شده است: ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً﴾. روشن است که ـ به قرینه مقابله با خدا و رسول و مؤمنین ـ این ولیجه، همان ولیّ نامشروع است در مقابل ولایت خدا و رسول و مؤمنانی که در آیه کریمه سوره مائده به ولایت آنان اشاره شده است: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ و نیز این اتخاذ ولیجه ﴿مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ﴾ همان "اتباع غیر سبیل المؤمنین" است که در آیه دیگر سوره نساء به آن اشاره شده است: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ و بسیار روشن است که ﴿مُؤْمِنِينَ﴾ یا ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آیه‌های فوق، اشاره به افرادی معین از مؤمنین است که از نظر حکم وجوب طاعت و میزان حقبودن و لزوم رجوع به آنها همان حکم خدا و رسول (ص) را دارا هستند. به هر صورت در آیات کریمه قرآن ﴿وَلِيجَة﴾ به معنای ولایتی غیر ولایت خدا و رسول (ص) و مؤمنانی که اطاعتشان و پیروی از ایشان بر سایر مؤمنان واجب است، تفسیر شده است و بدین ترتیب معلوم شد که "طاغوت" به معنای آن مطاع و فرمانروایی است که به ناحق بر مسند فرمانروایی تکیه زند و بدون اذن و مشروعیت از سوی خدا بر مردم حکمرانی کرده و خود را پناه و مرجع و تصمیم گیرنده نهایی در شئون و احوال مردم بداند.
9. صحیحه ابوحمزه ثمالی از امام سجاد (ع) که در ضمن آن آمده است: هان ای مؤمنان؛ طاغوت‌ها و پیروان دنیاپرست آنان شما را فریب ندهند ـ تا آنجا که می‌فرماید: ـ زیرا تنها کسانی که خداوند به آنان عصمت بخشیده و راه درست را در پیش گرفته‌اند با دگرگونی‌های روزگار و احوال آن و سرنوشت آزمایش‌های آن آشنایند... و بر فتنه‌های نوین و گمراهی بدعت‌ها و جور پادشاهان ستمگر آگاه و دانایند... پس از خدا یاری طلبید و به طاعت خدا باز گردید و به طاعت آنان که از این فرمانروایان مطاع به اطاعت و فرمانبری شایسته‌ترند. در این روایت نیز همانگونه که روشن است، واژه "طواغیت" که جمع "طاغوت" است، به معنای فرمانروایان جائر و نامشروع بهکار رفته است.
10. کلینی روایت می‌کند: "هر پرچمی که پیش از قیام قائم (ع) برافراشته گردد صاحب آن طاغوت است که به جای خدا پرستیده می‌شود.

سند روایت صحیح است و مقصود از «رَايَة» همانگونه که معلوم است پرچم رهبری و امامت و فرمانروایی است. بنابراین، روایت صحیحه فوق، هر مدعی امامت و رهبری پیش از قیام قائم (ع) را که طبیعتاً رهبری و امامتی است در عرض رهبری و امامت امامان معصوم (ع) "طاغوت" شمرده است که دلیل دیگری بر تفسیر "طاغوت" است به معنای حاکم و فرمانروایی که بدون اذن خدا و رسول و اوصیای او بر مسند رهبری و فرمانروایی مردم می‌نشیند.

در رابطه با روایت مذکور از سوی برخی افراد ناآشنا به معارف کتاب و سنّت و تعابیر و ادبیات معصومین (ع)، شبهه‌هایی مطرح می‌شود که لازم است پاسخ آن داده شود. خلاصه شبهه آن است که: "این روایت دلالت بر حرمت قیام علیه حاکمان جور قبل از قیام امام زمان (ع) دارد. بنابراین، قیام علیه حاکمان جور برای تشکیل حکومت اسلامی، بلکه به طور کلّ برای رفع و دفع ظلم آنان حرام است و کسی که پرچم چنین قیامی را برافرازد طاغوت است".

این شبهه افزون بر اینکه بر خلاف مسلّمات شریعت و اولیات قطعیه کتاب و سنت است، ـ و بر فرض ظهور روایت در این معنا، موجب سقوط روایت از حجیت می‌شود ـ شبهه بی‌جا و بی‌موردی است.

دلایل فراوانی بطلان شبهه مذکور را اثبات می‌کنند:

1. ظهور روایت در پرچمی است که در عرض پرچم ائمه اطهار (ع) برافراشته گردد؛ یعنی پرچم کسی که خود را به عنوان امام و رهبر جامعه اسلامی به طور مستقل از امامت ائمه اطهار (ع) معرفی کند و لذا شامل رایت و پرچم خود ائمه اطهار (ع) نمی‌شود. دلیل این ظهور، انصراف است؛ زیرا پر واضح است که امام معصوم (ع) به پرچمی که به دستور خود او بر افراشته گردد، نظر ندارد و عبارت «قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ» نیز مؤید این انصراف است.
2. لفظ «رَايَة» در این روایت به وسیله روایت دیگری به قید "ضلالت" مقید شده است.

کلینی در روضه کافی روایت می‌کند: شنیدم آن حضرت می‌فرمود: مردم پس از رسول خدا (ص) به منزله جمعی شدند که از هارون پیروی کردند و جمعی دیگر از گوسالهـ تا آنجا که می‌فرماید: ـ و کسی نیست که پیش از خروج دجّال مردم را به سوی خود فراخواند مگر آنکه کسانی را بیابد که از او پیروی کنند و با او بیعت کنند و هرکس پرچم گمراهی و ضلالتی را برافرازد صاحب آن طاغوت است.

همین روایت را نجاشی نیز به سندی دیگر نقل می‌کند: ابوالعباس ابن نوح عن محمد بن بكر النقاش عن ابن سعيد عن جعفر بن عبدالله عن عباس بن عامر عن أبان بن عثمان عن أبي جعفر الأحول و الفضيل عن زكريا.

سند نخستین صحیح است؛ زیرا تمام رجال سند ثقات‌اند و زکریا الفیاض که راوی مباشر حدیث است از کسانی است که صفوان بن یحیی از آنها روایت کرده و لذا مشمول شهادت عامه شیخ بر وثاقت من یروی عنهم المشایخ الثلاثه می‌شود و تعبیر "عن غیر واحد من أصحابه" ظهور در بیش از دو راوی دارد؛ یعنی سه راوی فمازاد، که احتمال عدم وثاقت حداقل یک تن از آنان از نظر عقلائی قابل اعتنا نیست.

سند دوم نیز صحیح است؛ زیرا تمام رجال آن همگی ثقات‌اند، تنها کسی که وثاقتش ممکن است مورد تردید قرار بگیرد، محمد بن بکر نقّاش قمی است که از او به محمد بن بکران نیز تعبیر شده است. نامبرده از مشایخ صدوق است و صدوق بر او ترضی کرده است و در محل خود توضیح داده‌ایم که ترضّی صدوق بیش از توثیق را می‌رساند.

در هر صورت، این روایت از نظر سند محل اشکال نیست و عبارت "ضلاله" در این روایت که قید "رایه" آمده است، روایت قبلی، یعنی صحیحه ابوبصیر را تقیید می‌زند.

افزون بر این، قرائن فراوانی وجود دارد که این قید را مورد تأیید و تأکید قرار می‌دهند؛ از جمله صحیحه عیص بن القاسم از امام صادق (ع) در مورد زید بن علی (ع) که در ضمن آن آمده است: "هرگاه شخصی از ما شما را به قیام فراخواند بنگرید که برای چه چیزی قیام می‌کنید، نگویید زید قیام کرد، زیرا زید دانشمندی راستگو بود و شما را برای امامت خود فرانخواند بلکه به امامت «الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (ص)» فراخواند و چنانچه پیروز می‌شد به آنچه شما را بدان فرا‌خواند وفا می‌کرد، او برای براندازی سلطنت گرد آمده‌ای بپا خاست...".

در این روایت، امام صادق (ع) قیام زید بن علی را تأیید فرموده و علّت این تأیید را نیز با عبارت «فَإِنَّ زَيْداً...» بیان فرموده است که عبارت است از:

1. شما را برای امامت خود فرانخواند بلکه به امامت رضای از آل‌محمد (ص) فراخواند.
2. تنها برای براندازی سلطنت گرد آمده‌ای بپا خاست.

بنابراین، آنجا که این دو سبب ـ یعنی عدم دعوت إلی النفس و دعوت إلی الرضا من آل محمد و نیز خروج برای درهم شکستن سلطنت جور -ـ وجود داشته باشد قیام، مورد تأیید ائمه اطهار (ع) است و مؤید این روایت، روایات دیگری است که در تأیید قیام زید بن علی (ع) وارد شده است؛ نظیر روایتی که صدوق به سندش از امام رضا (ع) روایت می‌‌کند: به مأمون فرمود: برادرم زید را به زید بن علی قیاس مکن زیرا زید بن علی از علمای آل محمد (ص) بود. برای خدا خشم کرد و با دشمنان خدا جهاد نمود تا در راه خدا کشته شد، همانا پدرم موسی بن جعفر (ع) از پدرش جعفر بن محمد (ع) شنید که می‌گفت: خدای رحمت کند عمویم زید را که مردم را به سوی رضای از آل محمد (ص) فراخواند و اگر پیروز می‌شد بدانچه دعوت کرده بود عمل می‌کرد و وفا می‌نمودـ تا آنجا که فرمود: ـ همانا زید بن علی آنچه را حق خود نبود ادعا نمی‌کرد، و خدا ترس‌تر از این بود که چنین ادعایی بکند، او گفت: شما را به رضای از آل محمد (ص) فرامی‌خوانم.

از این روایت نیز همان استفاده می‌شود که در روایت پیشین گفتیم. این دو روایت و روایات متعدّد دیگری که بعد از این متعرّض خواهیم شد به تواتر اجمالی، این معنا را ثابت می‌کنند که قیام علیه حاکمان جائر به قصد برپایی حکومت «الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (ص)» به معنای حکومتی که بر اساس رهبری ائمه اطهار (ع) برپا گردد و پرچم برافراشته آن، پرچم برافراشته آنان باشد نه پرچمی در عرض پرچم آنان، نه تنها مورد نهی قرار نگرفته، بلکه مؤکّداً مورد تأیید ائمه اطهار (ع) قرار گرفته است.

مؤید این مطلب، روایتی است که ابن ادریس از کتاب ابی‌عبدالله السّیاری روایت کرده است: "گفت: نزد امام صادق (ع) درباره کسانی که از آل محمد (ص) قیام کردند سخن به میان آمد پس فرمود: تا زمانی که قیام‌کنندگان از آل محمد (ص) قیام می‌کنند من و شیعیان من خرسندیم، همانا دوست دارم قیام‌کننده از آل محمد (ص) قیام کند و من هزینه او و افراد تحت تکفل او را بر عهده بگیرم".

افزون بر این مجموعه از روایات، روایات متعدّد دیگری از ائمه اطهار (ع) روایت شده است که مؤید مدّعای ماست. نظیر روایاتی که در تأیید قیام حسین بن علی صاحب فخّ وارد شده است:

از جمله روایت کلینی در کافی به اسنادش از عبدالله بن جعفر بن ابراهیم جعفری: "گفت: هنگامی که حسین بن علی مقتول در فخ قیام کرد و بر مدینه تسلط یافت موسی بن جعفر (ع) را به بیعت با خویش دعوت نمود حضرت در پاسخ او فرمود: عموزاده از من مخواه آنچه را پسر عمّت از عمویت امام صادق (ع) خواست تا از من صادر شود آنچه را نمی‌خواهم همانگونه که از عمویت صادر شد آنچه نمی‌خواست. پس حسین در پاسخ گفت: من تنها مطلبی را پیشنهاد کردم اگر مایلید بپذیرید و اگر مایل نیستید بر شما تحمیل نمی‌کنم و از خدا کمک خواسته می‌شود سپس با او وادع کرد پس امام کاظم (ع) در هنگام وادع به او فرمود: ای پسر عم تو کشته خواهی شد پس کمر را به جنگ محکم ببند و با تمام قوا با دشمن بستیز که این قوم فاسقانی هستند که تظاهر به ایمان می‌کنند و در باطن مشرکند و «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» اجر و پاداش شما در این گروه را از خدا می‌خواهم. پس حسین قیام کرد و بر او گذشت آنچه گذشت، همه آنان کشته شدند، همان‌گونه که امام فرموده بود".

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین روایت می‌کند هنگامی که خبر شهادت حسین بن علی صاحب فخ به امام کاظم (ع) رسید فرمود: "﴿ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، به خدا سوگند از این جهان گذشت درحالی‌که مسلمانی صالح بود، روزها را روزه می‌داشت امر به معروف و نهی از منکر می‌نمود. در خانواده‌اش نظیر او کسی نبود".

و در روایتی دیگر به سندش از زید بن علی (ع) می‌گوید: "رسول خدا (ص) به مکانی از فخ رسید،... سپس فرمود: در این مکان مردی از اهل بیت من همراه جمعی از مؤمنان کشته می‌شوند که برای آنان کفن و حنوط بهشتی فرو فرستاده می‌شود جان آنها پیش از تن آنها به بهشت می‌رود".

و نیز روایت می‌کند به سندش از امام باقر (ع): "رسول خدا (ص) از فخ می‌گذشت پس فرود آمد و نماز گذارد و در رکعت دوم گریست پس مردم نیز با گریه او گریستند، پس از نماز رسول اکرم خطاب به همراهان فرمود: از چه چیز گریه می‌کنید؟ گفتند: از گریه شما به گریه افتادیم! فرمود: پس از رکعت اول جبرئیل بر من فرود آمد و گفت: یا محمد، مردی از فرزندانت در این مکان کشته می‌شود که اجر شهید همراه او اجر دو شهید است".

همچنین روایت می‌کند از نصر بن قراوش: مرکبی به جعفر بن محمد (ع) برای سفر از مدینه به مکه کرایه دادم، هنگامی که از بطن مرّ گذشتیم فرمود: ای نصر، هرگاه به فخ رسیدی مرا خبر کن، گفتم: مگر شما نمی‌دانی کجاست؟ فرمود: بلی می‌دانم لکن خوف دارم خواب بر من غلبه کند. پس وقتی به فخ نزدیک شدیم به محمل نزدیک شدم دیدم در خواب است. تنحنح کردم بیدار نشد محمل را تکان دادیم، نشست. گفتم: رسیدیم، فرمود محمل را باز کن، باز کردم سپس فرمود: قطار شتر را ببند بستم سپس از جاده کناری رفتم و شتر او را خواباندم، سپس فرمود: ظرف آبت را به دست من بده، سپس وضو ساخت و نمازگزارد. سپس سوار شد. به او گفتم: فدایت شوم دیدم عملی مخصوص انجام دادی آیا این از مناسک حج است؟ فرمود: نه، لکن در این مکان مردی از خاندانم کشته می‌شود به همراه جمعی، جان آنان پیش از تن ایشان به بهشت می‌رود.

همچنین روایت می‌کند: "هنگامی که بیعت با حسین بن علی صاحب فخ انجام گرفت، گفت: از شما براساس کتاب خدا و سنت رسول خدا (ص) بیعت می‌گیرم و بر این اساس که خدا اطاعت شود و معصیت نشود و شما را به رضای از آل محمد (ص) فرامی‌خوانم و نیز بدین که به کتاب خدا و سنت پیامبرش عمل کنیم و عدل در میان مردم را پیشه کنیم و توزیع برابر انجام دهیم و بدین که همراه ما ایستادگی کنید و با دشمنان ما جهاد کنید. پس اگر ما به شرط شما وفا کردیم شما نیز به شرط ما وفا کنید، و چنانچه به شرط شما وفا نکردیم بیعتی برگردن شما نداریم".

از آنچه درباره کاربری واژه طاغوت در روایت نقل کردیم، روشن شد که واژه "طاغوت" در کاربری‌های قرآن و حدیث به معنای حاکم جور غیر مأذون از سوی خدای متعال است. بنابراین، در آیه کریمه ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ﴾ واژه "ولی" که در مقابل طاغوت بهکار رفته است، به قرینه مقابله، بر حاکم حق دلالت می‌کند و نیز به قرینه مقابله دلالت بر حصر حاکمیت حق در ذات اقدس خدای متعال دارد؛ زیرا غیر مؤمنان را محکوم طاغوت بر شمرده است که بالالتزام بر این قضیه کلیه دلالت دارد که: هر حاکمی به جز خدا و منصوب از سوی او "طاغوت" است و پیروی از او پیروی از طاغوت است.

منابع

1. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱