ابوذر غفاری

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوذر غفاری در قرآن |ابوذر غفاری در تاریخ اسلامی | ابوذر غفاری در حدیث | ابوذر غفاری در تراجم و رجال | ابوذر غفاری در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ابوذر غفاری (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

زندگینامۀ ابوذر

• ابوذر غفاری از قبیلۀ بنی‌غفار و نام اصلی‌اش جُندب بن جناده و مادرش رمله است. نام دیگر ابوذر، بُرَیر است و برخی بریر را لقب وی دانسته‌اند. براساس روایتی در جاهلیت شبانی می‌کرد و با شجاعتی که داشت گاه یک تنه در مقابل کاروانی می‌ایستاد. او پیش از اسلام، موحد بود و از بت پرستی جدا شده بود. روایات وارد شده در منابع شیعی حاکی از آن است که ابوذر به شکلی شگفت از دعوت پیامبر آگاه شد و به مکه مهاجرت کرد و اسلام آورد و آیین حق را با همۀ وجود پذیرفت و آیات الهی را نوشید. پس از آن، ابوذر از طرف پیامبر(ص) برای تبلیغ اسلام به سوی قبیلۀ بنی‌غفار فرستاده شد. او از نخستین گروندگان به اسلام و جزء اصحاب صُفّه بود. برخی او را چهارمین یا پنجمین فردی می‌دانند که اسلام آورد یعقوبی، اسلام او را پس از علی بن ابی طالب، خدیجه و زیدبن حارثه دانسته گرچه قول به پذیرش اسلام او پس از ابوبکر را نیز ذکر کرده است. ابوذر، نخستین کسی بود که پیامبر را به تحیت اسلامی سلام گفت.
• وی پس از پذیرش اسلام از طرف حضرت به اخفای دین و بازگشت به دیار خویش تا هنگام رسیدنِ فرمانِ هجرت، مأمور شد اما شوق او به اسلام و پیامبر وی را به اظهار عقیده در میان مشرکان و اعتراض آنان کشاند از این رو مشکلاتی را متحمل شد. او سپس به دیار خویش رفت و پس از جنگ اُحُد (یا خندق) به مدینه آمد و تا پایان حیات پیامبر(ص) با حضرت بود.

ویژگی‌های ابوذر

• ابوذر نزد پیامبر و مسلمانان مقامی والا داشت. صداقت ابوذر در بین عرب ضرب المثل بود. رسول خدا(ص) درباره ابوذر فرمودند: «آسمان بر کسی سایه نیفکند و زمین، کسی را بر پشت خود نگرفت که راستگوتر از ابوذر باشد». زهد و پارسایی ابوذر موجب شد پیامبر وی را به حضرت عیسی تشبیه کند. او در زندگی دنیایی به حداقل ممکن قناعت می‌کرد و حتی حاضر به پذیرش هدیه نبود. ابوذر، فردی آزاداندیش، رُک و دارای اعتقادات دینی ژرف و عمیق، زاهد و قناعت‌پیشه بود وی در حق‌گویی سرآمد بود. پیامبر (ص) او را از آنانی دانسته که بهشت، مشتاق دیدارشان است. او مورد اعتماد پیامبر بود و بدو علاقه داشت و وی را یکی از چهارده رفیق خود می‌شمرد و حتی او را بر مرکب خود، پشت سرش سوار می‌کرد اما با این حال، گویا از طرف حضرتش، مسؤولیتی سیاسی به او واگذار نشد.
• ابوذر در برخی غزوات شرکت کرده از جمله: فتح مکه؛ جنگ حنین؛ غزوۀ "عمرة القضاء" و غزوۀ "ذات الرقاع".

ابوذر بعد از پیامبر

• ابوذر در زمان رحلت پیامبر در مدینه نبود و چون بازگشت و وضعیت را به گونه‌ای دیگر یافت، گفت: آری به بهره و میوۀ آن دست یافتید و پوسته آن را رها کردید و حال آنکه اگر این کار را در خاندان پیامبرتان قرار می‌دادید حتی دو تن هم با شما اختلاف نمی‌کردند. وی سرانجام با اکراه با ابوبکر بیعت کرد. با رحلت پیامبر (ص) ابوذر بر امامت علی(ع) پای فشرد و به تعبیر امام صادق(ع) یکی از سه تنی بود که بر فرمان رسول خدا استوار ماند و تا پایان عمر، دیگران را بدان سفارش می‌کرد به همین جهت، خلافت ابوبکر را انکار کرد و با برخی دیگر از بزرگان صحابه از علی(ع) ‌خواست تا برای گرفتن حق خود به پاخیزد و در برخوردی که با عمر داشت در حقانیت علی خطبه‌ای خواند خود با افتخار به این استواری در جمعی می‌گوید: من در روز قیامت از همۀ شما به پیامبر(ص) نزدیک‌تر خواهم بود؛ زیرا از حضرت شنیده‌ام که می‌فرمود: «نزدیک‌ترین شما در قیامت به من، کسی است که از این دنیا به همان صورتی که من او را ترک گفته‌ام، خارج شود». به خدا سوگند! جز من هیچ یک از شما نیست که به چیزی از دنیا دست نیافته باشد. همین رابطه با خاندان پیامبر و علی او را در جمع محدود و خلوت تشییع کنندگان حضرت فاطمه(س) که حتی بسیاری از زنان پیامبر حضور نداشتند، قرار داد. او از معدود کسانی است که در آن هنگامۀ آمیخته به رنج و غم بر پیکر فاطمه زهرا(س) نماز خواند. خروش او علیه بیداد، شُهره تاریخ است.

ابوذر در زمان خلفا

• از زندگی ابوذر در زمان خلافت ابوبکر، اطلاعی در دست نیست. در دورۀ عمر یکی از چهار نفری است که در تقسیم دیوان به سبب ارجمندی اش، جزو بدریون قرار گرفت با آنکه در آن جنگ شرکت نداشت. او پس از وفات ابوبکر به شام رفت و در آنجا سکنا گزید و در سال ۱۹ هجری در فتح مصر به وسیلۀ عمروعاص شرکت کرد و گویا بر اقامت در آنجا عزم داشت اما به شام بازگشت و در یکی از جنگ‌های تابستانی معاویه در نبرد عموریه (۲۳ هجری) حضور یافت. وی در زمان خلافت عثمان همچنان در شام ماند و در فتح قبرس به دست معاویه (۲۷ یا ۲۸ هجری) یکی از اصحاب حاضر در آن بود.
• ابوذر در چگونگی مصرف بیت المال، بسیار سخت گیر بود و از مسلمانان و حاکمان می‌خواست روش پیامبر را دنبال کنند. اختلاف او با معاویه و خلیفۀ سوم به چگونگی استفاده آنان از بیت المال ارتباط داشت.

تبعید ابوذر به ربذه

• اعتراض او به عثمان و پافشاری بر حقیقتِ دین داری و پارسایی، موجب تبعیدش به ربذه شد. ربذه محلی بود که آن را هیچ خوش نداشت. نقل کرده‌اند هنگامی که ابوذر را به ربذه تبعید کردند عثمان فرمان داد میان مردم جار بزنند که هیچ‌کس نباید با ابوذر سخن بگوید و او را بدرقه کند و به مروان بن حکم فرمان داد ابوذر را از مدینه بیرون کند. او چنان کرد و مردم از یاری ابوذر خودداری کردند، جز علی بن ابی‌طالب(ع) و برادرش عقیل و حسن و حسین(ع) و عمار یاسر که این گروه با او بیرون رفتند تا او را بدرقه کنند. امام علی(ع) به او فرمودند: «ای ابوذر! به راستی تو برای خدا به خشم آمدی، پس به او امید دار. اینان از تو بر دنیاشان ترسیدند و تو به خاطر دینت از آنان بیمناکی. اینک دنیایی را که سنگ آن را به سینه می‌زنند و می‌ترسند که از دستشان بگیری، به آنها بده و خود به سوی خدا رو چه بسیار نیازمندند به ترک ظلم و گناه که از آن نهی می‌‌کردی و تو چه بی‌نیازی از دنیا که تو را از آن باز می‌داشتند و به ‌زودی خواهی دانست که فردا برنده کیست و آنکه بیشتر بدو حسد ورزند کدام است. اگر درهای آسمان و زمین بر بنده‌ای بسته شود، امّا او تقوای الهی پیشه کند، خداوند حتماً برای او راه نجاتی مقرّر فرماید. تنها با خدا انس و الفت گیر و جز از باطل از چیزی نترس. اگر دنیای آنان را می‌پذیرفتی، تو را دوست می‌داشتند و اگر از آن سود می‌جستی، بهره‌ات می‌دادند». سپس علی(ع) به همراهان خود گفت: با عموی خویش به درود کنید و به عقیل فرمودند: «با برادر خویش به درود کن».
• ابوذر همراه با خانواده خویش و چند گوسفند و شتر در ربذه ساکن شد. کاروان‌های حجاج به دیدار او می‌رفتند و می‌خواستند به او کمک کنند، هرچند او کمک از کسی نمی‌پذیرفت و برای دیدارکنندگان احادیثی از پیامبر(ص) نقل می‌کرد. ابوذر به نقل حدیث پایبند بود. احادیث بسیاری از او در صحاح سته نقل شده است و شماری از صحابه و تابعین احادیثی را از قول او نقل کرده‌اند. برخی شمار حدیث‌هایی را که ابوذر نقل کرده است ۲۸۱ روایت نقل می‌کنند. علی(ع) در جملاتی سنگین، مظلومیت ابوذر را بیان فرمود. دیگران نیز سخن گفتند تا مردمان بدانند ابوذر را حقگویی و ستم ستیزی‌اش به ربذه می‌فرستد، نه چیزهای دیگر. تبعید ابوذر، از جملۀ زمینه‌های شورش علیه عثمان بود. او به ربذه رفت با دلی شاد از اینکه از زیر بار مسئولیت حقگویی، شانه خالی نکرده است و با قلبی آکنده از غم که تنهایش گذاشتند و او را از مرقد مطهر حبیبش پیامبر خدا جدا ساختند. عبدالله بن حواش کعبی می‌گوید: ابوذر را در ربذه دیدم، نشسته در سایۀ سایبانی، تنهای تنها. گفتم: هان، ابوذر! تنهایی؟ گفت: همواره امر به معروف و نهی از منکر، شعارم بود و حقگویی شیوه‌ام و اینها همراهی برایم باقی نگذاشت.

وفات ابوذر

• ابوذر در سال ۳۲ هجری در تنهایی و سختی در کنار همسر یا تنها دخترش زندگی را به درود گفت و آنچه را که پیامبر خدا در آینه زمان دیده بود و گفته بود که: «خدا ###۳۱۳### کند ابوذر را! تنها زندگی می‌کند، تنها زندگی را به درود می‌گوید و در هنگامۀ قیامت، تنها برانگیخته می‌شود». جامۀ واقعیت پوشید. گروهی از مؤمنان از جمله مالک اشتر، پس از مرگ آن صحابی بزرگ فرا رسیدند و با تجلیل و احترام، پیکر نحیف آن حقگوی روزگار را به خاک سپردند. از ابوذر نسلی باقی نمانده است.

ابوذر در قرآن

• مفسران در ذیل چند آیه از ابوذر سخن به میان آورده‌اند از جمله:

1. ﴿طَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ﴾. ابن عباس در کنار حضرت علی(ع) یاد کرده که مقصود از آیه ابوذر بوده و همچون پیامبر(ص) نزدیک به دو سوم یا نصف یا یک سوم شب را به بیداری و عبادت می‌گذراندند.
2. ﴿وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ﴾. میبدی، این آیه را در شأن موالی و فقیران عرب، از جمله ابوذر دانسته که خداوند به پیامبر (ص) می‌گوید: اینان را که یقین دارند به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند از وحی آگاه کند.
3. آیات ﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ﴾ و ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾ گفته شده دربارۀ سه تن از جمله ابوذر نازل شده که در جاهلیت از بت‌ها دوری جسته، لا إله إلا الله می‌گفتند..

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۱
• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: