سرگذشت زندگی حضرت فاطمه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حضرت فاطمه زهرا است. "سرگذشت زندگی حضرت فاطمه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سرگذشت زندگی حضرت فاطمه در حدیث - سرگذشت زندگی حضرت فاطمه در کلام اسلامی - سرگذشت زندگی حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی

دوران زندگی هجده ساله حضرت فاطمه (س) به سه بخش تقسیم می‌شود:

1. از تولد تا هجرت: این مقطع که هشت سال نخست زندگانی حضرت را در برمی‌گیرد، مصادف با دعوت پیامبر(ص) و اقدامات سرسختانۀ مشرکان مکه در جلوگیری از گسترش اسلام بود.
2. حضرت فاطمه زهرا از هجرت تا رحلت پیامبر(ص): در این دوران هجرت به مدینه، ازدواج حضرت زهرا (س) با امیرالمؤمنین (ع)، سدالابواب و نزول آیات بسیار در شأن ایشان مورد بحث قرار می‌گیرد.
3. حضرت فاطمه زهرا از رحلت پیامبر تا شهادت: حضرت فاطمه (س) در سال یازدهم هجرت، پس از رحلت پیامبر(ص) مدت زمان اندکی زیستند و به علت صدماتی که به از حوادث پس از شهادت پیامبر اکرم (ص) برای ایشان روی داد به شهادت رسیدند.

مقدمه

دوران زندگی هجده ساله حضرت فاطمه (س) را در سه مقطع می‌توان مورد بررسی قرار داد:

از تولد تا هجرت

این مقطع که هشت سال نخست زندگانی حضرت را در برمی‌گیرد، مصادف با دعوت پیامبر(ص) و اقدامات سرسختانۀ مشرکان مکه در جلوگیری از گسترش اسلام بود. حضرت خدیجه(س)، دخترش را در حالی به دنیا آورد که زنان مکه به علت ازدواج وی با پیامبر(ص) با وی قطع رابطه کردند و در زمان ولادت حضرت فاطمه (س) نیز وی را تنها گذاردند، البته، به اذن خداوند، حضرت (حوا) یا ساره (همسر ابراهیم(ع))، آسیه همسر فرعون، کلثوم خواهر حضرت موسی(ع) و مریم مادر حضرت عیسی(ع) حضور داشته‌اند. علت این قطع رابطه، آن بود که خدیجه(س)، با فردی غیرثروتمند ازدواج کرد. مخالفان پیامبر(ص) با أبتر خواندن حضرت محمد(ص) به علت نداشتن فرزند پسر و ادامه نیافتن نسل وی، ایشان را استهزا می‌کردند؛ اما با تولد حضرت فاطمه (س) و نزول سوره کوثر از سوی خداوند، خود آن مخالفان، أبتر شدند و نسل پیامبر(ص) از این دختر ادامه یافت.

فاطمه(س) در دامان بهترین مربی الهی، همچون پدرش، تربیت یافته و به رشد و بالندگی رسید، تا اینکه برترین و داناترین زنان عالم شد، به‌گونه‌ای که بهشت مشتاق او بود. ایشان، با وجود سن کم، همیار و تسکین‌دهندۀ قلب پدر در این ایام بود. در گزارش‌های تاریخی آمده است، حتی زمانی که مشرکان از سر عداوت بر سر و روی پیامبر(ص) زباله می‌ریختند، ایشان با دستان خویش به زدودن آثار آن اقدام می‌کرد. مهم‌ترین وقایع دوران کودکی حضرت فاطمه (س) عبارت‌اند از: سه سال حضور در شعب ابی‌طالب، فوت ابوطالب عموی پیامبر(ص) و مادرش حضرت خدیجه. سرانجام، اقدامات مشرکان، زمینۀ هجرت پیامبر(ص) و سایر مسلمانان را به یثرب فراهم ساخت.

حضرت فاطمه در ایام رحلت ابوطالب

غم از دست رفتن ابوطالب، پدر امیرمؤمنان(ع)، در سن ۸۶ سالگی، پس از گذشت اندکی از شکسته شدن حصار شعب که خود، نقش مهمی در شکسته شدن آن داشت و نیز با فاصله کوتاهی از رحلت خدیجه پیش آمد و آن سال، عام الحزن نام گرفت. او وصی حضرت ابراهیم(ع) پس از عبدالمطلب بود و آثار باقی مانده از پیامبران را به رسول خدا(ص) تحویل داد و با تمام وجود به آن حضرت ایمان آورد. او نزد خداوند متعال و رسول خدا(ص) منزلتی والا داشت، به طوری که پس از رحلتش عرصه بر پیامبر خدا(ص) بسیار تنگ شد. امام صادق(ع) در این باره فرموده است: وقتی ابوطالب، وفات کرد جبرئیل بر رسول خدا(ص) نازل شد و به ایشان گفت: "ای محمد! از مکه خارج شو زیرا که یاری‌کننده‌ای نداری" و قریش در مقابل پیامبر(ص) شوریدند به طوری که ایشان از مکه خارج شد و به کوهی به نام حجون رسید و در کنار آن ماند.

واضح است که در این زمان، فاطمه خردسال که داغدار فراق مادر و عموی خود است چه شرایطی را می‌گذراند. سه ماه بعد از رحلت خدیجه(س) بود که پیامبر(ص) فرمان هجرت به حبشه را صادر کرد و پس از رحلت ابوطالب به علت چند برابر شدن فشار قریش، آن حضرت در بیرون مکه به تبلیغ پرداخت و به قصد تبلیغ برای قبیله ثقیف به طایف رفت و از آنان خواست از او حمایت کنند تا بتواند رسالت پروردگارش را به انجام رساند، ولی آنان سرباز زده و دیوانگان و خردسالان خود را در دو طرف راه آن حضرت قرار دادند و وقتی حضرت وارد کمینگاه آنان شد قدمی برنمی‌داشت مگر آنکه سنگی به پای او می‌زدند تا آنکه خون از پاهای مبارکش جاری شد. حضرت یک ماه در آنجا ماند و به مکه بازگشت و سپس به آنجا رفت و یک سال و نیم دیگر نیز در آنجا ماند و بدین ترتیب دوران پس از شعب هم برای فاطمه دوران دیدن شدت هر چه بیشتر مشکلات رسول خدا(ص) بود؛ زیرا مشرکان تصمیم گرفتند رسول خدا(ص) را بکشند و ماجرای لیلة المبیت پیش آمد که در پی آن دستور الهی هجرت به مدینه صادر شد.

ماجرا این‌گونه بود که قریش در دارالندوه به مشورت پرداخته، بر آن شدند در اقدامی دسته جمعی که افراد آن از نمایندگان قبایل مختلف قریش باشد، رسول خدای(ص) را بکشند. جبرئیل خبر آن را به رسول خدا(ص) رساند و از آن حضرت خواست تا آن شب را در محل خوابش نخوابد. رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان(ع) فرمود آن شب را به جای آن حضرت بخوابد. علی(ع) در بستر پیامبر(ص) قرار گرفت و پارچه سبز رنگی را که رسول خدا(ص) در هنگام خواب به روی خود می‌کشید، به سر کشید و شمشیر را در کنار خود قرار داد و خود را برای کشته شدن آماده کرد. این آیه در شأن امیرمؤمنان(ع) و ایثار او نازل شده است: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾.. آن افراد، شبانه دور خانه رسول خدا(ص) می‌گشتند اما رسول خدا(ص) مقداری خاک بر سر آنان پاشید و با این اعجاز، بدون آنکه آنها بفهمند از در منزل که عده‌ای در جلوی آن نشسته بودند خارج شد و به منزل ام هانی، خواهر امیرمؤمنان(ع) رفت. وقتی مشرکان برای اجرای نقشه خود به خانه وارد شدند ذره‌ای تردید نداشتند که فرد خوابیده در بستر، رسول خدا(ص) است و به هم می‌گفتند: بیدارش کنید تا درد شمشیر را بهتر احساس کرده و به چشم خود ببیند چگونه شمشیرها از هر طرف بر او فرود می‌آیند. آنگاه که خود را ناکام یافتند، برای یافتن آن حضرت(ص) از خانه خارج شدند و جبرئیل خبر سلامت علی(ع) را برای ایشان آورد و پیامبر نیز آن را به ام‌هانی خبر داد.

صبح‌گاهان رسول خدا(ص) به سمت کوه ثور رفته و سه روز در آنجا اقامت ماند و در این مدت، امیرمؤمنان(ع) برای رسول خدا(ص) غذا می‌آورد و سه مرکب برای هجرت ایشان فراهم کرد. آن حضرت به امیرمؤمنان(ص) امر فرمود تا اماناتی را که مشرکان نزد ایشان داشتند و در حضور مردم به صاحبانش بازگرداند و نیز فاطمه را به آن حضرت سپرد و نیز از او خواست تا شترهایی نیکو برای خود و سه فاطمه که همراه او در مکه بودند و کسانی از بنی هاشم که قصد داشتند همراه او به مدینه هجرت نمایند، خریده و در پی آن حضرت، به مدینه هجرت کنند.

فاطمه(س) چه روزهای سختی داشت؛ روزهایی که تصمیم جدی قریش برای کشتن پدر و پناهندگی به کوه و هجرت اجباری ایشان به مدینه را می‌دید. به هر حال پس از مدتی امیرمؤمنان(ع) نامه‌ای از رسول خدا(ص) دریافت کرد که هر چه زودتر هجرت را آغاز کند. لذا بعد از بازگرداندن امانت‌ها و تهیه مرکب، طبق دستور رسول خدا(ص)، پس از مدتی کوتاه به همراه فاطمه(س) که اینک هشت سال داشت و مادر خود فاطمه بنت اسد و دختر عمویش فاطمه بنت زبیر بن عبدالمطلب و ایمن فرزند ام ایمن، خادمه رسول خدا(ص) و عده‌ای از مسلمانان به سوی مدینه هجرت کرد. هجرت‌کنندگان شب را تا طلوع فجر به عبادت پروردگار سپری کردند و پس از اقامه جماعت به امامت امیرمؤمنان(ع) که حدود بیست و چهار سال داشت، به راه افتادند. آنها منازل بین راه را یکی پس از دیگری پشت سر می‌نهادند تا اینکه مشرکانی که در حال تعقیب آنان بودند راه را بر ایشان بستند که با رشادت امیرمؤمنان(ع)، نتوانستند مانع هجرت آنها شوند و بدون نتیجه به مکه بازگشتند. هجرت فاطمه(س) به همراه امیرمؤمنان(ع) ادامه داشت، در حالی که امیرمؤمنان(ع) و هر سه فاطمه و سایر مسلمانان همراه، در فراز و فرود مسیر هجرت و در همه حال به ذکر الهی مشغول بودند و قبل از رسیدن آنها به حضور رسول خدا(ص) آیاتی از قرآن مجید در این باره بر رسول خدا(ص) نازل شد: ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ * رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ * رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ * رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ * فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾. در این آیات، منظور از مردی که عملش ضایع نخواهد شد، علی(ع) و نیز منظور از زنی که عملش ضایع نمی‌شود فاطمه(س) است.

حضرت فاطمه زهرا از هجرت تا رحلت پیامبر(ص)

پس از گذشت سیزده سال از بعثت رسول اکرم(ص)، سرانجام مشرکان مکه بدین نتیجه رسیدند که خاموش ساختن دعوت پیغمبر(ص) جز با قتل پیامبر(ص) و مشارکت تمامی قبایل، امکان‌پذیر نیست؛ از این رو حضرت محمد(ص) بر اساس فرمان خداوند به صورت مخفیانه به سمت یثرب حرکت کردند. پیش از آن، تعدادی از مردم یثرب در موسم حج، مسلمان شده بودند. آنان طی پیمان‌های عقبۀ اول و دوم، طی دو سال متمادی با پیامبر(ص) سوگند وفاداری و حمایت از ایشان یاد کرده بودند. با شکست نقشه قتل پیامبر(ص) که با فداکاری حضرت علی(ع) در خوابیدن بر بستر پیامبر(ص) میسر شد، شروع هجرت سایر مسلمانان به سمت یثرب آغاز شد. حضرت فاطمه (س) نیز همراه فاطمه بنت اسد، فاطمه بنت زبیر، ام‌ایمن و فردی دیگر در معیّت حضرت علی(ع)، به سمت مدینه حرکت کرد و در منطقه قُبا به رسول خدا(ص) ملحق شد. آنان با استقبال اهل یثرب وارد این شهر شدند.

ورود به قباء

رسول خدا(ص) که چند روزی زودتر هجرت را آغاز کرده بود، در روستایی که فاصله چندانی با مدینه نداشت و به قباء معروف بود ماند و میهمان یکی از اهالی آن روستا شد و در انتظار رسیدن امیرمؤمنان و فاطمه(ع) و دیگر زنان بود و به کسانی که از رسول خدا(ص) می‌خواستند زودتر به مدینه وارد شود، فرمود: "هرگز به مدینه وارد نخواهم شد مگر با پسر عمو و دخترم". بالاخره انتظار به سر آمد و امیرمؤمنان(ع) با پاهای ورم کرده به همراه فاطمه(س) و سایر همراهان به قباء وارد شد. رسول خدا(ص) بی‌درنگ و با شادی فرمود: "بگویید علی نزد من آید". همراهان گفتند: علی توان حرکت ندارد. رسول خدا(ص) خود بر بالین او آمد و وقتی نگاه مبارکش به او افتاد او را در آغوش گرفته و به خاطر ورمی که در پای آن حضرت بود، گریه کرد و اشک بر گونه‌های مبارکش جاری شد، رسول خدا(ص) مقداری از اشک خود را به پاهای مبارک امیرمؤمنان کشید و از خداوند برای او عافیت خواست و به برکت این عمل پیامبر(ص) هرگز پاهای علی(ع)، دردناک نشد.

بالاخره هجرت با تمام سختی‌هایش به پایان خود رسید و پیامبر(ص) و همراهان همه باهم به مدینه وارد شدند. از کارهای نخستین رسول خدا(ص) در مدینه خواستگاری از سوده و ازدواج با او بود. همچنین ازدواج با ام سلمه در همان اوایل زندگی در مدینه صورت پذیرفت و رسول خدا(ص) پس از ازدواج با او، امور فاطمه(س) را به وی سپرد، ام سلمه خود در این باره می‌گوید: من درصدد راهنمایی و آموزش راه رسم زندگی به فاطمه(س) برآمدم اما به خدا سوگند همه چیز را او بهتر از من می‌دانست.

دوران کودکی فاطمه(س) با تمام مشکلات، سپری شد و دوران ازدواجش فرا رسید اما چه کسی می‌توانست همسان کسی چون زهرا باشد، کسی که بر اهل مدینه و بلکه بر اهالی آسمان پرتو افشانی می‌کند. آری، او کفوی جز امیرمؤمنان(ع) نداشت چنانکه خداوند متعال به رسول خدا(ص) چنین وحی کرد: اگر علی را نمی‌آفریدم، از آدم به بعد کسی در عالم هم کفو دخترت فاطمه نمی‌بود.

ازدواج حضرت فاطمه زهرا

هر چند بزرگان و ثروتمندان قریش و... از خواستگاران حضرت فاطمه (س) بودند؛ اما بنابر اقوال مختلف، در سال اول یا دوم هجرت با حضرت علی(ع) ازدواج کردند که از سوی خداوند تنها هم‌کفو ایشان شمرده شد. این ازدواج در حالی صورت گرفت که برخی افراد، حضرت فاطمه (س) را همچون مادرش به علت ازدواج با حضرت علی(ع) که در آن زمان ثروتی نداشتند، سرزنش می‌کردند، در حالی که امام علی(ع) پسر عموی پیامبر(ص)، اولین مرد مسلمان و برادر پیامبر(ص) در جریان پیمان اخوت در مدینه بودند.

فرزندان ایشان، عبارت‌اند از: امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، زینب کبری(س)، ام‌کلثوم(س) (که برخی اسمش را رقیه دانسته و ولادتش را پیش از فوت پیامبر(ص) و وفاتش را در زمان امام حسن مجتبی(ع) می‌دانند؛ هرچند بنا بر یک قول، دختری دیگر به نام رقیه داشته‌اند که در کودکی فوت کرد) و محسن(ع) (که در جریانات پس از وفات پیامبر(ص) سقط شد.

زندگی مشترک ایشان با امیرالمؤمنین(ع) و کانون خانواده‌اش، پر از مهر و محبت و انسانیت و تقوا و ایثار بود. در این مدت، چندین آیه قرآن، مانند آیه تطهیر، آیه مباهله و سوره کوثر و... در شأن حضرت زهرا(س) و فرزندان او نازل شد. آن حضرت در حیات اجتماعی خود نیز اسوه و الگوی بانوان جهان است. حضرت تقوا را با شجاعت، حیا و عفت را با حق‌طلبی و فریاد علیه ظالمان توأم ساخت و تا شهادت پیش رفت.

سدالابواب

از وقایع مهم دیگر و مرتبط به حضرت فاطمه (س) و خانواده ایشان، نزول فرمان خداوند مبنی بر مسدود شدن درب تمامی خانه‌هایی بود که به مسجد النبی باز می‌شد و تنها خانه‌ای که از سوی خداوند از این امر مستثنا شد درب خانه ایشان بود. این ماجرا، بیانگر جایگاه این خانواده نزد خداوند است. در روایتی از پیامبر اسلام(ص) فاطمه محبوب‌ترین مردم نزد آن حضرت معرفی شده است. خشم و خشنودی فاطمه همان خشم و خشنودی پیامبر(ص) و در نهایت همان خشم و خشنودی خداوند دانسته شده است.

بعد از رحلت پیامبر(ص) در پی حزن و اندوه شدید فاطمه(س)، خداوند متعال به‌عنوان دل‌جویی از آن حضرت مطالبی را به‌وسیله جبرئیل بر او نازل کرد و حضرت(س) آن مطالب را بر امام علی(ع) املا کردند که این نوشته‌ها نزد اهل بیت(ع) به نام مصحف فاطمه(س) یاد می‌شود. شأن و مزلت حضرت فاطمه زهرا(س) در آیات قرآن کریم نیز بسیار یاد شده است.

در مجموع، حضرت فاطمه (س) در این ده سال ـ که از هجرت تا رحلت پیامبر(ص) به طول انجامید ـ در جامعه نبوی در ابعاد مختلف تربیتی، علمی، اجتماعی و... نقش‌های مهمی ایفا کرد.

حضرت فاطمه زهرا از رحلت پیامبر تا شهادت

حضرت فاطمه (س) در سال یازدهم هجرت، پس از رحلت پیامبر(ص) مدت زمان اندکی زیستند که از سی تا دویست و چهل روز ذکر شده است. پدید آمدن مباحث مربوط به جانشینی پس از پیامبر(ص)، باعث ایجاد دو گروه در بین مسلمانان شد که در ارتباط مستقیم با زندگانی حضرت فاطمه(س) قرار داشت. دسته اول که امامت و جانشینی را مشتمل بر سه شأن قضاوت، حکومت و رهبری معنوی می‌دانستند، این شایستگی را بر اساس ادله عقلی و نقلی، تنها در حضرت علی(ع) می‌دیدند؛ اما گروه دوم، امامت و جانشینی را تنها در امر حکومت و ریاست عامه دیدند و طی جریان سقیفه، ابوبکر را به خلافت برگزیدند.

شیعه معتقد است در این جریان، حضرت علی(ع) بنابر مصالح اسلام سرانجام مجبور به دست کشیدن از حکومت شد؛ اما امامت و رهبری معنوی مردم، همچنان بر عهده ایشان بود. در این باره حضرت فاطمه زهرا(س) از همان ابتدای پدید آمدن جریان سقیفه در دفاع از جریان اول و اثبات آن به اقدامات مختلفی روی آورد؛ همچون: بیان سخنرانی‌های متعدد در مسجد، رفتن به در خانه‌های مهاجران و انصار و یادآوری سخنان پیامبر(ص)، اعتراض به همسران مهاجر و انصار به سبب کناره‌گیری شوهرانشان در دفاع از این جریان در ملاقاتی که به عیادت ایشان آمده بودند و تلاش برای جلوگیری از اجبار حضرت علی(ع) در گرفتن بیعت که به درگیر شدن جناح مخالف با ایشان و حتی وارد ساختن آسیب‌های جسمی وی منجر شد. این امر، سرانجام باعث سقط جنین و بیماری شدید ایشان شد که به شهادت حضرت انجامید.

یکی از وقایع مهم دیگر، که پس از پیامبر(ص) درباره حضرت فاطمه(س) به وقوع پیوست، ماجرای باغ فدک بود. پیامبر(ص) در جریان جنگ خیبر ـ که با صلح پایان پذیرفته بود ـ طبق دستور خداوند، منطفه فدک را به حضرت زهرا(س) بخشید؛ چون در این گونه موارد، بخشی از غنایم به پیامبر(ص) تعلق می‌گرفت، سود سرشار فدک از سوی ایشان به نیازمندان داده می‌شد. پس از رحلت خاتم انبیا(ص) جناح مخالف با این دلیل که ارث به فرزندان پیامبران تعلق نمی‌گیرد، این منطقه را از حضرت فاطمه گرفت؛ از این رو بخشی از تلاش دختر رسول خدا(ص)، ارائه دلایل برای اثبات ارثیۀ خود و بازستاندن فدک در کنار سایر اقدامات ایشان بود.

حضرت فاطمه (س)، سرانجام بعد از گذراندن روزهای سخت بیماری، در سال ۱۱ هجری در مدینه و در پی مصدومیت‌هایی که در راه دفاع از ولایت و حماسۀ غدیر متحمّل شد و پس از انجام وصیت‌های مختلف، طبق فرمودۀ پیامبر(ص)، اولین فردی از خاندان نبوی بود که به دیدار ایشان شتافت. ایشان طبق وصیتشان، شبانه، مخفیانه و در نقطه نامعلومی در مدینه به خاک سپرده شد. قبر پنهان او گواه نارضایتی وی از حکومت وقت بود و وصیتش بر دفن پنهانی و مخفی بودن مدفن، مبارزه‌ای مستمر با باطل و سند مظلومیّت او و خاندان پیامبر است.

گفته می‌شود مدفن آن بانو؛ در خانه، بقیع یا مابین منبر و محراب حضرت رسول اکرم(ص) قرار دارد. در تشییع حضرت، تعدادی انگشت‌شمار از اصحاب، همچون: عقیل، عمار، مقداد، زبیر، ابوذر، سلمان و بریده حضور داشتند.

جستارهای وابسته

• نام حضرت فاطمه زهرا (نام‌های حضرت فاطمه زهرا)
• کنیه‌های حضرت فاطمه زهرا
• کنیه حضرت فاطمه زهرا
• القاب حضرت فاطمه زهرا (لقب‌های حضرت فاطمه زهرا)
• تبار حضرت فاطمه زهرا (نسب حضرت فاطمه زهرا)
• خاندان حضرت فاطمه زهرا
• پدر حضرت فاطمه زهرا (پیامبر خاتم)
• مادر حضرت فاطمه زهرا (حضرت خدیجه)
• برادران حضرت فاطمه زهرا
• خواهران حضرت فاطمه زهرا
• ازدواج حضرت فاطمه زهرا
• همسر حضرت فاطمه زهرا
• کنیزان حضرت فاطمه زهرا
• فرزندان حضرت فاطمه زهرا
• همسران فرزندان حضرت فاطمه زهرا
• سرگذشت تاریخی حضرت فاطمه زهرا (سرگذشت زندگی حضرت فاطمه زهرا):
  • حضرت فاطمه زهرا از تولد تا هجرت (پرورش حضرت فاطمه زهرا):
    • ولادت حضرت فاطمه زهرا
  • حضرت فاطمه زهرا از هجرت تا رحلت پیامبر:
    • وفات پیامبر خاتم
  • حضرت فاطمه زهرا از رحلت پیامبر تا شهادت:
  • سقیفه بنی ساعده
  • روزگار ابوبکر
• عصر حضرت فاطمه زهرا
• شرایط سیاسی و اجتماعی عصر حضرت فاطمه زهرا
• شرایط دینی و فرهنگی عصر حضرت فاطمه زهرا
• شمایل حضرت فاطمه زهرا
• صفات ظاهری حضرت فاطمه زهرا (سیمای حضرت فاطمه زهرا)
• ولایت حضرت فاطمه زهرا
  • ولایت حضرت فاطمه زهرا در قرآن:
  • ولایت حضرت فاطمه زهرا در حدیث:
    • حدیث ثقلین
    • حدیث سفینه نوح
  • ولایت حضرت فاطمه زهرا در حدیث
  • امارت حضرت فاطمه زهرا در حدیث
  • وراثت حضرت فاطمه زهرا در حدیث
  • هدایت حضرت فاطمه زهرا در حدیث
• نصب الهی حضرت فاطمه زهرا به ولایت
• صفات حضرت فاطمه زهرا (ویژگی‌های حضرت فاطمه زهرا):
  • محبوبیت حضرت فاطمه زهرا
• صفات ولایت در حضرت فاطمه زهرا
• علم لدنی حضرت فاطمه زهرا:
  • علم حضرت فاطمه زهرا در حدیث
  • جایگاه علمی حضرت فاطمه زهرا
  • انواع دانش‌های حضرت فاطمه زهرا
  • علم غیب حضرت فاطمه زهرا (پیشگویی حضرت فاطمه زهرا)
• عصمت حضرت فاطمه زهرا:
  • عصمت حضرت فاطمه زهرا در حدیث
• افضلیت حضرت فاطمه زهرا
• فضایل حضرت فاطمه زهرا:
  • حضرت فاطمه زهرا از زبان پیامبر
  • دعاهای پیامبر خاتم برای حضرت فاطمه زهرا
  • پذیرفته شدن دعاهای حضرت فاطمه زهرا
• مناقب حضرت فاطمه زهرا:
  • حضرت فاطمه زهرا در قرآن
  • حضرت فاطمه زهرا در حدیث
• کرامت‌های حضرت فاطمه زهرا:
  • بازگشت خورشید برای حضرت فاطمه زهرا
• رخدادهای خارق‌العاده زندگی حضرت فاطمه زهرا
• دیدگاه‌هایی درباره شخصیت حضرت فاطمه زهرا
• سیره حضرت فاطمه زهرا:
  • ویژگی‌های عملی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره عبادی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره عرفانی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره اخلاقی حضرت فاطمه زهرا:
    • ویژگی‌های اخلاقی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره اعتقادی حضرت فاطمه زهرا:
    • ویژگی‌های اعتقادی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره علمی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره تبلیغی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره تربیتی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره خانوادگی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره اجتماعی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره سیاسی حضرت فاطمه زهرا:
    • ویژگی‌های سیاسی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره اقتصادی حضرت فاطمه زهرا
  • سیره قضایی حضرت فاطمه زهرا:
    • داوری‌های حضرت فاطمه زهرا
  • سیره نظامی و جنگی حضرت فاطمه زهرا:
    • ویژگی‌های جنگی حضرت فاطمه زهرا
• مأموریت حضرت فاطمه زهرا
• نقش‌های ویژه حضرت فاطمه زهرا
• کارگزاران حضرت فاطمه زهرا
• شاگردان حضرت فاطمه زهرا
• مخالفان یا دشمنان حضرت فاطمه زهرا:
• دشمنی با حضرت فاطمه زهرا
  • ویژگی‌های دشمنان حضرت فاطمه زهرا
  • نیرنگ‌های دشمنان حضرت فاطمه زهرا
  • زیان‌های دشمنی با حضرت فاطمه زهرا
  • انگیزه‌های دشمنی با حضرت فاطمه زهرا
• وظایف امت نسبت به حضرت فاطمه زهرا:
  • شناخت شخصیت و جایگاه حضرت فاطمه زهرا
  • شناخت حقوق حضرت فاطمه زهرا
  • شناخت سیره و معارف حضرت فاطمه زهرا
  • ایمان به حضرت فاطمه زهرا (کفر به دشمنان حضرت فاطمه زهرا)
  • پذیرش ولایت حضرت فاطمه زهرا (بیزاری از دشمنان او)
  • محبت به حضرت فاطمه زهرا (بغض به دشمنان او):
    • دوست داشتن حضرت فاطمه زهرا
    • برکات دوست داشتن حضرت فاطمه زهرا
    • ویژگی‌های دوستداران حضرت فاطمه زهرا
    • غلو در دوست داشتن حضرت فاطمه زهرا
  • مودت حضرت فاطمه زهرا (عداوت با دشمنان او)
  • تمسک به حضرت فاطمه زهرا
  • اعتصام به حضرت فاطمه زهرا
  • تبعیت از حضرت فاطمه زهرا
  • اطاعت از حضرت فاطمه زهرا
  • معیت با حضرت فاطمه زهرا
  • وفاداری در بیعت با حضرت فاطمه زهرا
  • اجابت دعوت حضرت فاطمه زهرا
  • تسلیم امر حضرت فاطمه زهرا (جنگ با دشمنان او)
• مظلومیت حضرت فاطمه زهرا
• شهادت حضرت فاطمه زهرا (ترور حضرت فاطمه زهرا):
  • خبر دادن پیامبر از شهادت حضرت فاطمه زهرا
  • پس از شهادت حضرت فاطمه زهرا
• پرسش و پاسخ دوران حضرت فاطمه زهرا

منابع

1. کرمانی کجور، محمد، مقاله « فاطمه زهرا دختر رسول خدا »، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
2. شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
3. دین‌پرور، سید جمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر