بجیله در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بجیله است. بجیله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بجیله در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

قبیله بجلی از قبایل عرب و دارای شاخه‌های متعدد بودند که در نواحی مرتفع و کوهستانی یمن و حجاز زندگی می‌‌کردند. انان در ایام جاهلیت بت می‌‌پرستیدند و با ظهور اسلام مسلمان شدند و در فتوحات اسلامی و در جنگ قادسیه، فتح شوشتر و در جنگ‌های دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) و در واقعه عاشورا نقش فعال و پررنگی داشتند. برخی از افراد این قبیله از کارگزاران حکومت علوی بودند و در گسترش تشیع فعالیت زیادی انجام دادند. نافع بن هلال، زهیر بن قین بجلی، صفوان بن یحیی و... نمونه‌هایی از شخصیت‌های بارز و ممتاز قبیله بجلی هستند.

نسب قبیله

سلسله‌ نسب‌ بجيله‌ به‌ درستى‌ معلوم‌ نيست‌، برخی ایشان را اصالتاً عدنانی خوانده و نیای بزرگ ایشان –أنمار- را پسر نِزار بن مَعَدّ بن عدنان معرفی کرده‌اند. بسیاری نیز آنها را قحطانى و از فرزندان مالک بن زید بن کهلان گفته‌اند و بمانند قبيله خثعم‌ از منشعبات قبیله انمار بن‌ اراش‌ بن‌ عمرو بن‌ غوث بن نَبْت بن زيدبن کهلان بن سبأ به شمار آورده‌اند. آنان در وجه تسمیه این قبیله به بجیله، این نام را مأخوذ از نام‌ بجيله‌، دختر صعب‌ بن‌ سعد عشيره‌ دانسته‌اند. ‌ این زن پس از ازدواج با انمار، فرزندانی برای او به دنیا آورد که همگی نام و نسب از مادرشان گرفته، آنان را به جهت نام مادرشان بجلی خوانده‌اند.

برخی از نسابیان هم بجیله را زنی حبشی دانستند که چون حضانت فرزندان انمار را به عهده گرفت، فرزندان انمار جملگی به نام وی خوانده شده‌اند. برخی نیز بجیله را نام کنیزی دانسته‌اند که نزار بن معد به فرزند خود «انمار» بخشید. بواسطه حمله بخت النصر بر مکه و ستمگری‌های او بر مردم آن سرزمین، انمار به همراه بسیاری از عدنانیان به یمن گریخت. چون بجیله کنیز نزار، که در یمن به ازدواج انمار درآمد، یک عرب قحطانی و اهل یمن به شمار می‌رفت، فرزندانش را نیز به نام او خواندند این قبیله چون سالیان دراز در یمن زیست، نام قحطانی گرفت و به عرب جنوبی شهرت یافت. لکن در اصل عدنانی بود. در هر روی، روشن نبودن نسب قوم بجیله، برای این قبیله مشکلاتی را پدید آورد و آنان را گاه در معرض طعن دیگران قرار داده است.

قبیله انمار نیز همچون دیگر قبایل عرب به شاخه‌های متعدد منشعب گردیده که از مهمترین آنان می‌‌توان به اسامی قسر بن عبقر، أحمس بن غوث و فتیان بن زید بن غوث، بنی افریک بن نذیر، عرینه، بنی دهن، فتیان و.... اشاره کرد.

مواطن بجیله در جاهلیت

این قبیله که اصالتی یمنی داشتند، پس از اقامتی کوتاه در تهامه، به کوه‌های سراة وسطى – که بین نجد و تهامه قرار داشت - کوچ کرده در آنجا ساکن شدند. اما بر اساس نقل برخی دیگر، آنان بر سلسله جبال سراوات که از یمن و حجاز تا تباله از جمله حلیه، أسالم و حقال امتداد داشت، ساکن شدند. آنان همچنان در این منازل بودند تا این که در جریان نزاع میان طایفه‌ای، بسیاری از آنان کشته شدند و این قبیله از هم پاشید. پس بالاجبار منازل خود را ترک گفته در پناه قبایل دیگر قرار گرفتند. قبایل بنو جعفر بن کلاب، کلب بن وبره، بنو سلیم، سعد بن تمیم و ذهل بن شیبان از جمله قبایلی هستند که مردم بجیله در جوار آنان قرار گرفتند. برخی نیز، از بحرین هم در شمار مواضع و مواطن این قوم یاد کرده، از «البشراء» در شمار کوه‌های این قبیله و از «عرادات» در عداد آبادی‌های آنان نام برده‌اند. در ایام مقارن با ظهور اسلام، عده‌ای از بجلیان در بخشی از سلسله جبال سَراة موسوم به سراة وسطی - نزدیک طائف که به اندک فاصله‌ای در جنوب مکه واقع است - سکونت داشتند. با فراگیر شدن اسلام و با آغاز فتوح اسلامی، اکثر آنان جز معدودى از آنان که در مساکن نخستين خود باقى ماندند، بقیه، پراکنده شده بیشتر آنها در شهرهاى عراق و عده کمى هم در شام ساکن شدند. برخی نیز پس از فتح اندلس در شهر اربونه ساکن شدند.

تاریخ بجیله در دوران جاهلیت

یکی از مهم‌ترین نبردهایی که این قبیله در آن شرکت داشت، واقعه جبله میان ایرانیان و اعراب در عام الفیل بود در زمان شاپور دوم بجلیان همراه با قبایل خثعم، تَمیم، بَکر و عبدالقیس به خاک عراق حمله بردند، اما با حمله متقابل شاپور، شکست خورده، با دادن تلفات بسیار سنگین عقب نشستند. بَجيله پيوسته با همسايگان خود در چالش بودند آنان در سده شش میلادی سرات جنوبی را برای ازدیان دوس که زمانی ساکنان آن به شمار می‌‌آمدند، ناآرام کرده، عرصه را بر آنان تنگ کرده بودند. از سویی وجود بت «ذوالخَلَصه» معبود مشترک ازدیان (به ویژه دوس)، خثعم و بجیله، خود عاملی برای استحکام دوستی بین این دو قبیله با تیره‌هایی از ازدیان شده بود. نزاع با قبایل همسایه و نیز اختلافات درون قبیله‌ای طوایف مختلف آن با یکدیگر (مانند أَحْمَس، قَسْر، زید بن الغَوث، عُرَینه) در عهد جاهلی، به ویژه پس از شکست آنان در جنگ با قبیله کلب بن وبره وضاعی که در مکانی به نام فجار، بنیان این قبیله را از هم پاشید و موجب پراکندگی آنان گردید تا جایی که عده کثیری از بجلیان ناچار شدند که از قبایل قویتر طلب پشتیبانی (جِوار) کنند. این وضع ادامه یافت تا این که جرير بن عبدالله بَجَلىّ توانست در زمان خلافت عمر بن خطاب این ملت متفرق را مجدداً متحد کرده، وحدت و یکپارچگی قبیله را بدان بازگرداند.

ادیان بجیله در جاهلیت

بجلیان نیز همچون اغلب اعراب پیش از اسلام، بت می‌‌پرستیدند. آنان بتی به نام‌ ذوالخلصه‌ داشتند که‌ در تقدیس آن با دوس‌، خثعم‌، باهله و ازد سراة و دیگر قبایل مشارکت داشتند. موضع این بت تباله – ناحیه ای بین مکه و یمن - بود و پرستندگان آن سرایی را برای این بت ساخته بودند و از آنجا مناسک حج خود را آغاز می‌‌کردند. تا این که پس از ظهور اسلام جریر بن عبدالله بجلی و جماعتی از قومش به دستور رسول خدا (ص) بدان مکان رفته ضمن کشتن بسیاری از مردم باهله و خثعم که در پاسداری از بت ذوالخلصه با جریر و قومش احمس جنگیدند، بت ذو الخلصه را در هم شکستند و خانه ای را هم که در آن این بت نگهداری می‌‌شد به آتش کشیدند.

اسلام بجلیه

هر چند در ایام بعثت نبی خاتم (ص) مردم بجیله در بخشی از سلسله کوه‌های سَراة و به اندک فاصله‌ای در جنوب مکه زندگی می‌‌کردند، اما اسلام بجیله پس از فتح مکه و در سال دهم هجرى اتفاق افتاد. در این سال که پیشوایی بجیله به گفتۀ یعقوبی در دست قیس بن غربه بود، جریر بن عبدالله بجلی به‌ نمايندگى‌ از بجيله‌ به‌ همراه‌ يکصد و پنجاه نفر از قبيله خود به مدينه آمد و همگى اسلام آوردند و با پيامبر (ص) بيعت کردند.

رسول خدا (ص) پس از گفتگو با وی، جریر را به تَباله - منطقه‌ای بین مکه و مدینه - فرستاد تا بت‌ ذوالخلصه‌ را که‌ بت‌ مشترک قبايل‌ دوس‌، خثعم‌ و بجيله‌ بود، نابود کند وى نيز به همراهى دويست نفر از قومش بعد از کشتن بسیاری از آنان، بتکده معروف «ذوالخلصه» را ويران ساخت و به مدينه بازگشت.

همچنين رسول خدا (ص)، جرير را به نزد دو نفر از اذواء يمن به نام‌هاى «ذوالکلاع» و «ذوعمرو» فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت کند. وی نیز چنین کرد و ذوالکلاع و ذوعمرو مسلمان شدند و پس از آنان ضریبة دختر ابرهة بن صباح -همسر ذوالکلاع- نیز مسلمان شد. جرير تا هنگام رحلت رسول خدا (ص) نزد آن دو بود. «قیس بن عزره احمسی» نیز به همراه دويست و پنجاه تن از مرمان شاخه اَحْمَس به حضور رسول خدا (ص) آمدند و اسلام آوردند. پس از اسلام آوردن آنها رسول خدا (ص) به بلال دستور داد تا به نمايندگان بَجيله جايزه‌ای پرداخت کند. همچنین در این سال - که سال وفات پیامبراکرم (ص) بود - وی از طرف رسول‌خدا (ص) مأموریت یافت تا به اسود برود و مردم این منطقه را به اسلام دعوت کند، وی نیز چنین کرد؛ اما مردم اسود اجابت نکرده و هم‌چنان بر کفر خود باقی ماندند

بجیله و اهل رده

بعد از رحلت پیامبر (ص) و با شورش برخی قبایل علیه حکومت مدینه، بسیاری از اعراب منطقه یمن راه ارتداد پیمودند که از جمله آنان برخی از مردم قبیله بجیله بودند. ابوبکر، با فرا خواندن جریر بن عبدالله بجلی، او را بار دیگر نزد قوم خود بجیله فرستاد تا آنان را که پس از پذیرش اسلام بر ایمان خود ثابت ماندند، علیه کسانی که راه ارتداد پیموده بودند، بسیج نماید. سپس نزد خثعم برود و با کسانی که ذوالخلصه را یاری کردند و به حمایت از آن کمر بسته بودند، بستیزد. او نیز چنین کرد و سپس به نزد قبیله خثعم رفت اما جز اندکی، کسی در برابر او مقاومت نکرد پس او با کشتن آنها مأموریت خود را به انجام رسانید. همچنین در برخی منابع، تجمعی از مردم بَجيله در یمن همراه با ازدیان و خثعم در شنوءه به فرماندهی حُميضة بن يمان علیه حکومت مرکزی مدینه گزارش شده است. در پی این تجمع، عامل طائف، گروهی را برای سرکوبی‌شان فرستاد. این سپاه، با متفرق کردن جماعت اطراف حمیضه، بار دیگر آنان را به اسلام بازگرداند.

بجلیان و فتوحات اسلامی

در جریان فتوحات اسلامی و در ایام خلافت عمر بن خطاب، زمانی که یک سال از شکست مسلمانان در نبرد جسر می‌‌گذشت و آنان رغبتی به انجام فتوحات در عراق و نبرد با قوای ساسانی نداشتند، جریر بن عبدالله بجلی و قبیله‌اش جهت امر فتوحات از سراة نزد عمر رفتند. وی شرط حضور خود و قبیله‌اش در فتوحات را بازگرداندن شاخه‌های پراکنده آن از میان دیگر قبایل قرار داد و عمر نیز با شرط او موافقت کرد و از قبایل مختلف خواست تا بجلیان حاضر در قبایل خود را نزد او بفرستند. با جمع شدن بجلیان، عمر ریاست آنان را به جریر سپرد و از آنها خواست تا جهت امر فتوحات به عراق بروند. اما آنان نپذیرفتند و خواستند برای فتوحات به شام بروند. عمر ناچار با این امتیاز که یک چهارم خمس اموالی که از مناطق فتح شده عراق از آن این قبیله باشد، آنها را روانه عراق کرد.

عمر پس از جمع شدن نیروها و تجهیز آنان، رایت فرماندهى به جریر بن عبدالله بجلى سپرد و از او خواست تا با قبیله خود به کمک مثنی بن حارثه بشتابد. جریر با سپاه تحت فرمانش حرکت کرد و خود را به حیره رساند. مثنی که میان قادسیه و خفان اردو زده بود از جریر و دیگر مددکاران تازه نفسی که تازه از راه رسیده بودند خواست تا همگی در بویب – نزدیک کوفه کنونی - اجتماع کنند. با اجتماع مسلمین در کنار پل بویب، دیری نگذشت که نبردی سخت بین ایرانیان و مسلمین در گرفت. جریر سوى پل رفت و با مهران پسر باذان که از بزرگان پارسى بود و پل را بریده بود، رو به رو شد. این نبرد سخت با کشته شدن مهران به دست منذر بن حسان بن ضرار ضبى و جریر در سال چهاردهم، خاتمه یافت گفته شده که در برخی فتوحات عراق دو هزار تن از بجلیان در رکاب مثنی بن حارثه جنگیدند. عمر همچنین یزید بن اسد بجلی را همراه سپاهی از مسلمین به شام فرستاد. او پس از انجام مأموریت خود در همان بلاد ساکن شد. وی همان شخصیتی است که به هنگام محاصره عثمان از سوی معترضین، از سوی معاویه به یاری عثمان فرستاد شد. لکن او بعد از قتل عثمان به مدینه رسید. وی در زمان خلافت علی (ع) جانب معاویه را گرفت و در جنگ علیه علی (ع) و یارانش در صفین شرکت کرد. به علاوه این که عزرة بن قیس احمسی یا عروة بن قیس هم از کسانی بود که همراه با خالد بن ولید در فتوح شام حضور داشت.

قبیله بجیله همراه با جریر بجلی در نبرد ایران نیز حضوری پررنگ داشتند. در نبرد قادسیه‌، که بجلیان یک چهارم سپاه مسلمین را تشکیل می‌‌دادند، دو هزار تن از بجلیان تحت فرماندهى‌ جریر حضور بسیار فعالی داشتند. هزار نفر از این بجلیان را زنان بجلی تشکیل می‌‌دادند که از حیث تعداد در مقایسه با دیگر قبایل بیشترین تعداد زنان حاضر را به خود اختصاص داده بودند. آنان در کنار هزار مرد جنگاور خود از این قوم حضور داشتند و پس از تأسیس کوفه در این شهر سکونت گزیدند.

بجلیان در فتح تستر (شوشتر) نیز نقش آفرین برخی حوادث بودند. در یکی از برهه‌های این جنگ، وی در حالی که فرمانده میمنه سپاه بود. از طرف عمار مأموریت یافت تا به کمک سپاه ابوموسی رود. وی نیز پس از فتح آن به ابوموسی پیوست از جمله فتوحات وی در زمان عمر، فتح بواریج انبار بود که به فرماندهی وی گشوده شد و مردم آن شهر در قبال ادای چهارصد هزار درهم و هزار عبای قطوانی در هر سال با جریر صلح کردند او در جنگ نهاوند در رکاب نعمان جنگید.

بعد از فتح جلولاء، عمرو بن مالک وی را همراه با چهار هزار سوار در جلولاء باقی گذاشت تا پایگاهی باشد که از نفوذ ایرانیان به نواحی عراق جلوگیری کند. در زمان خلافت عثمان هم وی به کار خود ادامه داد و در این دوره در ادامه فتح ایران به اروینیه رفت و آنجا را نیز فتح نمود در سال بیست و سوم هجری، مغیرة بن شعبه که عامل کوفه شده بود، جریر را به همدان فرستاد و این شهر نیز به دست وی فتح گردید. در این جنگ، تیری به چشم جریر برخورد کرد و او یکی از چشمانش را از دست داد. جریر، در ایام خلافت عثمان به فرمانداری همدان انتخاب شد و تا آخر خلافت عثمان بر این مقام باقی بود

بجیله و حضور در شهرهای اسلامی

با آغاز فتوحات اسلامی و پس از فتح حیره، شهرهای اسلامى تازه تأسیس آن - کوفه و بصره - شاهد مهاجرت تعداد زیادى از قبایل عرب بود. به طورى که به گفته بلاذرى، حضور دوازده هزار یمنى در کوفه، تنها بخشی از نخستین مهاجران به حیره (کوفه) بوده است. پس از مهاجرت قبایل عرب به کوفه، این شهر تخطیط شد و هر قبیله، محله‌ای را به خود اختصاص داد. بجلیان در کوفه بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را به خود اختصاص داده بودند و در کنار قبایل یمنی قضاعه، غسان، خثعم، کنده، حضرموت و ازد بخشی از جمعیت اسباع کوفه را تشکیل داده بودند. و سیادت از آن دو قبیله بجیله با ریاست جریر که با خلیفه دوم دوستی نزدیکی داشت و قبیله کنده بود. پس از جنگ جمل در سال ۳۶ هجری علی (ع) با تغییر این نظام، ازد، بجیله، خثعم و انصار را در یک گروه قرار داد. در کنار اکثریت بجلیان ساکن در کوفه، گروه اندکی از آنان به بصره و شام رفتند ودر آنجا ساکن شدند. با فتح اندلس برخی از آنان به شهر اربونه رفته و در آن مأوا گزیدند.

آنان در بازار کوفه نیز حضوری فعال داشتند به نحوی که چهار سوق بجیله در کنار بازاریان قبایل خنیس و همدان یکی از مهمترین چهارسوق‌های بازار کوفه به شمار می‌‌رفت. آنان همچنین به مانند دیگر قبایل کوفی مساجدی مختص به خود داشتند که از جمله آن می‌‌توان به نام مسجد جریر بن عبدالله بجلی که بواسطه کناره‌گیری او از رفتن به جنگ صفین، در شمار مساجد ملعونه قرار گرفت و نیز مسجد احمس اشاره کرد.

بجیله در دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع)

کشته شدن عثمان در ذی‌الحجه سال سی و پنج هجری، بیعت عمومی مردم با علی (ع) را به عنوان خلیفه مسلمین به همراه داشت. قاطعیت حضرت در اجرای عدالت در کنار دیگر عوامل، مخالفت و بیعت‌شکنی جمعی که بعدها در تاریخ به ناکثین مشهور شدند را در پی داشت. آنان با حضور در بصره به غائله‌ای دست زدند که به «جمل» شهره است. با برپایی جنگ جمل در سال ۳۶ هجری علیه خلیفه بحق مسلمین، کوفیان که هفت گروه از قبایل ازد، بجیله و خثعم نیز در میانشان بودند، علی‌رغم کارشکنی‌های ابوموسی اشعری، با تلاش امام حسن مجتبی (ع) و مالک اشتر و عمار به کمک سپاه علی (ع) شتافتند. بسیاری از مردم بجیله همراه با جمعی دیگر از مسلمین خود را از کوفه به ذی قار نزد علی (ع) رساندند.

پیش از آغاز جنگ، علی (ع) برای ازد و بجیله و خثعم و خزاعه پرچم بست و مخنف بن سلیم ازدی را بر آنان گماشت و رفاعة بن شداد بجلی چهره مشهور بجلیان را به فرماندهی جناح راست لشکر پیاده سپاه امیرالمؤمنین (ع) منصب کرد. این‌ قبیله‌ در صفین‌ نیز حضور یافت؛ بسیاری از افراد این قبیله در این جنگ جانب حضرت علی (ع) را گرفتند و جز اندکی، همگی در سپاه آن حضرت حضور داشتند. هر چند گروهی از آنان در جنگ صفین با سپاه شام همراه بودند که یزید بن اسد بن عبدالله بجلی از خطبای قهار عرب و مطاع یمنیان که چون مردم را به قتال با امیرالمؤمنین (ع) در صفین می‌‌خواند خطیب‌الشیطان خوانده شده است، از جمله آنانند. در این جنگ، به نقل از ابن اعثم، علی (ع)، مخنف بن سلیم ازدی را به فرماندهی ازد، بجیله، خثعم، انصار و خزاعه منصوب نمود. همچنین در جنگ صفین ابی شداد پرچمدار احمسی‌ها و رفاعة بن شداد به فرمان علی (ع) پرچمدار قبیله بجیله بود.

ابوشداد پس از اصرار بجلیان جهت پذیرش پرچمداری آنان در صفین، با این شرط که اگر پرچمداری قبیله را به او بسپارند آنان را به راهی جز آنکه که بدان صاحب سپر زرین منتهی شود نمی‌کشانم پذیرفت. او در حالی که اشعاری در مدح علی (ع) می‌‌خواند به دشمن حمله برد تا این که به شهادت رسید. همچنین از رفاعة بن شداد به عنوان یکی از فرماندهان جناح راست سپاه امام علی (ع) در جنگ صفین یاد شده است که در کنار عبدالله بن بدیل خزاعی و سعید بن قیس همدانی و عدی بن حاتم طائی با لشکر معاویه دلیرانه می‌جنگید و در پیروزی یاران امام نقش چشمگیری داشت.

ابن اثیر در نقل بیان کار خوارج پس از نهروان از خروج فردی به نام اشهب یا اشعث بن بشر از بُجَلیه پس از شورش هلال بن عُلفه تیمی خبر داده و آورده است وی با یکصد و هشتاد تن از مردان رزم آور، علیه علی (ع) خروج کرد و همراه با یارانش به ماسبذان –محل کشته شدن هلال و یارانش- رفت و بر کشتگان آنان نماز گزارد و هر که را توانست دفن کرد. علی (ع) نیز جاریة بن قدامه سعدی یا حجر بن عدی را به جنگ آنها فرستاد. در جنگی که در «جرجرایا» از بلاد «جوخی» روی داد، اشهب و یارانش همگی کشته شدند.

بجیله و کارگزاری حکومت امیرالمؤمنین (ع)

بجلیان علاوه بر یاری امام علی (ع) در صحنه‌های نبرد، یاری‌گر ایشان در عرصه‌های سیاسی و کارگزاری نیز بودند. چندان که به نام برخی از چهره‌های این قوم در منابع متقدم اشاره شده است که از جمله آنان می‌‌توان به نام رفاعة بن شداد بجلی اشاره کرد که عهده‌دار منصب قضاوت اهواز در ایام حکومت امام علی (ع) بود. در منابع از نامه‌ای از آن حضرت علی (ع)، خطاب به او یاد شده که بخش‌هایی از آن در برخی منابع آمده است.

از دیگر چهره‌های ممتاز بجیله عبدالله بن شبیل احمسی است که جانشین قیس بن سعد بن عباده در امارت آذربایجان بود.

قبیله بجلیه و قیام حجر بن عدی

با آغاز قیام حجر بن عدی و یارانش در کوفه، زیاد بن ابیه -فرماندار معاویه در کوفه- عدی بن حاتم و جریر بن عبدالله بجلی و برخی دیگر از اشراف کوفه را نزد حجر فرستاد تا حجت را بر او تمام کند. وی با بهره‌گیری از تهدید و ارعاب و تحریک رؤسای قبایل به سرکوب قیام حجر پرداخت. مدتی بعد، حجر، با واسطه‌گری بزرگان یمنی از زیاد امان گرفت و با این شرط که او را نزد معاویه بفرستد خود را تسلیم وی کرد. اما زیاد بر خلاف امان خود، او را زندانی کرد و به تعقیب یاران حجر از جمله عمرو بن حمق خزاعی و رفاعة بن شداد بجلی پرداخت. اما آنها به مدائن گریختند سپس در مسیر موصل، عمرو مریض شد و از رفاعه خواست خود را نجات دهد. او نیز به موصل رفت. پس از دستگیری حجر، زیاد شهادت‌نامه‌ای علیه حجر تنظیم نمود و از سران چهار ناحیه کوفه و نیز هفتاد تن از سران کوفه خواست تا بدان گواهی دهند. در این میان این شهادت دهندگان و امضا‌کنندگان این شهادت‌نامه، نام عزره بن قیس احمسی نیز به چشم می‌خورد. زیاد پس از تنظیم این شهادت‌نامه حجر را با سیزده تن از یارانش که عاصم بن عوف بجلی و ورقاء بن سمی بجلی از جمله آنان بودند، نزد معاویه فرستاد. در پی دستور معاویه به نگه داشتن حجر و یارانش در مرج عذراء، یاران معاویه بر اساس گرایشات و احساسات قبیله‌ای خواستار عفو افراد هم قبیله‌ای خود که در میان یاران حجر بودند، شدند. بدین ترتیب به درخواست یزید بن اسد بجلی و نامه جریر بن عبدالله بجلی معاویه از خون آنها گذشت و آن دو را به یزید بن اسد بخشید.

بجلیان و نقش آنان در قیام امام حسین (ع)

پس از مرگ معاویه و عدم بیعت امام حسین (ع) با یزید، سران شیعه از جمله رفاعة بن شداد بجلی در منزل سلیمان بن صرد خزاعی جمع شدند و با ارسال نامه به سوی آن حضرت ایشان را به کوفه دعوت کردند. و پس از ورود سیدالشهداء (ع) به کربلا و آغاز نهضت عاشورا جمعی از آنان از جمله زهیر بن قین بجلی از فرماندهان و یاران نزدیک امام حسین (ع) و پسر عمویش سلیمان بن مضارب بجلی و نافع بن هلال بجلی در کنار آن حضرت جنگیدند تا این که به شهادت رسیدند. در آن سوی میدان نیز برخی از جنگاوران این قوم حضور داشتند که عبدالرحمن بن ابی خشکاره بجلی از قاتلان مسلم بن عوسجه و از غارت برندگان لباس‌ها و کالای ورس امام حسین (ع)، حجار بن ابجر بجلی از اشراف کوفه و از جمله دعوت‌کنندگان امام حسین (ع) به کوفه عزرة بن قیس احمسی از دعوت کنندگان امام حسین (ع) به کوفه و از سران و فرماندهان سپاه عمر بن سعد در کربلا و عبدالله بن ابی حصین ازدی بجلی، از جمله این افرادند.

قبیله بجیله و حضور در قیام‌های شیعی عراق

پس از واقعه تلخ عاشورا و با آغاز نهضت‌های ضد اموی کوفیان علیه خاندان سفاک اموی، بسیاری از مردم بجیله به این قیام‌ها پیوستند که باز هم چهره ممتاز این قوم رفاعة بن شداد بجلی است. او در کنار سلیمان بن صرد از سران توابین بود و با سرانجام یافتن این قیام و کشته شدن سلیمان بن صرد بسیاری دیگر از سران و یاران توابین، باقی سپاه را جمع کرد و به عراق بازگشت. وی در قیام مختار حضور داشت اما هنگامی که احساس کرد مختار افکاری دارد که آنها را پنهان می‌کند، از مختار جدا شد و در صف مخالفان او قرار گرفت اما هنگامی که صدای «یا لثارات عثمان» را از مخالفان مختار شنید غضبناک شد و به سپاه مختار پیوست. تا این که سرانجام در سال ۶۶ هجری در سپاه مختار کشته شد.

علاوه بر رفاعه بسیاری از مردم بجیله در سپاه مختار حضور داشتند چندان که بجیله یکی از قبایلی بود که در کنار قبایل کنده، ازد، نخع، خثعم، قیس، رباب، اسد، تمیم، همدان و مذحج ترکیب قیبله‌ای سپاه مختار را در نبردهایش تشکیل می‌‌داد.

از جمله این بجلی‌ها احمر بن شمیط بجلی از فرماندهان شجاع مختار بود که در اکثر وقایع او علیه بنی امیه و عبیدالله بن زیاد حضور داشت. مختار او را به فرماندهی سپاه خود به جنگ مصعب بن زبیر فرستاد. تا این که در جنگ مذار در سال ۶۷ هجری در نبرد با زبیریان کشته شد. علاوه بر آنان، از راشد، زربی و ابوعمره کیسان که از نقش آفرینان و تأثیر گذاران بزرگ قیام مختار بودند نیز در شمار وابستگان و موالیان بجیله نام برده شده است. در کنار این گروه، جماعتی از بجلیان نیز در پی قیام مختار به دعوت برخی از بزرگان خود -عبدالرحمن بن سعید و بشیر بن جریر- علیه مختار، در میدان سبیع گرد هم آمدند و به نبرد با مختار و یارانش پرداختند.

نقش قبیله بجیله در تشیع و گسترش آن

علاوه بر حضور بجلیان در جنگ‌ها و نیز کمک در امر حکومت‌داری آن حضرت در کسوت کارگزاری در دوران حکومت علی (ع)، آنان حمایت خود را از امام حسن (ع) دریغ نورزیدند چندان که برخی از منابع برخی از آنان را در شمار یاران امام حسن (ع) قرار داده‌اند. ضمن این که گروهی از آنان نیز از اصحاب اباعبدالله الحسین (ع) و از شهدای در رکابش قرار گرفتند. حضور در وقایع مرتبط به شیعه پس از قیام عاشورا نیز حاکی از نقش فعال آنان در عرصه تشیع دارد و این نقش همچنان ادامه یافت تا این که در زمان امام پنجم و ششم، بسیاری از آنان در شمار شاگردان و یاران آن دو امام و امامان بعدی درآمدند. به طوری که نجاشی، در رجالش بیش از پنجاه نفر را نام می‌برد، که نسبت بجلی دارند.

اعلام و رجال بجیله

از رجال ممتاز ایشان در جاهلیت شق بن صعب کاهن بود که در ایام جاهلی شهرتی برای خود به هم رسانده بود. از فرزندان او کرز بن عامر – جد خالد بن عبدالله قسری - است که در شمار جرارون شناخته شده بود. فرزندش اسد بن کرز نیز یکی دیگر از اعلام این قوم بود و از جمله افرادی بود که در جاهلیت نوشیدن شراب را بر خود حرام کرده بود.

از شخصیت‌های بارز اسلامی این قبیله هم می‌‌توان به جریر بن عبدالله بجلی صحابی پیامبر (ص) و از شرکت کنندگان در فتوحات عراق و ایران، یزید بن اسد بن کرز از وفود کنندگان بر رسول خدا (ص) در سال دهم هجری و از خطبای معروف عرب و بواسطه دروغ گفتن‌های بسیارش برای هر چیز معروف به خطیب‌الشیطان اشاره کرد.

همچنین از مشهورترین چهره‌های این قبیله می‌‌توان از خالد بن عبدالله قسری از امرای عراق در عهد اموی و نیز برادرش اسد بن عبدالله که در ایام حکومت هشام بن عبدالملک مروانی والی خراسان گردید و غزواتی را در بلاد ترک به انجام رساند، و جندب بن عبدالله بن سفیان بجلی علقی از اصحاب و وفود کنندگان بر پیامبر (ص) نام برد. ضمن این که از نافع بن هلال بجلی از یاران امام علی (ع) و امام حسین (ع) و از شهدای کربلا، زهیر بن قین بجلی از یاران و بزرگان سپاه امام حسین (ع) بود و از شهداء واقعه عاشورا، خالد بن جریر بجلی راوی و محدّث شیعی قرن دوّم و از اصحاب امام صادق (ع)، صفوان بن یحیی بجلی کوفی از روات ثقه و از عباد اورع و از وکلای امام رضا (ع) و امام جواد (ع)،رفاعه بن شداد بجلی از یاران حضرت علی (ع)، مختار و از رهبران توابین می‌‌توان به عنوان برخی از چهره‌های ممتاز و بزرگ شیعی این قبیله یاد کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت