جنگ احد در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث غزوه است. جنگ احد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ احد در قرآن - جنگ احد در تاریخ اسلامی - جنگ احد در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

جنگ احد از مهم‌ترین و عبرت‌آموزترین جنگ‌های دوران پیغمبر(ص) است. این جنگ، یک سال پس از جنگ بدر در سال سوم هجری در دامنه رشته کوه اُحد اتفاق افتاد و مهمترین علت وقوع آن جبران شکست کفار قریش از مسلمانان در جنگ بدر بود. مشورت با مسلمانان منجر به جنگ در بیرون مدینه شد و نتیجه اولیه آن شکست مشرکان بود، اما با سرپیچی تیراندازان و حمله مجدد کفار؛ مسلمانان شکست خوردند و برخی از بهترین یاران پیامبر(ص) مانند حضرت حمزه به شهادت رسیدند. رشادت‌های علی(ع) در احد از وقایع معروف این غزوه است.

مقدمه

غزوه احد دهمینو به قولی نهمین و از مهم‌ترین و عبرت‌آموزترین جنگ‌های دوران پیغمبر(ص) است. این جنگ، یک سال پس از جنگ بدر، در هفتم یا نیمه شوال سال سوم هجری و در سی و دومین ماه از هجرتِ رسول خدا(ص)، در دامنه رشته کوه "اُحد" در شمال مدینه، میان مسلمانان و مشرکان قریش اتفاق افتاد.

در وجه نام‌گذاری این کوه سرخ‌رنگ که در شمال مدینه (۴ کیلومتری مدینه) قرار دارد گفته شده: بر اثر جدایی‌اش از دیگر کوه‌های منطقه، اُحُد نامیده شده است. برحسب روایات، چون خداوند بر کوه طور سینا تجلّی کرد، چند ‌قطعه از آن جدا شد و در جاهای گوناگون قرار‌گرفت که یک قطعه از آن، کوه اُحُد در مدینه است. در فضیلت آن نقل شده که اُحُد، یکی از کوه‌های بهشت است. پیامبر(ص) فرمود: اُحُد کوهی است که ما را دوست دارد و ما او را دوست داریم.

علت وقوع جنگ احد

در پی شکست کفار قریش از مسلمانان در جنگ بدر که به کشته شدن جمعی از اشراف قریش، منجر شد، باقی مانده قریشیان به مکه بازگشتند. ابوسفیان بن حرب نیز کاروان تجاری قریش را به مکه رسانده و در دارالندوه مستقر کرده بود. جبیر بن مطعم، عکرمة بن ابی‌جهل و صفوان بن امیه با چند نفر از سران قریش که هریک، زخمی از بدر به تن داشتند و پدر یا برادری را از دست داده بودند، نزد ابوسفیان آمدند و پیشنهاد کردند: "خوب است برای انتقام کشته‌شدگان بدر و جنگ با محمد(ص)، اموال کاروان تجاری یا سود به دست آمده از آن را صرف تجهیزات جنگی کنیم. هر کس که در این اموال شرکت دارد از آن صرف نظر کند و همگی آن را به این کار اختصاص دهند و چیزی از آن را جز در جنگ با محمد(ص) صرف نکنند".

این پیشنهاد پذیرفته شد و کالای تجاری که بیشتر از پنجاه هزار دینار ارزش داشتند، برای خرید اسلحه و سایر تجهیزات جنگی هزینه شد. پس قریش جمع شدند و برای خون‌خواهی کشته‌هایشان، خود را آماده ساختند و هم‌پیمانان خود را از کنانه، ثقیف و احابیش به یاری فرا خواندند و سپس به سوی مدینه راه افتادند.

برحسب برخی روایات، در نکوهش کسانی‌که مال خویش را برای مبارزه با اسلام در غزوه اُحُد دادند، این آیه نازل شد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ﴾...

همراهی زنان قریش

ابوسفیان در جای‌گاه ثائر (انتقام‌گیرنده)، فرمان‌دهی سپاه را برعهده گرفت و گریه بر کشتگان بدر را ممنوع کرد صفوان‌بن امیّه پیش‌نهاد کرد زنان را برای یادآوری کشته شدگان بدر و تحریک به خون‌خواهی، همراه خویش سازند. به نظر برخی، بزرگان قریش از آن جهت زنان را همراه ‌خود بردند که از جنگ نگریزند؛ زیرا فرار با ‌زنان دشوار و رها کردن آنان در میدان جنگ ننگ بود.

مؤرخان تعداد زنان را پانزده نفر برشمرده‌اند؛ از جمله این زنان، هند دختر عتبه همسر ابوسفیان، ام حکیم همسر عکرمة بن ابی‌جهل، فاطمه دختر ولید بن مغیره و همسر حارث بن هشام، ریطه همسر عمروعاص، سلافه دختر سعد و همسر طلحه بن ابی‌طلحه و... بودند.

عبّاس‌ بن عبدالمطّلب عموی پیامبر(ص) طیّ نامه‌ای محرمانه به‌وسیله مردی از بنی‌غفّار رسول خدا را از زمان حرکت و توان نظامی قریش آگاه کرد. زمانی که ابیّ ‌بن کعب نامه را برای حضرت خواند، پیامبر(ص) از او خواست که مضمون نامه را فاش نکند. با این حال، چیزی نگذشت که خبر حرکت قریش در مدینه شایع شد. افزون بر پیک عبّاس، عمرو ‌بن سالم خزاعی یا عدّه‌ای از بنی‌خزاعه که هم پیمان رسول خدا بودند، حضرت را از حرکت و توان نظامیقریش آگاه ساختند.

همین که خبر حرکت قریش در مدینه منتشر شد، منافقان و یهودیان مدینه به خبرسازی و تضعیف روحیه مسلمانان پرداختند و می‌گفتند: "برای محمد(ص) خبر خوشی نرسیده است".

حرکت قریش به سوی مدینه

سپاه قریش به همراه دیگر قبایل عرب (مانند بنی‌کنانه و ثقیف و اهل تهامه) مرکّب از ۳۰۰۰ یا ۵۰۰۰ نفر که ۷۰۰ تن از آنان زره‌پوش بودند، همراه ۲۰۰ اسب و ۳۰۰۰ شتر، آماده حرکت شدند.

آنان در هر منزل که می‌رسیدند، زنان در حالی که دف و دایره با خود داشتند، بیرون می‌آمدند و با یاد کردن از کشته‌شدگان بدر، مردان را به جنگ تحریض می‌کردند تا اینکه سپاه کفر به "ذوحلیفه" رسید.

سپاه قریش، پنجم یا دوازدهم شوّال در دامنه کوه اُحُد نزدیک کوه عینین فرود آمد. درباره اینکه چرا مشرکان در جنوب مدینه که بر سر راهشان بود، فرود نیآمدند و شهر را دور زده، در شمال آن فرود آمدند، علّت خاصّی در تاریخ ذکر نشده است؛ امّا برخی، مدخل شهر مدینه را در آن زمان فقط از طریق شمال و از کنار کوه اُحُد دانسته‌اند و به نظر برخی دیگر، قریش برای چراندن مرکب‌های خود در کشت‌زارهایی معروف به عِرْض که در شمال مدینه قرار دارد و صدمه زدن به مسلمانان، در شمال فرود آمدند.

رسول خدا(ص) دو نفر را برای تحقیق به بیرون مدینه فرستاد. آنان به سوی اردوگاه دشمن رفتند و پس از بازگشت، گزارش‌های خود را به اطلاع آن حضرت رساندند. پیامبر(ص) به این مقدار اکتفا نکرد و حباب بن منذر را روانه ذوحلیفه کرد تا از آمار نفرات دشمن، اطلاعات دقیقی به دست آورد. او به سوی سپاه قریش رفت و بعد از جمع‌آوری اطلاعات از تعداد نفرات و اسبان و تدارکات سپاه دشمن، به مدینه بازگشت و اطلاعات به دست آمده را در خلوت به رسول خدا(ص) گزارش داد.

مشورت با مسلمانان در امر جنگ

گروهی از اصحاب برای جلوگیری از شبیخون دشمن، شب جمعه را به پاسداری از مدینه به‌ویژه مسجد و خانه پیامبر(ص) پرداختند. روز جمعه، رسول خدا با مسلمانان درباره شیوه مقابله با دشمن مشورت کرد. نظر خود پیامبر(ص)، ماندن در مدینه بود. عبدالله بن ابی و عده‌ای از بزرگان مهاجر و انصار نیز در این امر با رسول خدا(ص) هم نظر بودند؛ با این استدلال که در کوچه‌های کم عرض مدینه بهتر می‌توان با دشمن مقابله کرد، زنان و افراد ناتوان هم از بالای بام‌ها و برج‌ها به ما کمک می‌کنند.

اما عده‌ای از جوانان و کسانی که در جنگ بدر توفیق حضور نداشتند، خواستار خروج از مدینه بودند و مصرّانه از پیامبر(ص) می‌خواستند که برای جنگ از مدینه خارج شوند. برخی از ریش سفیدان و خیرخواهان مثل حمزة بن عبدالمطلب، سعد بن عباده، نعمان بن مالک بن ثعلبه و برخی دیگر از اوس و خزرج نیز گفتند: "ای رسول خدا(ص)! می‌ترسیم دشمن تصور کند ما از ترس برخورد با آنان بیرون نرفته‌ایم و این موضوع سبب گستاخی‌شان نسبت به ما شود؛ شما روز بدر، سیصد نفر بودید و خداوند پیروزتان فرمود و حال آنکه امروز، مردم زیادی هستیم. ما آرزوی چنین روزی را داشتیم و از خداوند آن را مسئلت می‌کردیم، اکنون خداوند آن را در کنارمان فراهم ساخته است". همچنین در جاهلیّت هرگاه به ما حمله می‌کردند و ما در شهر می‌ماندیم تا زمانی که بیرون از شهر با آنها نمی‌جنگیدیم، طمعشان از ما قطع نمی‌شد.

سرانجام نظر موافقانِ بیرون رفتن از مدینه، بر نظر دیگران ترجیح داده شد. آن روز، پیامبر خاتم(ص) بعد از اقامه نماز جمعه، خطبه خواند و وعده پیروزی داد. سپس به منزل رفت و لباس رزم پوشید. در این هنگام، عده‌ای از آنان که روی بیرون رفتن از مدینه، اصرار داشتند از پافشاری خود پشیمان شدند و به پیامبر(ص) گفتند: "سزاوار نبود که ما بر کاری که خاتم انبیا(ص) خلاف آن را اراده فرموده است اصرار بورزیم. اگر مایل باشی در شهر می‌مانیم". اما رسول خدا(ص) فرمود: "اکنون دیگر گذشته است؛ چرا که سزاوار نیست بر پیامبری که لباس رزم بپوشد و جنگ نکرده، آن را از تن بیرون آورد". بدین ترتیب پیامبر اکرم(ص) همراه هزار نفر از اصحاب خود برای جنگ با مشرکان مکه خارج شد و عبدالله بن ام‌مکتوم را جانشین خویش در مدینه قرار داد.

بازگشت منافقان به مدینه

وقتی سپاه اسلام به منطقه "شوط" ـ که سر راه احد قرار داشت ـ رسیدند؛ عبدالله بن ابی که موافق بیرون رفتن از مدینه نبود با پیروان خود ـ که ثلث سپاه اسلام را تشکیل می‌دادند ـ بازگشتند؛ او می‌گفت: "محمد(ص) با رأی ما مخالفت کرد و به سخنان کودکان گوش فرا داد. به خدا نمی‌دانیم که چرا بی‌علت، خود و فرزندانمان را به کشتن دهیم". سپس به مدینه بازگشت.

اقدام ناجوانمردانه عبدالله بن ابی و همراهان منافقش در آن موقعیت خطیر، تأثیر بسیار سوئی بر روحیه مسلمانان برجا گذاشت و جوّ سپاه اسلام را به شدت ملتهب و متشنج کرد؛ اما به لطف الهی، سپاه اسلام، روحیه خود را باز یافت و به سوی احد حرکت کردند.

صف‌بندی دو سپاه

رسول خدا(ص) با راهنمایی ابوحثمه حارثی، راهی کوتاه‌تر را برگزید و سپاه اسلام در مسیر اُحُد در منطقه شیخان فرود آمد. رسول خدا از سپاهیانش بازدید کرد و نوجوانانی را که در سپاه بودند، به جز رافع‌بن خدیج که تیراندازی ماهر و ]]سمرة بن جندب]] که نوجوانی چابک بودند، به مدینه بازگرداند پیامبر سپس سپاه را مرتب و میمنه و میسره سپاه را منظم کرد. حضرت، چینش سپاه اسلام را به گونه‌ای قرار داد که کوه احد، پشت سر اردوگاه اسلام قرار می‌گرفت و مدینه فرا روی آنان. پیامبر(ص) نیروها را مرتب کرد و برایشان خطبه خواند و سربازانش را به تقوا سفارش کرد و از اختلاف با یکدیگر برحذر داشت و آن روز را برای کسانی‌که یقین و صبر را پیشه سازند، روز پاداش دانست و آنها را به جهاد تحریض کرد. سپس پرچم سپاه اسلام را به مصعب بن عمیر و بر حسب بعضی نقل‌ها به علی ‌بن ابی‌طالب سپرد.

حضرت، پنجاه نفر از کمانداران را به فرماندهی عبدالله بن جبیر، مأمور محافظت از شکاف کوه احد کرد و به آنان دستور داد که به وسیله تیرهای خود، لشکر را از پشت سر محافظت کنند و به آنها تأکید کرد که به هیچ وجه، چه پیروز شویم و چه شکست بخوریم، شما از جای خود، حرکت نکنید.

مشرکان نیز صف‌های خود را بیاراستند و خالد بن ولید را در راست و عکرمة بن ابی‌جهل را در سمت چپ سپاه خود امیر کردند. زنان قریش نیز پیوسته با نواختن دایره و دف به تحریض مردان می‌پرداختند و کشتگان بدر را به خاطر می‌آوردند. پیامبر(ص) با شنیدن اشعار آنها فرمود: خدایا! از تو کمک می‌خواهم و به تو پناه می‌برم و در راه تو می‌جنگم. خداوند مرا کفایت می‌کند و او نیکو وکیلی است.

در میان قریش، بنی‌عبدالدار، منصب پرچمداری قریش در جنگ‌ها را بر عهده داشتند. ابوسفیان برای اطمینان از پایداری آنها، نزدشان رفت و با سخنان خود آنان را تهییج کرد و بر سر غیرت آورد تا پرچم را وانگذارند و آن را در طی جنگ، پا بر جا دارند.

آغاز جنگ

مسلمانان با شعار "أمت أمت" آماده جنگ شدند تا اینکه ابوعامر عبد عمرو (ابوعامر فاسق) آتش جنگ را بر افروخت. او با پنجاه نفر از افراد قوم خود، در حالی که غلامان قریش نیز آنان را همراهی می‌کردند، جلو آمد و فریاد زد: "ای آل اوس! من ابوعامرم" قومش که صدایش را شنیدند، گفتند: "لعن و نفرین بر تو باد، ای فاسق!" سپس سنگبارانشان کردند. آنها نیز فرار کردند و عقب نشستند. در این هنگام، زنان قریش جلو آمدند و با نواختن دایره و دف به تحریض مردان پرداختند و اشعاری را می‌سرودند.

سپس طلحة بن ابی‌طلحه، پرچمدار قریش جلو آمد و مبارز‌ طلبید. علی(ع) با او به مبارزه پرداخت و چنان ضربتی بر سر طلحة بن ابی‌طلحه زد که شمشیرش، فرق طلحة بن ابی‌طلحه را شکافت و به ریش او رسید. پس از کشته شدن طلحة بن ابی‌طلحه، برادرش عثمان، پرچم قریش را به دست گرفت و رجزخوان به میدان آمد. حمزه به او حمله کرد و با ضربتی او را کشت. بعد از عثمان، ابوسعد بن ابی‌طلحه به میدان آمد که او نیز با تیر سعد بن ابی‌وقاص کشته شد. پرچمداران قریش، یکی پس از دیگری به میدان آمدند و کشته شدند تا اینکه آخرین آنها، به نام صوأب جشمی، غلام بنی عبدالدار، به میدان آمد. او نیز به دست توانای علی(ع) کشته شد . پس از کشته شدن پرچم‌داران قریش (اصحاب لواء) رزمندگان اسلام در مدّتی کوتاه سپاه قریش را درهم شکستند و مشرکان گریختند و فریاد زنانشان بلند شد نسطاس غلام صفوان که در لشکرگاه قریش بود، می‌گوید: مسلمانان تا آنجا پیش رفتند که وی را به اسارت گرفته و اموال لشکرگاه را تصاحب کردند. در این میان، خالد‌ بن ولید چند بار به میسره سپاه اسلام هجوم‌برد که هر بار، تیراندازان جبل الرماة او را به عقب‌نشینی واداشتند.

سرپیچی از دستور پیامبر(ص)

تیراندازانی که رسول خدا(ص) آنان را مأمور محافظت از شکاف کوه احد کرده بود توصیه‌های پیامبر اکرم(ص) را ندیده گرفتند و محل خدمت خود را ترک کردند. آنها عبدالله بن جبیر را با کمتر از ده نفر در جای خود، تنها گذاشتند و به هوای جمع‌آوری غنیمت، به وسط میدان آمدند. در این زمان، سواره نظام دشمن، به فرماندهی خالد بن ولید که چشم به این نقطه داشت با کشتن بقیه محافظان، از پشت سر به مسلمانان حمله‌ور شدند. صفوف مسلمانان به هم ریخت و جنگ به نفع مشرکان شد.

شهادت حمزه عموی پیامبر(ص)

مقالهٔ اصلی: حمزة بن عبدالمطلب

در این زمان، خبر شهادت حمزة بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص) به دست وحشی ـ غلام جبیر بن مطعم ـ به گوش همگان رسید. شهادت حمزه، مسلمانان را به خروش آورد و بر شدت حملاتشان افزود. با حملات مسلمانان، لشکر قریش رو به فرار گذاشتند و متفرق شدند.

حمله ناگهانی قریش و شکست مسلمانان

حمله ناگهانی قریش، سپاه اسلام را از هم پاشید. در این هنگام، پرچم قریش که بر زمین افتاده بود، به دست زنی با نام "عمره دختر علقمه حارثیه" برافراشته شد و بدین ترتیب سپاه فراری و پراکنده قریش با دیدن حملات سوارانشان، گرد پرچم خود جمع شدند و به مسلمانان یورش آوردند. با شهادت مصعب بن عمیر، پرچمدار سپاه اسلام، و به علت شباهتی که او به رسول خدا(ص) داشت، دشمن گمان کرد پیامبر(ص) را به شهادت رسانده است؛ پس فریاد برآوردند که محمد(ص) کشته شد.

این خبر، مسلمانان را بیش از پیش در هم ریخت. سپاه اسلام به شدت درمانده شده بود و نمی‌دانستند چه کنند. اکثر مسلمانان کشته یا زخمی شده بودند و یا فرار کرده بودند. آشفتگی در سپاه اسلام به آن حد رسیده بود که مسلمانان از شدت عجله و نگرانی، بعضی، بعضی دیگر را می‌کشتند. حتّی بعضی از آنان به فکر بازگشت به دین پیشین خود و گرفتن امان‌نامه از ابوسفیان بودند. خداوند در پاسخ به آنها فرمود: محمّد هم‌چون پیامبران گذشته است. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود بازمی‌گردید: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾ انس بن نضر، آنان را که از جنگ دست کشیده بودند، خطاب کرد که اگر محمّد کشته شده، خدای ‌محمد که کشته نشده است. برای هدفی که او جنگید، بجنگید و خود جنگید تا به شهادت رسید.

بسیاری از مسلمانان متفرق شدند و به کوه گریختند. بعضی دیگر از آنان هم به سوی مدینه فرار کردند. عثمان بن عفان، عقبة بن عثمان و سعد بن عثمان که دو تن از انصار بودند، فراری شدند و تا "جلعب" (کوهی در حدود مدینه) رفتند و سه روز در آنجا مخفی شدند.

ابن ابی‌سبره از قول محمد بن سلمه در توصیف وضعیت فاجعه‌بار مسلمانان در آن روز چنین نقل کرده است: "چون مسلمانان پراکنده و گریزان شدند، با چشم خود، رسول خدا{صل}} را دیدم و با گوش خود شنیدم که آن حضرت می‌فرمود: فلانی و فلانی؛ پیش من بیاید، من رسول خدایم؛ ولی هیچ یک از آن دو، به حضرت توجهی نکردند و گریختند". پیامبر(ص) پیوسته فریاد می‌زد: "بندگان خدا پیش من آیید! بندگان خدا پیش من آیید!" اما هیچ کس توجهی نمی‌کرد. بعضی از آنان که روی صخره، پناه گرفته بودند از روی عجز می‌گفتند: "ای کاش یکی را پیش عبدالله بن ابی می‌فرستادیم تا برای ما از ابوسفیان امان بگیرد. ای مردم! محمد(ص) کشته شده است. پیش از آنکه قومتان بیایند و شما را بکشند، سوی آنها بروید". پیامبر(ص) در میدان جنگ، تنها مانده بود و فقط شمار اندکی از مسلمانان، همراه رسول خدا(ص) باقی مانده بودند و دور حضرت را گرفتند و در برابر حملات بی‌شمار دشمنان، از ایشان دفاع می‌کردند.

گفته شده است جز سه نفر (علی، طلحه و زبیر) و به نقلی دیگر شش یا هفت نفر که طلحه و زبیر از جمله آنان بودند، کسی در کنار پیامبر(ص) باقی نمانده بود. عده‌ای نیز این گروه را علی(ع)، ابودجانه، سهل بن حنیف، مقداد، سعد بن ابی‌وقاص، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش، شماس بن عثمان، طلحه، زبیر و عده‌ای از انصار دانسته‌اند.

متأسفانه در ذکر نام این گروه فداکار، دست عده‌ای به تحریف تاریخ آلوده و نام‌هایی بر آن افزوده شد که درخور چنین فضیلتی نبوده‌اند.

رشادت‌های علی(ع) در احد

امیرمؤمنان علی(ع) در روز احد، رشادت‌های بسیاری از خود نشان داد. ایشان با اینکه در این جنگ، زخم‌های زیادی برداشته بود، شجاعانه می‌جنگید؛ به گونه‌ای که شمشیرش شکست و از پیامبر(ص) درخواست شمشیر کرد و حضرت ذوالفقار خود را به او داد. به پاس شجاعت‌ها و جوانمردی‌های علی(ع) در این روز، منادی از آسمان ندا در داد: «لا سیف الا ذوالفقار، لا فتی الا علی(ع)».

ابن ابی الحدید در وصف پایداری علی(ع) می‌گوید: "هنگامی که عموم اصحاب پیامبر(ص) در روز احد از نزد آن حضرت فرار کردند، دسته‌های لشکر مشرکان که متشکّل از پهلوانان بزرگ بودند، پی در پی به سمت رسول خدا(ص) حمله‌ور شدند. کار، بسیار دشوار و بحرانی شد، یک دسته پنجاه نفره از دلاوران قریش، قصد جان پیامبر(ص) را کردند. رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان(ع) فرمود: ای علی! این گروه را از من دور کن. او پیاده به آنها حمله کرد و بی‌پروا شمشیر زد، تا شماری از آنان را کشت و بقیه را متفرق ساخت".

علی(ع) نیز در توصیف این روز به مردی عرب فرمود: "اگر در آن روز بودی، می‌دیدی که من از یک سو دشمن را می‌راندم و ابودجانه هم در سوی دیگر، گروهی از دشمن را می‌راند و سعد بن ابی‌وقاص، گروه دیگری تا اینکه خداوند، همه گرفتاری‌ها را دفع فرمود". به نقل ابن ابی‌الحدید از ۲۸ نفر از کشته شده‌های جنگ احد، ۱۲ نفر آنان به دست علی(ع) کشته شدند که این خود، حاکی از روحیه رشادت و سلحشوری آن حضرت در این جنگ است.

امام صادق(ع) فرمودند: چون در جنگ احُد، مردم از گِرد پیامبر(ص) پراکنده شدند، ایشان، رو به آنان می‌فرمود: "من، محمد هستم. من پیامبر خدایم. کشته نشده و نمرده‌ام"... مشرکان، از سمت راست به پیامبر(ص) حمله کردند که علی(ع)، آنان را پراکنده می‌کرد و چون پراکنده‌شان می‌ساخت، از سمت چپ به پیامبر(ص) یورش می‌بردند و پیوسته، در این حال بود تا آنکه شمشیرش شکست و سه تکه شد. پس نزد پیامبر(ص) آمد و شمشیر شکسته‌اش را پیش ایشان [بر زمین‌] نهاد و گفت: این شمشیر من شکسته است. آن روز، پیامبر(ص)، ذوالفقار را به او داد و چون پیامبر(ص)، لرزش پاهای علی(ع) را از فراوانی کارزار دید، سر به آسمان بلند کرد و در حالی که می‌گریست، گفت: "ای پروردگار! به من وعده داده‌ای که از دینت پشتیبانی کنی، و اگر بخواهی، می‌توانی". پس علی(ع) به پیامبر(ص) رو آورد و گفت: ای پیامبر خدا! همهمه شدیدی می‌شنوم و می‌شنوم که می‌گوید: "حَیزوم، به پیش!" و قصد ضربه زدن به کسی را نمی‌کنم، جز آنکه پیش از ضربت من، بی‌جان فرو می‌افتد. پیامبر(ص) فرمود: "این، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل(ع) با فرشتگان‌اند". سپس جبرئیل(ع) آمد و کنار پیامبر خدا ایستاد و گفت: "ای محمد! بی گمان، این کار، ازخودگذشتگی است". پیامبر(ص)‌] فرمود: "علی از من است و من از علی‌ام". جبرئیل(ع) گفت: "و من هم از شمایم". سپس، مشرکان در هم شکسته شدند.

در کتاب الإرشاد چنین آمده است: "چون مردم در جنگ احد از گِرد پیامبر(ص) پراکنده شدند و امیر مؤمنان، ایستادگی کرد، پیامبر(ص)‌] به او فرمود: "تو چرا با مردم نرفتی؟". امیر مؤمنان گفت: بروم و تو را وانهم، ای پیامبر خدا؟! به خدا سوگند نمی‌روم تا کشته شوم و یا خداوند، وعده یاری به تو را تحقق بخشد. پس پیامبر(ص) به او فرمود: "ای علی! مژده باد که خداوند، وعده‌اش را تحقق می‌بخشد و مشرکان، دیگر هیچ‌گاه مانند امروز بر ما دست نمی‌یابند!". سپس به گروهی که به او رو آورده بودند، نگریست و به علی(ع) فرمود: "ای علی! کاش به اینان حمله می‌بردی". امیر مؤمنان، حمله برد و هشام بن[امیه مخزومی را از آنان کشت و گروه، در هم شکست. پس گروه دیگری رو آوردند و پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: "به اینان حمله کن!"، که بر آنان حمله کرد و عمرو بن عبد الله جُمحی را از آنان کشت و آنان نیز پراکنده شدند. سپس گروه دیگری رو آوردند و پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: "به این گروه، حمله کن!" که بر آنان حمله بُرد و بشر بن مالک عامری را از آنان کشت و گروه، در هم شکست و پس از آن، دیگر هیچ یک از آنان بازنگشت. مسلمانانِ فراری به نزد پیامبر(ص) بازآمدند و مشرکان، به مکه بازگشتند. پیامبر(ص) نیز به مدینه بازگشت. پس فاطمه(س) به استقبال او آمد و با ظرف آبی که همراه داشت، صورت پدر را شست. در پی او، علی(ع) آمد که دستش تا شانه خونین بود و "ذوالفقار" را همراه داشت. آن را به فاطمه(س) داد و گفت: این شمشیر را بگیر که‌ امروزْ مرا همگامی استوار بود؛ (...) و پیامبر(ص) فرمود: "ای فاطمه! آن را بگیر که همسرت، حق آن را ادا کرد و خدا با شمشیر او، دلاوران قریش را کشت"..

شجاعت پیامبر(ص) در احد

رسول خدا(ص) در آن روز، شجاعت بسیاری از خود نشان داد. ایشان آن قدر تیر انداخته بود که زهِ کمانش پاره شد، سپس شروع به سنگ انداختن کرد.

زخمی شدن پیامبر(ص)

رفته‌ رفته دشمن، خود را به رسول خدا(ص) رسانیدند و با پرتاب سنگ، دندان پیشین ایشان را شکستند و لب و صورتش را مجروح ساختند. بر اثر ضربت شمشیر لیثی، گونه پیامبر(ص) شکافته شد به حدی که حلقه‌های کلاه‌خود حضرت، در آن فرو رفت.

با این حال، انتشار خبر کشته شدن پیامبر(ص) خیال قریش را راحت کرده بود. آنان در میان کشتگان در جستجوی جنازه پیامبر(ص) بودند و این فرصت مناسبی را برای محافظان اندک پیامبر(ص) فراهم آورده بود تا ایشان را به سوی کوه احد منتقل کنند. یاران پیامبر(ص) نیز چنین مصلحت دیدند که خبر کشته شدن پیامبر(ص)، تکذیب نشود تا او بتواند همراه یاران خود به سوی دره کوه، حرکت کند. در این مسیر، حضرت در میان گودالی افتاد که ابوعامر بر سر راه مسلمانان کنده بود و دو زانویش زخمی شد. امیرمؤمنان علی(ع)دست ایشان را گرفت و به کمک طلحه، حضرت را از آنجا بیرون کشید.

اولین نفر از مسلمانان که رسول خدا(ص) را زنده دید و خبر آن را به دیگران بشارت داد، کعب بن مالک انصاری بود؛ پس فریاد زد: "ای مسلمانان بشارت! این رسول خداست". اما پیامبر(ص) به او اشاره کرد که ساکت باشد. مسلمانان با دیدن رسول خدا(ص)، ایشان را در بر گرفتند. سپس حضرت بر فراز کوه احد رفت و در آنجا کمی استراحت کرد. علی(ع) برای حضرت، آب آورد و ایشان با آن آب، خون را از سر و صورت خویش شست.

زنان مسلمان در احد

در پیکار اُحُد، شماری از زنان مسلمان جهت مداوای مجروحان و تعدادی جهت امدادرسانی به رزمندگان اسلام حضور داشتند و هنگامی که جان رسول خدا را در خطر دیدند، مردانه از او دفاع کردند. برحسب بعضی روایات در روز اُحُد ۱۴ زن از‌جمله آنها فاطمه(س) دختر رسول خدا آب و غذا به جبهه حمل می‌کردند و به مجروحان تشنه آب می‌نوشاندند و آنها را مداوا می‌کردند، فاطمه(س) با دست خویش خون از صورت رسول خدا پاک می‌کرد و با آبی که علی(ع) از مهراس (آبی در کوه‌اُحُد) آورده بود، زخم‌های پدر را می‌شست. زنان دیگری چون اُمّ ایمن و عایشه و امّ سلیم و حمنه، دختر جحش، بدین منظور در جبهه نبرد حاضر شده بودند. نُسیبه دختر کعب (اُمّ عَماره) که در روز اُحُد شاهد فرار سپاه اسلام بود، نقل می‌کند: تعداد کسانی ‌که از رسول خدا دفاع می‌کردند، از ۱۰‌ نفر کم‌تر بودند که من و شوهر و دو فرزندم از‌ جمله آنها بودیم. فداکاری او در حفظ جان رسول خدا به‌گونه‌ای بود که به فرموده حضرت، به هر سو که می‌نگریستم، اُمّ عمارة را می‌دیدم که از من دفاع می‌کرد تا آنجا که جراحت‌های بسیاری بر او وارد شد و حضرت فرمود: مقام نُسیبه امروز جایگاهی بهتر از فلان و فلان است و نقل شده است که هنگام وفات، ۱۳ زخم بر تن داشت.

جنگ روانی و تبلیغاتی ابوسفیان در احد

ابوسفیان در این هنگام برای در هم کوبیدن روحیه مسلمانان و ایجاد تزلزل در عقاید سپاه شکست خورده اسلام، فرصت را مناسب دید و سعی کرد تا اعتقادات مسلمانان را تخریب کند؛ از این رو نزدیک گروهی از مسلمانان که بر بالای کوه احد رفته بودند، رفت، بر صخره‌ای ایستاد و فریاد زد: اعل هبل، اعل هبل! رسول خدا(ص) نیز به مسلمانان دستور داد که در جوابش بگویند: "خداوند برتر و بزرگوارتر است. ما با شما یکسان نیستم. کشته‌های ما در بهشت و کشته‌های شما در دوزخ‌اند". سپس ابوسفیان گفت: "ما عزّی داریم و شما ندارید". حضرت فرمود بگویید: "خدا مولای ماست و شما مولی ندارید". سپس ابوسفیان ادامه داد و گفت: "در میان کشتگان شما چیزی از مثله شدن می‌بینم، ولی نه بدان کار خشنود و نه از آن غمگین شدم؛ نه به این کار دستور داده و نه از آن جلوگیری کرده‌ام".

جنایت هولناک قریش

پس از پایان درگیری و فرو نشستن آتش جنگ، هند ـ همسر ابوسفیان ـ با دیگر زنانی که همراه وی بودند، فرصت را مغتنم شمردند و بر بالای کشته‌های مسلمانان از جمله حمزه سیدالشهداء رفتند. هند، شکم حمزه را درید و جگرش را بیرون کشید. سپس همراه دیگر زنان به سراغ سایر شهدا رفت و همه را مثله کردند و گوش و بینی آنها را بریدند. هند از گوش و بینی بریده‌های شهدا برای خود، دستبند و گلوبند ساخت؛ سپس بر بالای سنگی رفت و اشعاری درباره کشته شدن حمزه و سپاسگزاری از وحشی سرود.

پایان جنگ

جنگ خاتمه یافته بود و ابوسفیان و یارانش آهنگ رفتن کردند. پیامبر(ص)، علی(ع) را به دنبالشان فرستاد تا از رفتنشان مطمئن شوند و به علی(ع) فرمود اگر شتران خود را سوار شدند و اسب‌ها را یدک کشیدند، آهنگ مکّه کرده‌اند و اگر بر اسب‌ها سوار ‌شدند و شترها را پیش راندند، آهنگ مدینه دارند. در این صورت به خدا سوگند! در همان مدینه با آنان می‌جنگم. علی(ع) پس از بازگشت گزارش داد که آنها بر شترها سوار شدند و راه مکّه در پیش گرفتند.

پس از اینکه از رفتن سپاه قریش، اطمینان یافتند به جستجوی شهدا و مجروحان پرداختند. پس بدن حمزه را در دل دره یافتند؛ در حالی که شکمش دریده شده بود و بینی و دو گوشش بریده شده بود. رسول خدا(ص) از این موضوع بسیار متأثر شد. چون مسلمانان غم پیامبر(ص) را از رفتار وحشیانه دشمنان با عمویش دیدند، قسم یاد کردند که اگر بر قریشیان پیروز شدیم، چنان آنان را مثله کنیم که کسی در عرب چنین کاری نکرده باشد؛ اما با نزول آیه ۱۲۶ سوره نحل، پیغمبر خدا(ص) گذشت کرد و صبوری فرمود و مثله کردن را ممنوع دانست.

خاک سپاری شهیدان

مسلمانان برای اطّلاع از هم‌رزمان خویش و دفن شهیدان به میدان نبرد بازگشتند. در این روز، ۷۰ تن از سپاه اسلام به شهادت رسیده بودند و تعداد بسیاری مجروح‌شدند. رسول خدا با همراهانش بر پیکر شهیدان نماز گزارد و مسلمانان را از حمل پیکر شهیدان به مدینه نهی کرد و هنگام خاک‌سپاری آنها فرمود: بنگرید هر کدام از این شهیدان که بیش‌تر حافظ قرآن است، پیکرش را در قبر جلوتر از دیگران قرار‌دهید. در این پیکار، بزرگانی چون حمزه، عموی پیامبر(ص) و مصعب‌ بن عمیر، سعد بن ربیع، عبدالله بن جحش، عمرو ‌بن جموح، عبدالله بن جبیر، حنظله غسیل الملائکه و... به شهادت رسیدند. پس از غزوه اُحُد، رسول خدا(ص) سالی یک بار به زیارت قبور شهیدان اُحُد می‌رفت. هنگامی که به وادی اُحُد می‌رسید با صدای بلند خطاب به آنان می‌فرمود: ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾. به این سیره، خلفای بعدی و بسیاری از صحابه عمل می‌کردند و حضرت فاطمه زهرا(س) هر دو سه روز یک‌بار به زیارت شهیدان اُحُد می‌رفت.

پیامدهای شکست احد

1. مشرکان که پس از پیروزی احساس غرور می‌کردند، تصمیم گرفتند از بین راه مدینه باز‌گردند و برای همیشه به حیات اسلام (به‌ویژه شخص پیامبر(ص)) خاتمه دهند که به غزوه حمراء الاسد انجامید.
2. یهودیان مدینه می‌پنداشتند توان نظامی مسلمانان پس از شکست اُحُد کاهش یافته است؛ بدین جهت درصدد شورش در مدینه برآمدند.
3. اقتدار مسلمانان میان قبایل خارج از مدینه متزلزل شده بود تا جایی که آنها درصدد معارضه با مسلمانان برآمدند.
4. جوّسازی منافقان برضدّ مسلمانان در مدینه و اینکه علّت شکست اُحُد را مخالفت پیامبر(ص) با نظر عبدالله بن ابیّ معرفی کردند. از پیامدهای مثبت این شکست، جدایی صف مؤمنان از منافقان است که قرآن هم بدان اشاره کرده است: ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾.

رفتن به حمراء الاسد

مقالهٔ اصلی: غزوه حمراء الاسد

فردای آن روز از سوی رسول خدا(ص) اعلام شد مسلمانانی که روز گذشته در جنگ احد شرکت داشتند، آماده حرکت به سوی مکه و تعقیب دشمن شوند. این تصمیم برای بازداشتن قریش از حمله مجدد به مدینه، اتخاذ شد. حضرت تا منطقه‌ای به نام "حمراء الأسد" در هشت میلی مدینه رفت و سه روز در آنجا ماند. سپس به مدینه مراجعت فرمود. پیامبر(ص) با این اقدام، موفق شد کفار قریش را از حمله مجدد به مدینه بازدارد.

سرزنش مسلمانان از سوی منافقان و یهودیان

با بازگشت پیغمبر(ص)، یهودیان و منافقان مدینه شروع به شماتت رسول خدا(ص) و دیگر مسلمانان کردند. آنها از این واقعه، ابراز خوشحالی می‌کردند و سخنان ناپسندی بر زبان می‌راندند. منافقان، پیوسته اصحاب پیامبر(ص) را تشویق می‌کردند که از اطراف رسول خدا(ص) پراکنده شوند. یاران پیامبر(ص) که از احد برگشته بودند، عموماً زخمی بودند. عبدالله بن ابی که در جنگ احد مجروح شده بود، تمام شب را بیدار بود و زخم‌هایش را داغ می‌کرد. او به فرزندش می‌گفت: "بیرون رفتن تو همراه محمد(ص) درست نبود. محمد(ص) از گفتار من سرپیچی کرد و حرف بچه‌ها را پذیرفت. به خدا قسم من پیشاپیش، این وضع را به طور کامل می‌دیدم". منافقان، یاران پیامبر(ص) را به باد انتقاد می‌گرفتند و می‌گفتند: "کسانی که از شما کشته شدند، اگر با ما بودند کشته نمی‌شدند". یهودیان نیز با بیان سخنان ناپسندی، می‌گفتند: "محمد(ص) فقط طالب پادشاهی است. هرگز هیچ پیامبری چنین مصیبت زده نشده است. او هم خود زخمی شد و هم اصحابش کشته و زخمی شدند".

آماری از تجهیزات و تلفات دو سپاه در جنگ احد

در این جنگ، نیروهای مشرکان سه هزار نفر بودند و دویست اسب، هفتصد زره و سه هزار نفر شتر همراه داشتند. در مقابل، سپاه مسلمانان، هفتصد رزمنده و یکصد زره و دو اسب داشتند که یکی از این اسب‌ها از آن رسول خدا(ص) بود و دیگری از آن ابی‌برده حارثی.

مؤرخان، شمار شهدای این جنگ را شصت و پنج، شصت و هشت، هفتاد، هفتاد و سه و هفتاد و چهار تن برشمرده‌اند که حمزه سیدالشهداء، عبدالله بن جحش، مصعب بن عمیر، شماس بن عثمان و دیگران از جمله آنان بودند. همچنین مؤرخان، تلفات قریش را بیست و دو، بیست و سه یا بیست و هشت نفر ذکر کرده‌اند.

پیش از شروع نبرد

جنگ احد دومین جنگ بزرگی است که قریشان علیه اسلام به پا کردند. این جنگ در ماه شوال سال سوم هجرت و بعد از گذشت شانزده ماه از جنگ بدر روی داده است.

موقعیت جغرافیایی احد

احد در پنج کیلومتری شمال شهر مدینه قرار دارد. همه راه‌ها برای نفوذ بیگانگان به شهر مدینه صعب العبور بود. در یک بخش، نخلستان‌های شهر قرار داشت که عبور و مرور را سخت می‌کرد. بخش‌های بزرگی از بیابان‌های اطراف مدینه نیز از گدازه‌های آتش فشان پر بود که به آن «حرة» می‌گفتند، عبور از آن هم مشکل بود. تنها راه سهل و ممکن، در کنار کوه احد قرار داشت که یک منطقه باز و زراعی بود.

آمادگی و لشکرکشی کفار

قریشیان بیشتر از یک سال به صور مختلف برای این جنگ مقدمات می‌چیدند. به طور مثال مدت‌ها به هیچ کس اجازه ندادند در عزای کشتگان بدر گریه کند تا با این کار، حقد و کینه و غیظ و غضب بازماندگان بدر را زنده نگه دارند.

یهودیان هم این جنگ را می‌خواستند. بنابراین برای برپایی آن می‌کوشیدند. از جمله کعب بن الاشرف که دشمنی شدیدی با اسلام و پیامبر داشت، بار دیگر به مکه رفت و با خود چهل تن یا بیشتر از یهودیان را همراه، برده بود. کعب بن الاشرف هم شاعر بود، و هم بسیار ثروتمند که از هر دو قدرت خود، برای تخریب اسلام و مقابله با پیامبر استفاده می‌کرد. این بار هم در رثای کشتگان بدر شعر سروده بود، در اجتماعات قریش می‌خواند، آتش نهفته کینه‌ها را افروخته می‌کرد. کعب و یهودیانی که وی را در این سفر همراهی کرده بودند، با مردان قریش در مکه بر ضد پیامبر هم‌پیمان شدند.

ابوعامر مشهور به راهب که بعدها لقب فاسق گرفت نیز با پنجاه نفر از قبیله خویش به قریش پیوسته بودند، آنها را برای این جنگ تشویق می‌کردند و وعده می‌داد که در برخورد با سپاه اسلام، قبیله او خزرج به کمکش خواهند آمد. در پنجم شوال، مشرکان به «عُریض» ناحیه‌ای در نزدیکی احد رسیدند و چارپایانشان را در مزارع آنجا برای چرا رها کردند. پیامبر نیز با لشکر هزار نفری مسلمانان، از مدینه بیرون آمد.

وضعیت سپاه کفر و اسلام

قریش به طور کامل و جدی برای این جنگ آماده شده بود. از جمله همه سودی که از سفر تجاری قبل از جنگ بدر برده بود تا بیست و پنج هزار دینار طلا به پیشنهاد ابوسفیان، برای خرج جنگ ذخیره کرده بود.

در آن روز سه هزار سرباز از قریشیان و قبایل بدوی هم پیمان آنها برای شرکت در این جنگ به میدان آمده بودند که هفت صد تن از آنها زره به تن داشتند. دویست اسب و سه هزار شتر و ساز و برگ نظامی کامل و زنانی برای ساز و آواز و سرگرمی و تشویق و تحریض سربازان در جنگ به همراه داشتند، حتی ابوسفیان زن خود هند را - که در همین جنگ آکلة الأکباد (جگرخواره) نام گرفت - به همراه زنان دیگر به میدان رزم آورده بود. عتبة بن ربیعه (پدر هند)، شیبه (عموی هند) و ولید (برادر هند) و پسر هند که او هم مثل پدر بزرگش عتبه نام داشت در جنگ بدر کشته شده بودند. او در اثناء جنگ با خواندن اشعاری در انتقام گرفتن از اقوام کشته شده‌اش، می‌کوشید تا با شعله‌ورتر ساختن آتش کینه و حس انتقام‌جویی، جنگ را به پیروزی برساند.

اما وضعیت سپاه اسلام به شکل دیگری بود. بر مبنای تحقیقات انجام شده، لشکر اسلام در جنگ احد، خود به چند دسته تقسیم می‌شد که قرآن به همه آنها تصریح می‌کند: دسته اول افراد ضعیف الایمان و منافقانی بودند که با عبدالله بن اُبی از همراهی پیامبر سر باز زدند و صحنه را در همان وسط راه یا صبح روز جنگ ترک کردند.

دسته دوم مؤمنانی بودند که قرآن آنها را به این شکل توصیف می‌کند: ﴿وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ﴾ اینها کسانی بودند که در صفوف منظم برای جنگ آماده شده بودند و خدای متعال بعد از شکست عمومی مسلمانان در مورد آنها مرحمت ویژه‌ای نازل کرد و غم و اندوه شکست را از آنها دور کرده و آرامش و خوابی راحت بر آنها فرو فرستاده است. حتی از گناه فرار آنها وعده مغفرت فرمود.

دسته سوم نیز کسانی بودند که خدای متعال می‌فرماید: ﴿مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا﴾ و بعد از اینکه (در احد) پیروز شدند و آنچه مطلوبشان بود را مشاهده کردند، سستی ورزیدند. از همین‌ها بودند کسانی که خدای متعال می‌فرماید: «گروه دیگری (در شب جنگ) در فکر جان خویش بودند؛ (و خواب به چشمانشان نرفت) آنها گمان‌های نادرستی - همچون گمان‌های دوران جاهلیت - درباره خدا داشتند!» که به اتفاق همه مفسران، برای بیان حال منافقین و افراد ضعیف الایمان داخل در میان سربازان اسلام، در جنگ احد نازل شده است که غیر از حفظ منافع دنیایی خود هیچ هم و هدفی نداشته‌اند، حتی آن وقت که به دین خدا گرویده بودند در فکر و خیال همین منافع بودند، در نتیجه مادامی که از دین بهره‌ای داشتند دین داشتند، از آن دم می‌زدند، همین که منافعی برایشان نداشت، بلکه به منافع دنیایی‌شان لطمه می‌زد ممکن بود از آن روی برگرداندند. البته اینها کسانی هستند که در تاریخ چندان شناخته نشده و پنهان مانده‌اند.

روز نبرد و آغاز درگیری

پرچمداران دو سپاه

مسلمانان صبح روز جمعه به همراهی پیامبر به سمت احد حرکت کردند. قریش نیز از قبل در پای کوه احد اردو زده بود. دو سپاه در دامنه و صحرای مقابل کوه احد مستقر شدند و اول صبح شنبه در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کردند. در پانزدهم شوال سال سوم هجرت صبحگاهان جنگ احد در گرفت.

در این جنگ در جانب اسلام سه پرچم (لواء) بر پا بود؛ مهاجران یک پرچم داشتند با پرچمداری مصعب بن عمیر، انصار پرچمی مجزا داشتند و پرچم سوم یا لواء اعظم که پرچم اصلی سپاه اسلام بود مثل همیشه در دست امیرالمؤمنین(ع) قرار داشت. در جانب مشرکان تیره عبدالدار پرچمدار قریش بودند. آنها خاندانی هستند که پرچم‌داری جنگ‌های قریش را به عهده داشته‌اند و بزرگ آنان از شجاعان نامدار قریش بود. ابوسفیان برای اینکه آنها را بر سر غیرت بیاورد گفت: ما در جنگ بدر به خاطر کشته شدن پرچم‌دار و بر زمین خوردن پرچم، شکست خوردیم. اگر نمی‌توانید پرچم را آن طور که باید نگه دارید، آن را به دست دیگران بسپاریم! گفتند: خواهی دید که ما چگونه پرچم‌داری کنیم.

نقش جانشین پیامبر در میدان احد

اولین پرچم‌دار طلحه بن ابی طلحه بود که از بزرگان و شجاعان قریش محسوب می‌شد. او را «کبش الکتیبه» می‌گفتند. طلحه بعد از اینکه پرچم را به دست گرفت فریاد زد: ای یاران محمد! شما گمان می‌کنید که ما را به شمشیرهای خودتان به جهنم می‌فرستید، ما با شمشیرهای خودمان شما را به بهشت. آیا کسی هست که با شمشیرش مرا به جهنم روانه کند یا من او را به بهشت؟! روشن است که در برابر پرچمدار سپاه دشمن، باید پرچمدار سپاه اسلام به مقابله برود. علی(ع) در جواب طلحه فریاد بر آورد: قسم به آن کس که جانم در دست اوست، من دست از تو برنمی‌دارم تا تو را با شمشیرم به جهنم بفرستم یا تو مرا به بهشت بفرستی!

دو پرچمدار در مقابل هم قرار گرفتند. طلحه ضربه‌ای زد که اثری نکرد؛ اما امیرالمؤمنین(ع) با یک ضربه فرق او را شکافت و شمشیر از کلاه‌خود نفوذ کرده تا گردن پیش رفت. طلحه بر زمین افتاده و کشته شد. و این یک لطمه بزرگ برای دشمن محسوب می‌شد. پیامبر با کشته شدن طلحه تکبیر گفت، همه مسلمانان به پیروی از ایشان تکبیر گفتند.

پس از طلحه، یک به یک پرچمداران بنوعبدالدار به میدان مبارزه با علی(ع) آمدند. پرچم جنگ به دست برادر طلحه یعنی عثمان بن ابی طلحه افتاد. با آمدن او به میدان، پیامبر امیرالمؤمنین(ع) را برای نبرد با وی فرستاد. علی(ع) او را برای مبارزه‌طلبید و در این مقابله ضربه‌ای را به او وارد ساخت که از پا درآمد و او هم به دست امیرالمؤمنین(ع) کشته شد.

سپس مسافع بن طلحه که پدر و دو عمویش به دست علی(ع) کشته شده بودند، پرچم را بلند کرد و پس از او برادرش جلاس بن طلحه علم کفر را برداشت و بعد از وی برادر دیگرش کلاب بن طلحه پرچمدار میدان شد که همگی به دست علی(ع) کشته شدند. پس از آنها حارث بن طلحه علمدار میدان شد تا انتقام خویشانش را بگیرد که وی نیز در پی پدر و دو عمو و برادرانش کشته و راهی دوزخ شد.

بعد از خانواده ابی طلحه، نوبت به أرطاة بن عبد شرحبیل رسید. وی نیز که از همین طائفه بود که به دست علی(ع) به هلاکت رسید. بعد از او دو جنگ‌جوی دیگر از همین قبیله به نوبت پرچمدار میدان شدند که پشت سر هم به دست امیرالمؤمنین(ع) کشته شدند.

بالاخره نوبت به آخرین علمدار لشکر دشمن رسید که غلامی حبشی با نام صواب بود. او نیز توسط علی بن ابی طالب از پای درآمد و کشته شد. اینجا بود که سپاه مشرکان، فرار را بر قرار ترجیح داده و روی به هزیمت نهادند و جنگ به دست امیرالمؤمنین(ع) و به پیروزی اهل اسلام پایان یافت.

قریش که انتظار نداشت در مدت کوتاهی همه پرچمداران دلاور خود را از دست بدهد، گرفتار ترس و رعبی زمین‌گیر کننده شده که آنها را از هم پاشید و نصرت الهی به همت امیرالمؤمنین(ع) بار دیگر برای مؤمنین تحقق یافت.

امیرالمؤمنین(ع) در احتجاج‌های خود در شورای شش نفری که جهت تعیین خلیفه تشکیل گردیده بود، فرمود: شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا در میان شما کسی جز من هست که نه نفر از پرچمداران بنی عبدالدار را در (جنگ احد) از میان برداشته است؟ سپس امام افزود: و غلام آنان به نام «صؤاب) که هیکلی بس درشت داشت، به میدان آمد و در حالی که دهانش کف کرده و چشمانش سرخ گشته بود، می‌گفت: به انتقام اربابانم، جز «محمد» را نمی‌کشم! شما با دیدن او جاخورده و خود را کنار کشیدید؛ ولی من به جنگ او رفتم. ضرباتی بین من و او رد و بدل شد، سرانجام با آخرین ضربتی که بر او وارد کردم، از کمر دو نیم شد. اعضای شورا، همگی سخنان حضرت علی(ع) را شنیده و تصدیق کردند.

کشته‌های دشمن را تا بیست و دو یا سه تن گفته‌اند، که نیمی از آنها را چنان که آوردیم به نام امیرالمؤمنین(ع) ثبت کرده‌اند.

فرار دشمن و غفلت مسلمانان

با کشته شدن پرچم‌داران قریش، لشکر دشمن شکست خورده و پا به فرار گذاشتند. بنابراین هنگامی که مسلمانان فرار دشمن را از معرکه جنگ دیدند، طبق رسم عرب جاهلی و برخلاف فرمایش پیامبر، تنگه احد را ترک کرده و به طمع کسب غنائم بیشتر بر یکدیگر سبقت گرفتند و از خیال جنگ فارغ شده و انسجام نظامی خود را از دست دادند.

دشمن از این غفلت سپاه اسلام استفاده کرد. یک دسته دویست نفری سواره نظام، به ریاست عکرمة بن ابی جهل کوه احد را دور زدند و از پشت سر به مسلمانانی که نظم صفوف خود را به‌هم ریخته به جمع غنائم مشغول بودند حمله‌ور شدند.

از این لحظه، وضع جنگ به کلی عوض شد. سربازان مسلمان فرار را بر قرار ترجیح دادند، ارتباط پیامبر با افراد سپاه قطع گردید و مسلمانان بعد از پیروزی سهل و آسان خویش، شکستی سخت خوردند. اکثراً زخمی و یا کشتار شدند و حدود هفتاد نفر از مجاهدان اسلام، از جمله حمزه بن عبدالمطلب - عموی پیامبر - و مصعب بن عمیر - معلم قرآن و پرچمدار مهاجران - به شهادت رسیدند.

فراریان سپاه اسلام

در این میان منافقی فریاد برآورد که «أَلَا إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ قُتِلَ‌»: آگاه باشید که پیامبر کشته شد! سیره نویسان می‌گویند: شیطان این فریاد را برآورد که این سخن در واقع پوششی برای وجود منافقانی است که در لشکر اسلام حضور داشتند. لشکر مسلمانان به کوه‌های اطراف بالا رفته یا به دوردست‌ها گریختند. ساعتی بعد کسی از آن منافقان که به پشت صخره‌های کوه گریخته و پنهان شده بودند، می‌گفت: ای کاش کسی را می‌داشتیم تا به نزد عبدالله بن ابی بفرستیم که او از ابی سفیان برایمان امان بگیرد! آن‌گاه فریاد زد: هان ای مهاجران در انتظار چه هستید؟ محمد کشته شده! به سوی اقوام (مکی) خود (یعنی لشکر ابی سفیان) برگردید؛ وگرنه می‌آیند و شما را می‌کشند!.

از آن میان می‌توان به گریختن عثمان و بازگشت او بعد از سه روز اشاره کرد. خلیفه دوم خود اقرار به فرار از جنگ احد کرده است. خلیفه اول به گفته خودش از فرار در نبرد احد مستثناء نبوده است.

انس بن مالک نقل می‌کند: عمویم (انس بن نضر)، عمر و طلحة بن عبیدالله را دید که با گروهی از مهاجرین و انصار در بلندی کوه در پس صخره‌ای نشسته و دست روی دست گذاشته‌اند. پرسید: چرا نشسته‌اید؟ گفتند: محمد کشته شده است. انس در جواب گفت: پس از پیامبر با زندگی چه می‌کنید؟ برخیزید و مانند پیامبر خدا به مقابل دشمن بروید و کشته شوید!.

منابع

1. داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
2. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه احد، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
3. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
4. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
5. خراسانی، لطف‌الله، مقاله «احد غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲
6. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر