بحث:اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

عصمت پیامبران به این معناست که ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی معصوم و مصون هستند. عصمت پیامبران از طریق ادله عقلی و نقلی قابل اثبات است. ادله عقلی مانند اینکه غرض اصلی بعثت پیامبران ابلاغ احکام الهی به مردم است و اگر پیامبران نسبت به ابلاغ چنین احکامی عصمت نداشته باشند با غرض اصلی بعثت یعنی ابلاغ احکام منافات دارد. در زمنیه عصمت پیامبران آیات و روایات و ادله عقلی دیگری نیز وجود دارد.

معناشناسی عصمت پیامبر

عصمت در لغت به معنای بازداشتن، حفظ کردن و نگه‌داشتن است و در اصطلاح، عصمت پیامبران به این معناست که پیامبران از هر گناه و خطا و اشتباهی معصوم و مصون هستند.

ادلۀ عصمت پیامبر

عصمت پیامبران از طریق ادله عقلی و نقلی قابل اثبات است:

دلایل عقلی

1. لزوم بعثت در نبوت: غرض اصلی بعثت پیامبران ابلاغ احکام الهی به مردم است و اگر پیامبران نسبت به ابلاغ چنین احکامی عصمت نداشته باشند با غرض اصلی بعثت یعنی ابلاغ احکام منافات دارد، چراکه موجب می‌‌شود احکام به صورت صحیح به دست مردم نرسد.
2. پیامبر، سرمشق عملی مؤمنین: یکی از هدف‌های اصلی ارسال پیامبران، تربیت و تزکیه مردم است: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، این هدف به صورت کامل محقق نمی‌شود مگر آنکه پیامبر، از لحاظ تربیت و عمل سرمشق و الگوی مؤمنین باشد و الگو شدن زمانی است که پیامبر از هر گونه گناه و خطایی معصوم باشد.
3. اطاعت از پیامبر: اگر پیامبر داری عصمت از گناه و اشتباه نباشد خداوند نباید در قرآن دستور به اطاعت از پیامبران می‌‌دادند در حالی که چنین دستوری در قرآن آمده است.
4. عدم عصمت پیامبران مساوی با ضعف وجودی آنان است: گناه کردن هر انسانی، زاییدۀ ضعف وجودی اوست، چراکه تمام قوای نفسانی، مطیع و تابع عقلند و عقل به هیچ عنوان ارادۀ گناه و معصیت را بر قوای نفسانی صادر نمی‌کند. بنابراین اگر شخصی دچار گناه و معصیت شد یعنی از نظر عقلی فردی ضعیف و ناقص است، با این وجود آیا می‌‌توان قائل شد پیامبران معصوم نیستند و آلودۀ به گناه می‌‌شوند.
5. وحی امر تکوینی است: عده ای معتقدند همانطور که وجود پیدا کردن انسان‌ها امر تکوینی است، هدایت آنها هم امر تکوینی است، بنابراین باید وسیله هدایت که همان وحی است تکوینی باشد، یعنی هیچگونه خلل و خطایی در آن وجود نداشته باشد و لازمۀ عصمت وحی الهی به معنای عصمت پیامبران نیز هست چراکه اگر پیامبران معصوم نباشند خطا و اشتباه آنان به سبب اینکه حامل و مبلغ وحی الهی هستند موجب می‌‌شود عصمت وحی نیز زیر سوال برود.
6. عدم عصمت پیامبران موجب تسلسل خواهد شد: اگر پیامبران معصوم نباشند، باید برای هدایت شدنشان پیامبر دیگری بیاید تا آنها را هدایت کنند و در صورتی که قایل به عدم عصمت پیامبران شدیم باید برای پیامبران جدید هم پیامبران جدیدی برای هدایتشان نازل شوند و چون این امر منجر به تسلسل خواهد شد و تسلسل امری محال است می‌‌توان نتیجه گرفت پیامبران معصوم هستند.

دلایل نقلی

اثبات عصمت پیامبران در قرآن

در قرآن کریم به صراحت دربارۀ عصمت پیامبران سخنی گفته نشده است، اما به صورت التزامی از طریق آیات قرآن می‌‌توان عصمت آنان را ثابت کرد:

1. در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.
2. همچنین آیات دیگری وجود دارد که در آن پیامبر، امید و آرزوی هدایت انسان‌ها را دارد، ولی شیطان برخلاف این آرزو انسان‌ها را وسوسه می‌‌کند و یا اینکه شیطان در تلاوت قرآن توسط پیامبر، القائاتی را انجام می‌‌دهد اما خداوند تمام این القائات و آرزوهایی شیطانی را از بین می‌‌برد: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. برخی از این آیات در جهت اثبات عصمت وحی الهی از صدور وحی تا ابلاغ آن است و وقتی این مطلب یعنی عصمت وحی از مرحله صدور تا مرحلۀ وصول ثابت شد، لازمه‌اش اثبات عصمت پیامبر هم خواهد بود، چراکه مسئولیت ابلاغ و وصول وحی بر عهدۀ پیامبران است.

اثبات عصمت پیامبران در روایات

در روایت به صراحت دربارۀ عصمت پیامبران سخن گفته شده است، چنانکه امام رضا (ع) دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند»

نتیجه گیری

براساس ادلۀ عقلی و نقلی عصمت پیامبران قابل اثبات است، دلایل عقلی مانند: معصوم نبودن ایشان، الگو بودن پیامبران را زیر سوال می‌‌برد و مساوی با ضعف وجودی آنان است و نیز با توجه به آیات و روایات نیز می‌‌توان عصمت را برای پیامبران اثبات کرد آیاتی مانند عصمت بندگان مخلَص و روایتی مانند روایت امام رضا (ع) که فرمودند خداوند فرمان کسی را که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند.

دلایل عقلی

برای عصمت انبیا، می‌توان از راه عقل و نقل دلیل ارائه کرد. از جمله دلایل عقلی دلایل زیر است:

1. اعتماد به پیامبر بدون عصمت حاصل نمی‌شود: پیامبران برای هدایت و ارشاد مردم مبعوث می‌شوند، به همین دلیل، باید مردم آنها را باور داشته و به عنوان هادی بپذیرند، و برای این امر باید پیغمبر مورد وثوق و اطمینان مردم باشد، تا به حرف او گوش فرادهند و به آن عمل کنند. حال اگر پیامبر مرتکب گناه یا اشتباه شود، اعتماد مردم از او سلب می‌شود و هر چه بگوید، احتمال می‌دهند اشتباه باشد و هر کار کند، گمان می‌کنند گناه و انحراف است، در این صورت، دیگر برای وجود پیامبر حکمتی باقی نمی‌ماند، و غرض از ارسال رسل منتفی می‌شود. خلاصه اگر در انبیا عصمت نباشد، نقض غرض پیش می‌آید.
2. تربیت و ارشاد حقیقی در گرو پاکی و عصمت مربّی است: یک مربّی در صورتی موفق است که به آن‌چه می‌گوید عامل باشد و به اصطلاح واعظ متعط باشد، در غیر این صورت، در کار خود توفیق چندانی نخواهد داشت؛ زیرا «رطب خورده منع رطب چون کند؟». آری دعوت به حق و ارشاد مردم به راه کمال از راه علی و منصف بودن مربّی به صفات کمال بسیار مفیدتر است. از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ‏ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ» یعنی هدایت‌گر مردم به سوی حق باشید، امّا نه با زبان. حال انبیا که مربیّان بشریتند و به قول قرآن آمده‌اند تا مردم را تزکیه و تربیت کنند و تعلیم دهند: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. از طرفی خدای متعال از این که کسی چیزی را بگوید که خود انجام نمی‌دهد، با شدّت نهی می‌کند. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾. یکی از بهترین روش‌های تربیت و تعلیم - چنان که در جای خود اثبات شده است - روش الگویی است. و پیامبران به این امر توجّه جدّی دارند و قرآن نیز آنان را به عنوان الگوی نیکو معرّفی می‌نماید. و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. و در آیه دیگری درباره ابراهیم (ع) می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ...﴾ این مطلب در آیه ۶ همین سوره نیز تکرار شده. روشن است که الگو باید پاک و بی‌عیب و پسندیده باشد و در حقیقت به منزله اسوه حسنه‌ای است که مردم در آیینه صفات کمال او نقائص و معایب خود را اصلاح می‌کنند، پس باید از هر عیب و نقصی مصون و محفوظ باشد.
3. لزوم اطاعت: لازم است مردم از پیامبران بدون قید و شرط اطاعت کنند، در غیر این صورت وجود پیامبر بی‌فایده خواهد بود و فلسفه‌ای برای ارسال رسل باقی نمی‌ماند. از سوی دیگر اگر پیامبر معصوم نباشد ممکن است امر به گناه و اشتباه کند، گناه عبارت است از نافرمانی خدا و اطاعت از فرمان خدا نیز لازم است. در این صورت، اگر از پیامبر اطاعت کند خدا را نافرمانی کرده است و اگر از خدا اطاعت کند، پیامبر را نافرمانی کرده است یعنی مکلّف در تناقضی گیر می‌کند. هم لازم است از پیامبر اطاعت کند و هم لازم است اطاعت نکند و این امر محال است.

ادله عصمت أنبیاء

دلیل عقل

تأمین غرض

واضح است که نصب پیامبر و جانشین او عبث نیست؛ بلکه خداوند متعال از این کار هدف و غرض مهمی دارد. این غرض تنها با عصمت حجت‌های خدا تأمین می‌شود و اگر نبی و امام معصوم نباشند، هدف حاصل نمی‌شود و این از باری تعالی محال است. پس نبی یا امام باید معصوم باشد. خواجه نصیرالدین طوسی در تجرید، در این باره می‌نویسد: و يجب في النبي العصمة، ليحصل الوثوق فيحصل الغرض؛ عصمت در نبی واجب است تا اینکه اطمینان مردم به او حاصل شود و در نتیجه، غرض از [فرستاده شدن] او حاصل گردد. در توضیح کلام محقّق طوسی به چند نکته اشاره می‌کنیم:

نکته یکم: خداوند سبحان با بندگانش به صورت مستقیم ارتباط برقرار نمی‌کند، پس باید میان خالق و مخلوق واسطه‌ای باشد تا این ارتباط را برقرار شود. واسطه میان خدا و انسان‌ها نمی‌تواند از جنس ملک باشد؛ زیرا علاوه بر نیاز به انس انسان‌ها به آنان، الگویی عملی برای انسان‌ها باید باشند تا بتوانند در عمل از آنان الگوبرداری کنند. از این‌رو اگر خدای تعالی ملک و فرشتگان را نیز برای هدایت انسان‌ها می‌فرستاد، باید به شکل همانان قرار می‌داد، همان طور که در این باره می‌فرماید: ﴿وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ﴾.

نکته دوم: واسطه میان خدا و خلق باید از سوی خدای متعال تعیین و نصب گردد و هیچ کس در این کار شایستگی دخالت ندارد که در سطور گذشته به آن پرداختیم.

نکته سوم: خداوند متعال پس از پیامبر، امامی را نصب کرده است؛ از همین رو هیچ کوتاهی از جانب پروردگار صورت نگرفته و رابط میان خلق و خالق موجود است.

نکته چهارم: خداوند از نصب امام هدف و غرضی دارد و خواهان تحقّق آن است.

نکته پنجم: تأمین غرض و رسیدن به هدف از نصب امام پس از رسول خدا (ص)، متوقف است بر اطمینان مردم به آن امام الاهی و اگر مردم به امام اعتماد نکرده و او را قبول نداشته باشند، غرض الاهی محقق نمی‌شود. به عبارت دیگر، چنانچه مردم احتمال دهند که ممکن است امام مرتکب دروغ، خطا و اشتباه شود، بی‌گمان در رفتار و گفتار او شک و شبهه به وجود می‌آید و غرض الاهی از نصب امام حاصل نمی‌گردد. در مقابل اگر مردم به رفتار و گفتار امام اطمینان داشته باشند، همین اعتماد موجب می‌شود به سخنان و فرامین او گوش فرا دهند و او را به عنوان رابط میان خدا و خلق بپذیرند. پس برای تحصیل غرض الاهی، پیامبر و امام (ع) باید معصوم باشد.

اعتبار سنّت در گرو عصمت

مرحوم شهید ثانی می‌نویسد: و أما علم الحديث فهو أجل العلوم قدراً و أعلاها رتبة و أعظمها مثوبة... و هو ما أضيف إلى النبي و إلى الأئمة المعصومين قولاً أو فعلا أو تقريراً أو صفة حتى الحركات و السكنات و اليقظة و النوم؛ علم حدیث پس از قرآن، بالاترین علوم از نظر قدر و منزلت، برترین علوم از نظر رتبه و جایگاه، و عظیم‌ترین علوم از نظر اجر و پاداش است... آن علم برگرفته از پیامبر و امامانی است که در گفتار، کردار، تقریر و یا صفتی از صفات همچون حرکات، سکنات، خواب و بیداری معصوم هستند. در بیان این سخن شهید ثانی باید گفت: دین مقدس اسلام بر سه محور اساسی استوار است:

یکم: اعتقادات؛

دوم: احکام؛

سوم: اخلاق. کسی که دارای چنین محورهایی شود فقیه است. هر سه محور از قرآن و سنّت اخذ می‌گردد. قرآن کلام خدا و مورد قبول تمامی مسلمانان است و سنّت مجموعه عقائد، احکام و آدابی است که از رفتار، گفتار و تقریر پیامبر و جانشینان او (ع) سرچشمه می‌گیرد. پس پیامبر اکرم و امام باید در قول، فعل و تقریر معصوم باشند تا بتوان سنّت را منبع معتبر و مورد اعتمادی برای اخذ دین برشمرد. باید توجه داشت که هرچند قرآن - براساس حدیث شریف ثقلین - از نظر رتبه بر سنت مقدم است، اما در قرآن، عمومات، اطلاقات و مجملات فراوانی وجود دارد که مخصّصات، مقیّدات و مبیّنات آنها در سنّت بیان شده است. پس در فهم قرآن و احکام آن به سنّت نیازمندیم؛ سنتی که باید به شخصی معصوم مستند باشد تا رفتار و گفتار و حتّی تقریر او حجّت و مورد اعتماد باشد. محال است پیامبر و امامی که از سویی منصوب از جانب خداوندند و حجت او بر خلق، اما از سوی دیگر از آنان خطا، سهو و نسیان سر بزند.

فاقد الشي‌ء لا يعطي؛ کسی که ندارد چگونه ببخشد؟!

بر اساس حکم روشن عقل، کسی که چیزی ندارد نمی‌تواند آن را به دیگران ببخشد، فرقی نمی‌کند آن شیء مادی باشد یا معنوی. مرحوم علامه مجلسی در این باره می‌فرماید: و اعتقادنا فيهم أنهم موصوفون بالكمال و التمام و العلم، من أوائل أمورهم إلى أواخرها، لا يوصفون في شيء من أحوالهم بنقص و لا جهل؛ اعتقاد ما درباره معصومان این است که ایشان موصوف به کمال و تمام در تمامی امور و موصوف به علم از ابتدای عمر تا آخر آن هستند، و هرگز و در هیچ جهتی از احوالاتشان نقصی وجود ندارد. بر اساس این عبارت، معصوم هیچ‌گاه به نقص، جهل، انحراف، سهو، خطا و فراموشی دچار نمی‌شود؛ زیرا کار نبی یا امام رساندن بشریّت به کمال است؛ پس چگونه کسی که ناقص است می‌تواند دیگران را به کمال برساند؟ جاهل چگونه می‌تواند به دیگران علم بدهد؟ و کسی که ندارد چگونه ببخشاید؟ در نتیجه آنکه هدایت دیگران را بر عهده دارد، باید دارای تمامی کمالات بوده و از هر نقصی مبرا باشد و این همان معصوم است. پس با نبود عصمت، هدایتی حاصل نمی‌شود.

إقتدا و پیروی در سایه عصمت

آیاتی در قرآن مجید وجود دارد که به انسان‌ها پیروی و تبعیت از رسول خدا (ص) را گوشزد می‌کند که به برخی از آیات می‌پردازیم.

آیه یکم: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ با توجه به معنای این آیه، مأموریم که بدون هیچ قید و شرطی پیرو پیامبر باشیم. حال آنکه اگر احتمال دهیم که پیامبر در امر و نهی مرتکب خطا، سهو یا فراموشی می‌شود، دیگر نمی‌توان از دستورات او پیروی کرد و به فرض تبعیت از وی، در صورت خطا و اشتباه در امری که ابراز می‌دارد، ما نیز به امر الاهی اطاعت از حجت، مرتکب خطا و اشتباه خواهیم شد که این تناقصی آشکار است. پس امر خداوند به پیروی مطلق از دستورات پیامبر دلیل روشنی است بر لزوم عصمت ایشان.

آیه دوم خداوند سبحان در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾. بر اساس این آیه، رسول خدا (ص) از سوی خدا به عنوان «اسوه حسنه» معرفی شده و روشن است تنها کسی می‌تواند اسوه نیکویی باشد که گناه، خطا و فراموشی در او راه ندارد و او در همه حرکات و سکنات از خطا، سهو و نسیان معصوم است. حافظ تقی الدین سبکی همین معنا را یادآور شده است، آنجا که زرقانی مالکی در نقل کلام وی چنین می‌آورد: «با وجود اینکه خدا دستور پیروی از انبیاء را داده است، پس چگونه معقول است از آنان اموری ناشایست سر بزند؟!».

إعتبار بازخواست الاهی در پرتو عصمت

خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را فرستاده است و برای هر یک از ایشان شریعتی قرار داده تا دین الاهی را برپا کنند و به تبع حجت را بر بندگان تمام. در قسمتی از دعای ندبه اشاره شده است که اگر نبی یا امام معصوم نباشد، احتجاجی باطل میان خداوند و مکلفان صورت خواهد گرفت. در قسمتی از دعای ندبه می‌خوانیم:

«وَ كُلٌّ شَرَعْتَ لَهُ شَرِيعَةً، وَ نَهَجْتَ لَهُ مِنْهاجاً، وَ تَخَيَّرْتَ لَهُ أَوْصِياءَ، مُسْتَحْفِظاً بَعْدَ مُسْتَحْفِظٍ، مِنْ مُدَّةٍ إِلى مُدَّةٍ، إِقامَةً لِدِينِكَ، وَ حُجَّةً عَلى عِبادِكَ، وَ لِئَلّا يَزُولَ الْحَقُّ عَنْ مَقَرِّهِ، وَ يَغْلِبَ الْباطِلُ عَلى أَهْلِهِ، وَ لا يَقُولَ أَحَدٌ لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا مُنْذِراً، وَ أَقَمْتَ لَنا عَلَماً هادِياً، فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى‌»؛ و به پیامبران شریعت، طریقت و آیینی عطا کردی و برای آنان اوصیاء و جانشینانی برگزینی تا یکی پس از دیگری، از مدتی تا مدتی معین نگهبان دین و پاسدار آیین و شریعت و حجت بر بندگان تو باشد، تا آنکه دین حق از قرارگاه خود خارج نشود و اهل باطل غلبه پیدا نکنند و تا کسی نتواند بگوید: ای خدا، چرا به سوی ما رسول نفرستادی تا ما را از جانب تو به نصیحت ارشاد کند و چرا پیشوا نگماشتی که ما از آیات و رسولانت پیروی کنیم؟ محل شاهد دو عبارت «إِقامَةً لِدِينِكَ» و «حُجَّةً عَلى عِبادِكَ» است. هدف از بعثت أنبیاء و نصب اوصیاء همانا برپایی دین و اتمام حجت بر بندگان است. حجت یعنی دلالت روشن. اینکه خبر واحد حجت است؛ یعنی خبر واحد وظیفه مکلف را روشن می‌نماید و موجب اشتغال ذمّه و گردن‌گیری مکلّف است،؛ چراکه خبر واحد یا حکمی را بر عهده مکلّف می‌گذارد که می‌گوئیم حکم منجّز است و به گردن مکلّف مسئولیتی را بار می‌کند، و یا رخصتی برای او می‌آورد که اصطلاحاً به آن می‌گویند معذّر. پس باید حجّت باشد تا بازخواست الاهی از ناحیه پروردگار بر مکلّفان تمام باشد و از ناحیه مکلفان، در مقام عذرآوری برای خداوند متعال کامل باشد. حال اگر در امام ارتکاب سهو، خطا، فراموشی راه داشته باشد، آیا این بازخواست و احتجاج کامل می‌شود؟ خیر!؛ چراکه با وجود احتمال خطا در اعمال، گفتار و تقریر امام، احتجاج با بندگان باطل است؛ از همین رو باید در قول، فعل و تقریر پیامبر و امام، احتمال سهو و فراموشی و خطا راه نداشته باشد.

سرپرستی دین و شریعت

علامه حلّی، دلیل دیگری بر لزوم عصمت پیشوایان دین و رهبران هدایت ذکر کرده است. وی می‌نویسد: لأنهم حفظة الشرع و القوامون به؛ رهبران [هدایت]، نگاهبانان شریعت و سرپرستان آن هستند. القوامون جمع قیّم است. «قیّم» کسی را گویند که کفالت و سرپرستی دیگری را به عهده گرفته و از منافع وی محافظت می‌کند و اجازه دارد به نفع او در اموالش تصرف کند. پیشوایان، محافظان و مرزبانان حدود شریعت و مدافع حقوق و منافع دین هستند و اجازه نمی‌دهند زیاده و نقصانی در شریعت راه یابد. روشن است که تنها کسی می‌تواند از دین محافظت کند که معصوم باشد. پس جانشین پیامبر باید معصوم باشد و اگر جانشین پیامبر آیه‌ای را اشتباه معنا کند و یا به غلط حکمی از او صادر شود و یا درستکار نباشد، مسلماً چنین کسی به خود، جامعه و دین ضربه می‌زند و زیان ناشی از این ضربه تا ابد باقی خواهد ماند.

پیروی پیشوا از پیروانش!

تردیدی نیست که نهی از منکر و پذیرش آن بر تمامی مسلمانان واجب است و اگر پیشوا و رهبر مردم معصوم نباشد و مرتکب گناه و خطا شود، باید او را نهی کرد و او نیز باید این نهی را بپذیرد؛ در نتیجه پیشوا خود پیرو کسانی می‌شود که باید از او پیروی کنند. و بدین ترتیب جایگاه امام و مأموم عوض می‌گردد؛ یعنی امام، مأموم و مأموم، امام می‌شود، در حالی که پیشوا برای امامت و پیشوایی نصب شده است.

اجماع صحابه

اتفاق صحابه بر اینکه انبیاء، به ویژه رسول خدا (ص) باید دارای مقام عصمت باشد، از جمله دلایلی است که می‌توان بر عصمت انبیاء اقامه کرد. زرقانی مالکی درباره عصمت پیامبر (ص) می‌گوید: إنه معصوم من الذنوب بعد النبوة و قبلها، كبيرها و صغيرها و عمدها و سهوها على الأصح، في ظاهره و باطنه، سره و جهره، جده و مزحه، رضاه و غضبه، كيف؟ و قد أجمع الصحب على اتباعه و التأسي به في كلّ ما يفعله؛ به درستی که [[[نبی]]] پیش و پس از نبوت، از گناهان بزرگ و کوچک، چه از روی عمد باشد و یا به سهو - بنا بر قول اصح - معصوم و منزه است. در ظاهر و باطنش آشکار و نهانش، جدیّت و شوخیش، رضایت و غضبش... چرا این‌گونه نباشد؟ در حالی که صحابه بر پیروی و تأسی به او در آن چه انجام می‌دهد اتفاق نظر دارند. در این عبارت، به اجماع صحابه بر تبعیّت و پیروی از تمامی از اعمال پیامبر تصریح شده است. حتی در امور عادی که ربطی به تبلیغ دین ندارد؛ مانند خرید و فروش، چه قبل از نبوت و چه پس از آن.

تقی‌الدین سبکی نیز که از محققان بزرگ اهل تسنّن است و به مباحث به صورت علمی و تحقیقی می‌نگرد، به اجماع امت بر عصمت انبیاء تصریح می‌کند. وی در این باره می‌نویسد: إجتمعت الأمة على عصمة الأنبياء فيما يتعلق بالتبليغ و غيره؛ امت بر عصمت پیامبران چه در مباحث تبلیغی و چه غیر تبلیغی اجماع دارند. مؤید اجماع صحابه بر عصمت پیامبر (ص)، واقعه «ذو الشهادتین» است. پیامبر اکرم (ص) با مردی مشغول گفت‌وگو و بحث بودند. در حالی که مردم دور ایشان جمع شده بودند، خزیمه بن ثابت پس از شکافتن جمعیت، خود را به پیامبر می‌رساند. در این حال مردی عرب به پیامبر عرضه می‌دارد: شما این حیوان را از من خریداری نموده و پول آن را نداده‌اید. پیامبر در پاسخ فرمودند: من پول این حیوان را داده‌ام. مرد عرب گفت: پس شاهدی بر مدعای خود اقامه کنید! بلافاصله خزیمه جلو آمد و گفت: من شهادت می‌دهم پیامبر این حیوان را از تو خریدند و پولش را به تو دادند.

اعرابی از خزیمه پرسید: «أَتَشْهَدُ وَ لَمْ تَحْضُرْنَا؟ وَ قَالَ لَهُ النَّبِيُّ (ص): أَشَهِدْتَنَا، فَقَالَ لَهُ: لَايَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ لكِنِّي عَلِمْتُ أَنَّكَ قَدِ اشْتَرَيْتَ، أَفَأُصَدِّقُكَ بِمَا جِئْتَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ، وَ لَا أُصَدِّقُكَ عَلى هذَا الْأَعْرَابِيِّ الْخَبِيثِ؟»؛ آیا شهادت می‌دهی در حالی که نبودی؟ پیامبر [نیز] به او فرمود: «آیا [[[خرید و فروش]]] ما را مشاهده کردی؟». خزیمه گفت: خیر ای رسول خدا! لکن دانستم که شما [از اعرابی] خریده‌اید. چگونه شما را در آن چه از جانب پروردگار می‌آورید تصدیق کنیم و آن گاه شما را در مقابل این اعرابی خبیث تصدیق نکنیم؟! در شرح کلام خزیمه باید گفت: چگونه می‌شود پیامبری که فرستاده خدا و بازگو کننده وحی است، از غیب خبر می‌دهد و تمام حقایق را به مردمان می‌رساند و بر کلمات وی نیز ترتیب اثر می‌دهیم، مرتکب دروغ شده است؟! آری به راستی چرا خزیمه با این قاطعیّت شهادت می‌دهد؟ زیرا وی باب سهو، نسیان و خطا را بر پیامبر (ص) بسته می‌بیند تا چه رسد به اینکه - نعوذ بالله - رسول خدا (ص) بخواهند مال مردم را به دروغ تصرف کند! این واقعه گواهی است کلمه أجمع الصحابة على ذلك و همین صحابه نسبت به پیامبر اکرم (ص) مؤید استدلال به اجماع در مسأله عصمت است.

چند شبهه پیرامون عصمت أنبیاء

شبهه یکم: منافات برخی آیات الاهی با عصمت پیامبران

خداوند در قرآن کریمش، داستان‌هایی از برخی انبیاء حکایت کرده است که دیر زمانی است بزرگان مکتب تشیّع، آنها را مورد بحث و بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ داده‌اند که آیا آن حکایات با عصمت منافات دارد یا خیر؟

پاسخ یکم: پاسخ کلی علماء شیعه به این پرسش، یکی از پاسخ‌هایی است که آنان به این شبهه داده‌اند. این پاسخ کلی در مباحث دیگری غیر از بحث عصمت نیز کاربرد دارد. مثلاً اگر دلیل قطعی بر عدم تحریف قرآن داشته باشیم، دیگر ناچاریم هر روایتی را که بر نقصان قرآن دلالت می‌کند تأویل کرده و یا کنار بگذاریم. در مورد جسم نبودن خداوند متعال دلیل‌ها و برهان‌های قطعی عقلی و نقلی وجود دارد. حال اگر آیه‌ای از قرآن مجید به ظاهر بر جسمانیت پروردگار دلالت داشت؛ مانند: ﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾، ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ﴾ و ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾، در این جا چون آیه‌ای از قرآن مجید است، نمی‌توانیم آن را کنار بگذاریم و تنها راه حل، تأویل آن آیه است تا با دلیل‌های قطعی جمع شده و سازگاری پیدا کند. به عبارت دیگر، اگر دلیلی بر خلاف مقتضای دلیل‌های قطعی وجود داشته باشد، یا باید آن را کنار گذاشت و یا باید تأویل کرد. پس اگر دلیل آیه‌ای از قرآن مجید باشد که قطعی الصدور است، ناچار به تأویل هستیم. اما اگر روایت باشد، یا سندش معتبر نیست- چه روایت سند ندارد و یا سندش ضعیف است - که در این صورت آن را کنار می‌گذاریم، و یا سندش صحیح است، در این صورت روایت را تأویل می‌کنیم و اگر قابل تأویل نبود طرح و ردّ می‌شود. در احادیث آمده است: «مَا خَالَفَ كِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ‌»؛ آن چه را مخالف قرآن بود واگذارید. در بسیاری از موارد، بین متنافیان جمع کرده و ظاهر را بر نص و یا بر اظهر حمل می‌کنیم. در فقه به خاطر نص (دلیل صریح) که در وجوب و یا جواز آمده است، دلیلی که بر عدم جواز ظهور دارد حمل بر کراهت می‌شود، و اگر دلیلی ظهور در وجوب دارد- به خاطر نص قائم بر عدم وجوب - حمل بر استحباب می‌شود. این موارد در فقه فراوان است و در علم اصول به تفصیل بیان شده است.

پاسخ دوم: اگر ترک أولا را بر انبیاء پیشین جایز بدانیم، تمام قضایائی را که در ظاهر بر خلاف عصمت دارند را بر ترک أولا حمل می‌کنیم. از سویی دیگر، اگر قائل به جواز صدور ترک أولا نشدیم، باید گفت هر آن چه از آنها واقع شده صحّت دارد؛ ولی ما مصلحت آن را درک نمی‌کنیم؛ چنانکه در داستان حضرت موسی و خضر مصلحت کارهایی همچون سوراخ کردن کشتی و اموری از این قبیل برای حضرت موسی روشن نبود و پاسخ حضرت خضر نیز همین بود که تو مصلحت این کارها را نمی‌دانی. صلح امام حسن مجتبی (ع) با معاویه نیز در زمره چنین اموری است. صلحی که مورد اعتراض برخی از اصحاب آن حضرت قرار می‌گیرد؛ اشخاصی که جاهلند و مصلحت را نمی‌دانند. معصوم هر کاری انجام دهد بر اساس مصحلت است، هر چند مردم مصلحت آن را ندانند. از این‌رو امام مجتبی (ع) در پاسخ اعتراض آنها به داستان موسی و خضر (ع) استشهاد می‌کنند.

پاسخ سوم: در هر داستانی از داستان‌های انبیاء که قرآن مجید حکایت نموده است، ابتدا باید جزئیات داستان بررسی شود و پس از بررسی هر مسأله‌ای، پاسخ در خور خود را دریافت کند. به عنوان مثال در جریان حضرت آدم، از کجا ثابت می‌شود که نهی از خوردن میوه درخت، نهی مولوی بوده است؟ در حالی که علماء می‌گویند: این نهی، نهی تنزیهی بوده است. به هر تقدیر، هر آنچه در قرآن نسبت به انبیاء گذشته آمده باشد، با این سه پاسخ به آن رسیدگی کرده و به حل و فصل آن می‌پردازیم. به عبارت دیگر همه این موارد قابل حمل و تأویل است و در نهایت اگر نتوانستیم، می‌گوییم این عمل مصلحتی دارد که ما از درک آن عاجزیم.

پاسخ چهارم: عصمت انبیاء در قرآن: حقیقت آن است که برخی آیات قرآن مجید بر عصمت انبیاء دلالت تام دارد و ما باید آیاتی که به ظاهر خلاف عصمت است را با این دسته از آیات جمع کرده و آن‌گاه بسنجیم.

به نص قرآن مجید، آیات قرآن به محکمات و متشابهات تقسیم می‌شوند: ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾. آیات متشابه باید بر آیات محکم حمل شده و بر اساس آنها تفسیر شوند. علاوه بر آن قرآن مجید بیان‌کننده همه چیز است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾. از این‌رو علما به این مطلب اشاره کرده‌اند که قرآن خود مفسّر و مبیّن آیات دیگر است؛ به همین روی معروف است که می‌گویند: القرآن يفسر بعضه بعضاً؛ بعضی از آیات قرآن بعضی دیگر را تفسیر می‌کند. و به تبع همین قاعده گفته‌اند: الحديث يفسر بعضه بعضاً؛ برخی از احادیث یکدیگر را تفسیر می‌کنند. با این بیان، این آیات متشابه است که باید با سنگ محک آیات محکم قرآن سنجیده شده و حقیقت آن به دست آید که در مباحث پیشین به بررسی آیاتی پرداخته شد که بیانگر عصمت انبیاء است؛ آیاتی همچون: آیاتی که به حقیقت عصمت دلالت دارند، آیاتی که بر اصطفای انبیاء دلالت می‌کنند، آیه‌ای که بر وجوب اطاعت از رسولان دلالت می‌کند، آیات تأسّی به انبیاء، آیاتی که بر حجیّت پیامبران دلالت می‌کنند و آیاتی که بر هدایت، تعلیم و تزکیه انبیاء دلالت می‌کنند.

شبهه دوم: سهو پیامبر

در روایات شیعه و اهل‌سنّت وارد شده است که پیامبر اکرم (ص) در نمازشان مرتکب سهو شده و پس از نماز، شخصی از صحابه به نام ذوالشمالین یا ذوالیدین به ایشان تذکر داده است. این روایت به روایت ذوالیدین یا ذوالشمالین معروف شده و در مسند احمد و صحیح بخاری از ابوهریره آمده است. در کتاب‌های شیعه نیز روایتی وجود دارد که بر اساس آن، پیامبر اکرم (ص) برای نماز صبح بیدار نشدند و نمازشان قضا شد. این روایت هر چند سندش صحیح باشد، باید آن را تأویل کنیم و اگر قابل تأویل نیست، باید آن را طرح و لا أقل درباره آن سکوت کنیم؛ زیرا ۔ چنان‌که گذشت - این قبیل روایات با ادله محکمی که به روشنی عصمت پیامبر اکرم (ص) را اثبات می‌کنند در تعارض است و در مقام تعارض ظاهری میان دو دسته روایات، باید میان آنها را جمع نمود و یا ظهور روایت معارض را با نص روایات محکم تأویل کرد و اگر هیچ یک از این دو امر ممکن نبود، باید درباره روایت به ظاهر معارض سکوت کرد. این قاعده‌ای است که در طول تاریخ علماء شیعه به آن عمل کرده‌اند. البته باید بدانیم که حتی اگر فقهاء تصریحاتی بر ردّ و انکار چنین احادیثی نداشتند و یا ما از کلمات ایشان اطلاعی نداشتیم، باید بر اساس این قاعده عمل کنیم.

نظر برخی از عالمان درباره روایت «ذوالشمالین»

شیخ طوسی در تهذیب می‌نویسد: مع أن في الحديثين الأولين ما يمنع من التعلق بهما و هو حديث ذي الشمالين و سهو النبي (ص) و هذا مما تمنع العقول منه؛ در دو حدیث نخست مطلبی است که التزام به آن ممنوع است و آن دو حدیث ذوالشمالین و سهو پیامبر (ص) است که عقول از پذیرش آن دو سرباز می‌زند. وی در کتاب استبصار نیز می‌نویسد: ذلك مما تمنع منه الأدلة القاطعة في أنه لا يجوز عليه السهو و الغلط؛ این [حدیث] از مواردی است که ادله قطعی که ارتکاب سهو و غلط را جایز نمی‌داند، آن را رد می‌کند.

علامه حلی در تذکره می‌نویسد: خبر ذي اليدين عندنا باطل، لأن النبي (ص) لا يجوز عليه السهو؛ خبر ذوالیدین نزد شیعیان باطل است؛ چراکه پیامبر ممکن نیست مرتکب سهو شود.

شهید اول نیز در ذکری می‌گوید: و هو متروك بين الإمامية، لقيام الدليل العقلي على عصمة النبي (ص) عن السهو؛ [این روایت] بین شیعیان متروک است؛ چراکه شیعیان دلیل عقلی بر عصمت پیامبر (ص) از سهو اقامه کرده‌اند. صاحب جواهر به صورت مفصل و استدلالی به حدیث ذوالشمالین پرداخته، می‌نویسد: فالإنصاف أنه لا يجترئ على نسبته إليهم (ع) لما دلّ من الآيات و الأخبار. و أنهم تنام أعينهم و لا تنام قلوبهم، و أن حالهم في المنام كحالهم في اليقظة.... و أنهم علموا ما كان و ما يكون من أول الدهر إلى انقراضه، و أنهم جعلوا شهداء على الناس في أعمالهم، و أن ملائكة الليل و النهار كانوا يشهدون مع النبي (ص) صلاة الفجر. و أن الملائكة كانوا يأتون الأئمة (ع) عند وقت كل صلاة، و أنهم ما من يوم و لا ساعة و لا وقت صلاة إلا و هم ينبهونهم لها ليصلوا معهم، و أنهم كانوا مؤيدين بروح القدس يخبرهم و يسددهم؛ انصاف این است که جرأتی بر نسبت دادن سهو به آنها رسول خدا و ائمه (ع) وجود ندارد؛ چراکه آیات قرآن و روایات [این اجازه را به ما نمی‌دهد]. همانا ایشان چشمانشان می‌خوابد، در حالی که قلب‌هایشان نمی‌خوابد. همانا حال ایشان در خواب مانند حال بیداریشان می‌ماند.... و به درستی که ایشان [کسانی هستند] که به آن چه بوده و خواهد آمد از ابتدای عالم تا انقراض آن علم دارند و اینان شاهدان بر اعمال مردم هستند. و به حقیقت ملائکه شب و روز همیشه با پیامبر (ص) در نماز صبح حاضر می‌شوند. و همانا ملائکه، همیشه در هنگام هر نمازی به نزد ائمه (ع) می‌آیند و به درستی که آنها هیچ روز، ساعت و وقت نمازی نیست مگر اینکه ملائکه، ائمه را یادآور شوند تا اینکه با ایشان نماز بخوانند. ائمه (ع) به وسیله روح‌القدس کمک می‌شوند و وی ایشان را با خبر می‌سازد و تحکیم می‌نماید.

بر اساس روایات صحیح، به هنگام خواب چشم پیامبر اکرم (ص) به خواب می‌رود، اما دل ایشان بیدار است. چگونه می‌شود حال معصومان در خواب به سان بیداری باشد؟ چطور می‌شود کسی خواب باشد و در عین حال بیدار باشد؟ عقل به جهت محدودیتش از درک بسیاری از حقایقی که در اطراف ما اتفاق می‌افتد و یا اتفاقاتی که اخبار می‌شود عاجز است. اینکه چگونه آتش به یک باره برای حضرت ابراهیم گلستان می‌شود؛ دریا برای قوم بنی‌اسرائیل شکافته شود؛ عصایی چوبین و جماد ناگهان اژدهایی زنده می‌گردد؛ مرده‌ای زنده شود و مواردی از این قبیل از حیطه عقل ما و درک عقلانی انسان‌ها خارج است. از این‌رو کوته فکری است که بگوییم چون نمی‌فهمیم پس چنین چیزی نیست! به عبارت دیگر، عقل و سطح فهم ما از درک چنین حقایقی پایین‌تر است و اگر سطح فکرمان بالا رود، خواهیم فهمید که نیازی به پایین آوردن سطح آن مطالب فوق‌العاده نخواهد بود. و به قول آن استاد که شاگردان تقاضای پایین آوردن سطح درس را از وی کرده بودند، گفت: باید شاگردان سطح فهم و درک خود را بالا می‌برند نه استاد سطح علم را پایین بیاورد.

این روایت علاوه بر مصادر شیعی، در مصادر سنّی نیز مشاهده می‌شود. همچنین بر اساس تعالیم وحیانی، ملائکه برای اقامه نماز و اقتدا به پیامبر صبحگاهان نزد او می‌آیند. با این حال چطور ممکن است ملائکه برای اقتدا به وی خدمت پیامبر آمده و ایشان را خواب ببینند و نماز آن حضرت قضا شود؟! بنابراین هر چند سند این‌گونه احادیث صحیح هم باشد، ولی ظاهر آن مورد قبول نیست و ما به صحت هیچ کتابی از ابتدا تا آخر آن معتقد نیستیم؛ مگر قرآن مجید که از ابتداء تا انتهای آن وحی مُنزَل است. این کلمات صاحب جواهر برداشتی از آیات و روایات قطعی است. همین باعث شد تا ایشان در ابتداء کلام بگوید کسی نمی‌تواند به خود جرأت دهد به معصومان نسبت سهو دهد.

اما درباره روایات عامّه باید دانست، دروغ در کتاب‌های آنان حتی در صحاح ستّه فراوان است و ما در جای خود به تفصیل این موضوع را ثابت کرده‌ایم. اما در مقابل، به سبب زحماتی که دانشمندان شیعه در طول تاریخ کشیده‌اند، این قبیل روایات در مجامع حدیثی شیعه بسیار کم است. اهل‌سنّت از ابوهریره روایت می‌کنند که می‌گفت: به نزد پیامبر رفتم و عرض کردم: ای رسول خدا، احادیث شما بسیار است و من به خاطر فراوانی آنها بعضی را فراموش می‌کنم. رسول خدا به او توجّهی و عنایتی کردند و او پس از آن هرگز دچار فراموشی نشد و تمام آن چه را که از پیامبر می‌شنید حفظ می‌کرد. - البته این هم دروغ است - عجیب این است که آنان از همین شخص احادیثی را نقل می‌کنند که بیانگر سهوالنبی است. حال جای این سؤال است که چگونه ممکن است کسی بر اثر توجه پیامبر دچار سهو و نسیان نشود؛ اما خود پیامبر از سهو و فراموشی در امان نباشد؟! حاصل آنکه بر اساس قاعده عمومی مذکور می‌توانیم تمام آن‌چه را که به حسب ظاهر با قرآن و روایات منافات دارد، حل کنیم و اگر نتوانستیم سکوت می‌کنیم و یا می‌گوییم باطل است.

مسأله سهو و غلو از دیدگاه شیخ صدوق

مرحوم شیخ صدوق که مقام علمی بسیار والایی دارد و جایگاه ایشان بالاتر از این است که بخواهیم درباره شخصیت ایشان سخنی بگوییم، از استاد خود محمد بن حسن بن ولید این‌گونه نقل می‌کند: أول درجة في الغلو، نفي السهو عن النبي (ص)؛ نخستین مرتبه غلو، اعتقاد به نبود سهو از پیامبر است. شیخ صدوق برای جواز سهوالنبی دو وجه ذکر کرده است:

1. روایاتی همچون روایت ذوالیدین که شیخ صدوق بنابر مبنای خود در احادیث آن روایت را قبول نموده است؛
2. نفی سهو از نبیّ غلو است، و غلو نیز بالاجماع حرام و باطل است.

پاسخ: این مطلب در منظر و دیدگاه علمی بزرگانی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی و فقهاء دیگر بوده است و ما نظر ایشان را پیرامون روایاتی که شیخ صدوق بر اساس آن این رأی را قبول کرده است خواندیم و همه آن بزرگان، وقوع سهو را از پیامبر غیر ممکن دانسته و به بطلان این روایت نظر داده‌اند. شیخ حرّ عاملی در این باره می‌فرماید: نسبة السهو إلى الصدوق أولى من نسبته إلى النبي. اما اگر مقصود شیخ صدوق - چنانکه برخی به این مطلب اشاره کرده‌اند- این باشد که خداوند متعال می‌تواند پیامبر اکرم (ص) را إسهاء کند؛ یعنی اگر مؤمنان برای نماز بیدار نشدند و یا در نماز سهوی برایشان پیش آمد کرد همدیگر را سرزنش نکنند، خداوند پیامبر را به سهو بیندازد و آن گاه که برای پیامبر اکرم (ص) چنین اتفاقی بیفتد، دیگر این حالت برای دیگران عیب و عار نخواهد بود.

این نظریّه هر چند هرگز تحقق پیدا نکرده، اما از جهتی قابل قبول است؛ زیرا «سهو» غیر از «إسهاء» است. «سهو» از «شیطان» است و او بر پیامبر تسلط ندارد، همان طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ﴾. بنابراین، اگر از بزرگانی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی، محقق حلّی، علامه حلّی، شهید ثانی و صاحب جواهر که بزرگان فقه، اصول و کلامند بپرسیم که آیا در مقام ثبوت إسهاء نبی از جانب خداوند متعال جایز است یا نه؟ پاسخ ایشان مثبت خواهد بود مشروط بر اینکه با مبانی عقلانی عصمت منافاتی نداشته باشد. درباره غلو نیز باید گفت: تمامی علماء آن را حرام می‌دانند و هیچ اختلافی وجود ندارد. شیخ صدوق، شیخ طوسی و دیگر عالمان شیعی معتقدند که بالا بردن پیامبر به بیش از آن چه است حرام و کفر است. مثلاً قائل به ربوبیت و یا ازلی بودن پیامبر شوند. پس در کبرای قضیه که غلو کفر است اختلافی نیست و اختلاف و محل بحث در صغرای قضیه است. از سویی شیخ صدوق نفی سهو را غلو می‌داند و از سوی دیگر، دیگران غلو نمی‌دانند. این همان بحث صغروی است که چنین بحثی در موضوعات فراوان است. قول تحقیقی و صحیح آن است که نفی سهو از پیامبر غلو نمی‌باشد؛ بلکه دلیل‌های قطعی بر عدم سهو نبی دلالت دارد. اکنون توجه به چند نکته ضروری است:

1. در مسائل اعتقادی مقلّد نیستیم؛
2. به صِرف بزرگی اشخاص نباید موجب تبعیت از آنها شود،؛ چراکه اشتباه کوچک شخص بزرگ، بزرگ است؛
3. اختلاف در مصادیق و جزئیّات طبیعی است. البته باید ضمن احترام و حفظ شأن بزرگان مکتب، برای دست‌یابی به حقیقت کوشش نموده و واقعیت را به اثبات برسانیم.

عصمت از گناه

گفتنی است که «عصمت از گناه»، عنوانی کلی است که علاوه بر عصمت عملی، عصمت اعتقادی را نیز در برمی‌گیرد. اکثر قریب به اتفاق علمای امامیه، بر آن‌اند که انبیا و پیشوایان الهی، از هرگونه گناه صغیره و کبیره، عمداً یا سهواً، از آغاز تولد تا پایان عمر، معصوم هستند. سید مرتضی، از متکلمان برجسته شیعی، در این باره می‌گوید: قالت الشيعة الإمامية لا يجوز عليهم شيء من المعاصي و الذنوب كبيرا كان أو صغيرا لا قبل النبوة و لا بعدها و يقولون في الأئمة مثل ذلك؛ «شیعه امامیه قائل است که هرگونه گناه و معصیتی اعم از کبیره یا صغیره بر انبیا جایز نیست؛ نه قبل از نبوت و نه بعد از آن. آنها در مورد ائمه نیز همین اعتقاد را دارند».

ابن میثم بحرانی نیز می‌گوید: و عندنا ان النبي معصوم عن الكبائر و الصغائر عمداً و سهواً من حين الطفولية إلى آخر العمر؛ «ما معتقدیم که پیامبر از هر گونه کبیره و صغیره، چه عمدی و چه سهوی، از ابتدای طفولیت تا پایان عمر معصوم است».

تنها دانشمندی که عصمت مطلق انبیا را در این حوزه نپذیرفته، شیخ مفید است؛ زیرا او صدور گناه صغیره‌ای را که نشان دهنده خفت طبع نباشد، پیش از نبوت و از روی سهو جایز می‌داند. متکلمین امامیه برای اثبات نظریه خود به ادله عقلی و نقلی فراوانی تمسک کرده‌اند. ما در ابتدا مهم‌ترین دلایل عقلی را مورد بحث قرار می‌دهیم:

نقض غرض: هدف از بعثت پیامبران، دعوت مردم به سوی حق است. این هدف زمانی تحقق می‌یابد که مردم به آنها اطمینان داشته باشند؛ در غیر این صورت، از اوامر و نواهی پیامبران پیروی نخواهند کرد. حال اگر پیغمبر گناهی را مرتکب شود، با اینکه خود او مردم را به ترک این گناه امر می‌کند، قطعاً این عمل وی موجب تناقض خواهد بود؛ زیرا با گفتار خود، مردم را از آن عمل بازداشته؛ ولی با انجام دادن آن، حکم جوازش را صادر کرده است. در این صورت، اعتماد مردم از او سلب می‌شود و در نتیجه، غرض از بعثت تحقق نمی‌یابد.

این برهان را برای عصمت در مقام تبلیغ نیز یادآور شدیم. به علاوه، با این دلیل، اصل لزوم عصمت انبیا و ائمه(ع) نیز اثبات می‌شود.

تربیت: انبیا و امامان(ع) علاوه بر وظیفه تعلیم و راهنمایی، وظیفه تربیت و تزکیه نفوس انسان‌ها را نیز بر عهده دارند. بدون شک، تربیت زمانی اثر می‌گذارد که شخص تربیت شونده به راست‌گویی مربی و همچنین به تعالیم او ایمان و اذعان داشته باشد. این ایمان، زمانی برای فرد حاصل می‌شود که مربی به به گفته‌های خود جامه عمل بپوشاند؛ اما اگر مربی از نظر رفتار، نقص‌هایی داشته باشد، دیگر مردم به گفتار او نیز اعتماد نخواهند کرد. در نتیجه اثر تربیت از بین می‌رود.

افزون بر اینکه تربیت پیشوایان الهی، تربیتی همگانی است که مستعدترین افراد جامعه را نیز شامل می‌شود؛ بنابراین، خود آنها باید از بالاترین درجات کمالات انسانی و کامل‌ترین ملکات نفسانی (ملکه عصمت) برخوردار باشند.

برای اثبات عصمت انبیا و ائمه(ع) در مقام عمل، علاوه بر دلایل عقلی، به دلایل نقلی نیز استناد شده است. آیات تطهیر، اولی الامر و ابتلا از آیاتی هستند که عصمت اهل بیت(ع) از گناه را اثبات می‌کنند. در فصل آینده، نحوه دلالت این آیات بر عصمت ائمه(ع) بیان خواهد شد.