سعد بن ابی‌وقاص در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سعد بن ابی‌وقاص است. سعد بن ابی‌وقاص از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سعد بن ابی‌وقاص در قرآن - سعد بن ابی‌وقاص در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابو اسحاق، سعد پسر ابی وقاص مالک بن وهیب بن عبد مناف از تیره بنی‌زهره قریش و مادرش حمنه دختر سفیان بن امیه و در نقلی دختر ابوسفیان بود. زمان ولادت سعد و نیز زمان مسلمان شدنش دقیق مشخص نیست. بلاذری ولادتش را عام الفِجار (۲۰ سال پیش از بعثت) دانسته است.

بنا به نقلی، او هفتمین کسی بود که مسلمان شد و در آن هنگام ۱۹ سال داشت؛ اما در نقلی از خود سعد، سومین مسلمان بوده است. این گزارش، با آنچه نقل شده که او به دعوت ابوبکر به همراه چند نفر در محضر رسول‌خدا (ص) ایمان آورد، با سومی بودن او سازگاری ندارد.

از نقش سعد تا پیش از هجرتش به مدینه اطلاعی در دست نیست، جز آنکه گفته شده وی زمانی که مشرکان از نماز گزاردن مسلمانان در دره‌ها و به دور از چشم مشرکان مکه آگاهی یافتند و به نزاع آنان با مسلمانان انجامید، سعد بن ابی وقاص با استخوان شتر، ضربتی بر سر مشرکی زد و از همین رو مؤرخان بر این باورند نخستین خونی که به دست مسلمانی ریخته شد، در همین ماجرا و به دست سعد بود.

سعد پس از هجرت

وی پس از هجرت به مدینه در ماجرای پیمان برادری، با سعد بن معاذ عقد اخوت بست. در مکه نیز رسول خدا (ص)، میان وی و مصعب بن عُمیر پیمان اخوت بست.

بنا به گزارش‌هایی، سعد در بیشتر سریه‌ها و غزوه‌ها حاضر بوده و از سوارکاران شجاع دانسته شده است. وی سال اول هجری، در سریه عبیدة بن حارث، نخستین کسی دانسته شده که در اسلام به سوی دشمن تیراندازی کرده و گروهی را مجروح ساخته است در پی آن در سریه‌ای دیگر، از سوی رسول خدا (ص) به فرماندهی گروهی برای تعقیب کاروانی از قریش به سمت خرار (جایی در راه جحفه نزدیک غدیر خم) مأموریت یافت وی همچنین در سال دوم هجری در غزوه بُواط پرچمدار پیامبر (ص) و از شرکت کنندگان در سریه عبدالله بن جحش در نخله بود. وی در غزوه بدر از سوی پیامبر (ص) به همراه علی (ع) و زبیر برای خبرگیری از سپاه قریش در کنار چاه بدر، مأموریت یافت که به اسارت دو تن از قریشیان انجامید. در همین غزوه کشته شدن یا اسارت برخی از قریش به دست او دانسته شده است. سعد در غزوه احد در پی فرار مسلمانان پایداری کرد که در نقلی، امام علی (ع) به استقامت او اشاره دارد.

گزارش‌های تأمل‌برانگیزی از فضایل وی در این نبرد آمده است. برخی منابع اهل سنت، وی را از تیراندازان مشهور و ماهر شمرده‌اند که باعث تحسین و دلگرمی رسول‌خدا (ص) شد، و آن حضرت با قراردادن تیرها در دست او، وی را به تیراندازی تشویق کرد و تعبیر «پدر و مادرم فدایت باد» را در باره او به کار برد . در این باره برخی منابع تاریخی و روایی وی را تنها کسی دانسته‌اند که پیامبر چنین سخنی را در باره او گفته است. این در حالی است که جمله "فِدَاكَ أَبِي وَ أُمِّي " به مناسبتی در جنگ خندق در باره زبیر نیز نقل شده است..

در خبری دیگر، از مستجاب الدعوه بودن سعد از این رو که پیامبر (ص) از پروردگار، اجابت دعایش را خواست، سخن گفته شده و کشته شدن فرزندش عمر سعد به دست مختار ثقفی را از نفرین‌های وی دانسته‌اند.

این در حالی است که در منابع روایی فریقین درباره مستجاب الدعوه بودن سعد گزارشی وجود ندارد. از سویی به گفته ابن‌عباس، پس از تلاوت آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ و نیز ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾، سعد وقاص از رسول خدا (ص) تقاضا کرد از خدا بخواهد مستجاب‌الدعوه شود و آن حضرت با این سخن که "طعام خود را پاک کن تا دعایت مستجاب گردد" به او پاسخ داد.

در منابع شیعی، چنین فضایلی، برساخته دانسته شده و مورد نقد جدی قرار گرفته‌اند. بنا به نقلی، سعد در غزوه احد از سوی پیامبر (ص) به فرماندهی ۵۰ مرد تیرانداز بر کوه عینین گماشته شد؛ اما این خبر را واقدی ثابت ندانسته و دیگر تاریخ‌نویسان نیز به این خبر اشاره‌ای نکرده‌اند. در این نبرد، عتبه برادر سعد که همراه مشرکان بود، دندان مبارک رسول خدا را شکست، از همین رو سعد در چند مرحله قصد کشتن برادر خود را داشت که با مخالفت رسول‌خدا (ص) از اقدام خود صرف نظر کرد. به گفته واقدی، در پایان غزوه احد پیامبر (ص) وی را مأمور تعقیب و خبر‌گیری از سپاه مشرکان کرد تا مسیر بازگشت آنان به مکه یا مدینه را گزارش کند؛ اما دیگر مؤرخان این مأموریت را به نام حضرت علی (ع) ثبت کرده‌اند.

گزارشی از تکریم شهدای احد و ترغیب دیگران به آن از سوی سعد ارائه شده است. سعد از شرکت کنندگان غزوه‌های خندق و خیبر و در شمار گواهی دهندگان عهدنامه حدیبیه و از همراهان پیامبر (ص) در فتح مکه و در غزوه حنین از پرچمداران مهاجران بود وی در حجة الوداع یا پس از فتح مکه در آن شهر به شدت بیمار شد و رسول خدا (ص) به عیادتش رفت. هر چند زمان بیماری سعد در منابع روایی و تاریخی به اختلاف گزارش شده است، گزارش دوم (فتح مکه) با حضورش در غزوه حنین که پس از فتح انجام شد سازگاری ندارد.

در آستانه رحلت پیامبر (ص)، سعد به امر رسول خدا (ص) در میان سپاه اسامه بود؛ ولی به رغم اصرار رسول خدا (ص)، این سپاه به بهانه بیماری آن حضرت، در محل مأموریت حاضر نشد.

سعد در دوران خلفا

جوهری، سعد را از کسانی دانسته که پس از رحلت رسول خدا (ص)، برای بیعت با علی (ع) در خانه فاطمه (س) حاضر شد؛ ولی این آمادگی چندان دوام نداشت و ناهماهنگ با نقلی است که می‌گوید سعد و دیگران از ابوبکر خواستند اسامه را به جنگ با اهل رده بفرستد که این بر خلاف مأموریتی بود که پیامبر برای اسامه در نظر داشت و پس از ماجرای سقیفه صورت گرفت.

درباره حضور سعد در نبردهای رده گزارشی در دست نیست؛ اما وی در سال ۱۴ هجری از سوی خلیفه دوم عهده‌دار فرماندهی سپاه مسلمانان در عراق برای جنگ با ایرانیان شد که به نبرد قادسیه شهرت یافت. وی در ساختن شهر کوفه به فرمان عمر، در سال ۱۵ یا ۱۷ هجری نیز نقش داشت و به امارت آن منصوب شد و سه سال و اندی دوام یافت.

به نقل مؤرخان، او در سال ۲۰ هجری با شکایت مردم نزد خلیفه به بهانه صحیح نخواندن نماز عزل شد؛ اما با توجه به گزارش دیگری که سبب عزل وی را ساختن قصر و فراهم آوردن امکانات مالی دانسته، احتمال می‌رود نارضایتی مردم از عملکرد سعد، سبب عزل وی بوده است. نام وی در شمار کسانی آمده که خلیفه دوم پس از عزل آنان، اموالشان را مصادره کرد. به رغم آن، سعد از اعضای شورای ۶ نفره‌ای بود که عمر بن خطاب برای تعیین جانشین خلیفه پس از خود انتخاب کرد. وی در این شورا، حق خود را به عبدالرحمن بن عوف واگذاشت که به انتخاب عثمان انجامید.

برخی سعد را هنگام مرگ عمر از کارگزاران وی در کوفه دانسته‌اند؛ اما در گزارشی، با سفارش عمر به خلیفه بعدی، انتخاب دوباره او به امارت کوفه خواسته شد و عزل قبلی وی را به سبب خیانت نمی‌دانست. سعد در آغاز خلافت عثمان، به امارت کوفه منصوب شد؛ اما امارتش به جهت نپرداختن قرضی که از متصدی بیت المال (ابن مسعود)، گرفته بود و نزاعی که میان این دو رخ داد، بیش از یک سال و اندی دوام نیاورد و از امارت آن شهر عزل شد.

سعد در این دوره، صاحب اقطاع "قریه هرمز" (شهری نزدیک کرمان) شد. واگذاری این اقطاعات از سوی خلفا به ویژه عثمان، زمینه اشرافی‌گری برخی از صحابه، از جمله سعد را فراهم کرد، چنان که وی قصری بلند و وسیع در وادی عقیق (اطراف مدینه) بنا کرد .

بنا به نقلی تأمل‌ برانگیز، سعد پس از قتل عثمان (سال ۳۵ق) با پیشنهاد عهده‌داری خلافت از سوی برخی روبه‌رو شد که آن را نپذیرفت .

سعد در خلافت امیرمؤمنان (ع)

وی هنگام بیعت عمومی با امام علی (ع)، از بیعت امتناع و آن را به پس از بیعت همه مردم موکول کرد البته برخی مؤرخان، مانند ابن سعد، بلاذری و ابن قتیبه، وی را از بیعت کنندگان با امیرمؤمنان علی (ع) برشمرده‌اند. سلیم بن قیس نیز وی را از کسانی می‌داند که ابتدا بیعت کرد؛ ولی در ادامه درباره حمایت از امام در نبردها به تردید افتاد..

وی دعوت امام علی (ع) برای همراهی در رفتن به عراق برای نبرد با ناکثین را به بهانه نداشتن شمشیری که مؤمن را از کافر باز شناسد، رد کرد. وی در جنگ‌های پس از آن نیز کناره‌گیری کرد و از همین رو برخی از پژوهشگران معاصر، گزارش شیخ مفید از بیعت نکردن سعد با امیرمؤمنان را همان همراهی نکردن با امام در سفر به عراق تحلیل کرده‌اند.

ابن قتیبه از زبان علی (ع) سبب کناره‌گیری سعد را حسادت و شیخ مفید به نقل از برخی علما، طمع او به خلافت یاد کرده است. مطابق گزارش شیخ مفید، آن حضرت در خطبه‌ای با ابراز ناخشنودی از بیعت نکردن سعد و امثال او، داوری این قضیه را به حق واگذاشت.

کوتاهی سعد در بیعت با امیرمؤمنان علی (ع) و یاری نکردن آن حضرت، زمینه‌ای شد تا معاویه در وی طمع کند و پس از جنگ جمل در نامه‌ای او را به خونخواهی‌عثمان دعوت کند؛ ولی سعد در پاسخ، با یادآوری فضایل منحصر به فرد امام علی (ع) تصریح کرد که هیچ یک از اهل شورا از این فضایل برخوردار نبودند. سعد با اینکه به این حقیقت اعتراف داشت، از یاری امیر مؤمنان در صفین خودداری کرد.

حضور او در ماجرای حکمیت نیز به اختلاف گزارش شده است: برپایه نقلی، وی در منطقه‌ای دور از محل ماجرا، حوادث را از ناحیه پسرش عمر بن سعد پی می‌گرفت. هنگامی که فرزندش از او خواست از این فرصت برای خلافتش استفاده کند، وی زمان را مناسب ندانست.

در گزارشی دیگر، از گفت‌وگوی ایشان با ابوموسی اشعری و سرزنش وی و حتی ابراز ندامت سعد از ماجرای حکمیت حکایت دارد که می‌تواند مؤید حضورش در این ماجرا باشد. براساس نقلی، سعد همراه عده‌ای با حضور نزد امام علی (ع) سهم خود را از بیت‌المال خواستند و آن حضرت علت کناره‌گیری آنان در نبردها را جویا شد. ایشان تردید در درستی اقدامات امیرمؤمنان را مطرح کردند. سعد نیز همان جمله معروف پیش‌گفته را بهانه آورد. امام (ع) در پاسخ با یادآوری وظیفه اصلی یک مسلمان که امر به معروف و نهی از منکر است و با استشهاد به آیه ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ در باره جنگ میان دو گروه مسلمان و آشتی دادن آنها و مبارزه با گروه متجاوز؛ سعد و همراهانش را ستمکار نامید و بر اساس این آیه، به نکوهش آنان پرداخت.

معاویه در دیدار سعد با وی پس از ماجرای صفین، با دستاویز قرار دادن گفته او در علت بیعت نکردنش با امام علی (ع) (نداشتن شمشیری که مؤمن را از کافر باز شناسد) با گفتنِ «مرحبا بر کسی که حق را نمی‌شناسد تا از آن پیروی کند و باطل را نیز نمی‌شناسد تا از آن دوری کند»، وی را به تمسخر گرفت .

روایتگری سعد بن ابی وقاص

برخی منابع، سعد را از راویانی دانسته‌اند که احادیث فراوانی از پیامبر (ص) نقل کرده است.

کسانی همچون فرزندانش و نیز برخی صحابیان مانند عایشه، ابن‌عباس، ابن‌عمر، سائب بن زید و جابر بن سمره از وی روایت نقل کرده‌اند. سعید بن مسیب، ابوعثمان نهدی، قیس بن ابی حازم، مجاهد، علقمه و برخی دیگر از تابعیان نیز راوی حدیث وی هستند. این در حالی است که مطابق نقل ابن سعد و بلاذری، سعد وقاص در روایت کردن احادیث از پیامبر (ص) به سبب ترس از اینکه مبادا مردم چیزی برآن بیفزایند، خودداری و سکوت می‌کرد. با این حال، وی در شرایطی خاص، از نقل روایت روز غدیر و نیز برابر منابع متقدم روایی و تاریخی اهل سنت، از بازگو کردن فضایل علی (ع) از زبان پیامبر (ص)، کوتاهی نمی‌کرد، چنان که در زمان حکومت معاویه که دشنام دادن به علی (ع) ترویج می‌شد، سعد به جهت خودداری از سبّ آن حضرت، با اعتراض معاویه روبه‌رو شد. وی در پاسخ، با آرزوی داشتن فضایل امیرمؤمنان (ع) از سه فضیلت مهم آن حضرت، شامل حدیث منزلت، حدیث رایت و نزول آیه مباهله، یاد کرد. اهل تفسیر در مواردی به قرائت سعد از قرآن استناد کرده‌اند؛ مانند "او تنسها"؛ با آوردن "ت" به جای "ن" در آیه ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. "و له أخ أو أخت من أم"؛ با افزودن "من أم" در آیه ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾.و يسئلونك الأنفال"، با حذف حرف "عن" در آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾. البته برخی این موارد را قرائت تفسیری دانسته‌اند.

سعد بن ابی وقاص در شأن نزول و گزارش‌های تفسیری

۱. به گفته ابن عباس، پس از با خبر شدن سعد وقاص و برخی صحابه از گرویدن ابوبکر به اسلام، آنان نیز به رسول خدا (ص) ایمان آوردند، از همین رو خداوند با فرو فرستادن آیه ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ ﴾،. نیز ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. البته سخن ابن‌عباس با گزارش دیگری که گرویدن سعد به اسلام را برپایه خوابی دانسته که وی را به تنهایی نزد پیامبر (ص) کشاند و سبب تصدیق آن حضرت شد، منافات دارد، از همین رو گزارش ایمان ایشان به واسطه ابوبکر، با نقد برخی پژوهشگران همراه شده است.

۲. مسلمان شدن سعد، مادرش را به اعتصاب غذا واداشت. امساک او از خوردن و آشامیدن برای این بود که فرزندش مورد سرزنش مردم قرار گرفته و موجب رویگردانی وی از اسلام شود؛ اما پایداری سعد و سوگندش مبنی بر عدم بازگشت از اسلام، موجب تعجب مادر شد و او از اعتصاب غذا دست برداشت.

بنا به گزارشی دیگر، سعد که بر جان مادر بیمناک شده بود، نزد رسول خدا (ص) آمد و ماجرا را برای آن حضرت بازگفت. پس از آن خداوند با نزول آیاتی، ضمن سفارش به انسان‌ها در حق‌شناسی از والدین، وظیفه مسلمانان را در جایی که پیوندهای عاطفی در مقابل پیوند انسان با خدا قرار گیرد مشخص کرد و به مسلمانان دستور داد فرمان آنان را در شرک به خدا اطاعت نکنند: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ برخی مفسران، شأن نزول آیات ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾. و ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾. را در همین راستا دانسته‌اند.

۳. همنشینی سعد و دیگر صحابه کم‌بضاعت و مستضعف با رسول خدا (ص) موجب شد تا سران قریش در نزدیک شدن به آن حضرت تمایلی نداشته باشند و برای گرفتن امتیاز بهانه‌جویی کنند و بگویند ما دوست نداریم دنباله‌رو چنین کسانی باشیم، از همین‌رو برای همنشینی با پیامبر (ص)، طرد آنان را پیشنهاد دادند. به گفته سعد بن ابی وقاص آیه ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ درباره وی و ۵ نفر از دیگر صحابه نازل شد. قرآن کریم با اشاره به مناجات همیشگی این افراد، درخواست مشرکان را به شدت رد کرده است. نیز ﴿وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُورًا﴾.

۴. سعد به همراه ۸ نفر از مهاجران در سریه عبداللَّه بن جحش که پیش از جنگ بدر روی داد، مأموریت داشتند تا با زیر نظر گرفتن وضع کاروان قریش، ماجرا را به پیامبر (ص) گزارش دهند. آنان پس از رسیدن به نخله، با کاروانی از قریش روبه‌رو شدند؛ اما برای حمله به آن از این رو که نمی‌دانستند روز نخست رجب یا آخر جمادی‌الثانی است، اختلاف نظر پیدا کردند و سرانجام با مشورت، به آنان حمله کرده و با کشتن عمرو بن حضرمی (رییس قافله)، کاروان را نزد پیامبر (ص) آوردند. آن حضرت به سبب وقوع نبرد آنان در ماه حرام، در غنایم و اسیران دخالتی نکرد. چنین عکس‌العملی، موجب پشیمانی و نگرانی حاضران در سریه شد و آنان گفتند ما نمی‌دانیم کشتن وی در ماه رجب بود یا جمادی. از سویی مسلمانان به سرزنش آنان پرداخته و مشرکان نیز با بیان اینکه محمد (ص) جنگ و خونریزی را در ماه‌های حرام، حلال شمرده است، به سرزنش مسلمانان پرداختند. در پی آن قرآن کریم با تأیید سنت عربِ پیش از اسلام در اجتناب از نبرد و خونریزی در ماه‌های حرام، عمل و فتنه مشرکان را از این رو که راه خدا را بسته و به هتک حرمت مسجد الحرام و نیز خارج کردن ساکنان آن می‌پردازند، قبیح‌تر از قتل یک فرد در ماه حرام دانست: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. بنا به نقلی، پس از نزول این آیه، ابن جحش و همراهانش به سبب نگرانی‌هایی که برای پیامبر (ص) پدید آمده بود، با اظهار اینکه تلاششان برای دستیابی به ثواب جهاد بوده است، از آن حضرت پرسیدند که آیا از اجر مجاهدان بهره‌مند خواهند شد یا نه؟ پاسخ آنان با نزول آیه بعد داده شد که انسان‌های برخوردار از ایمان، هجرت و جهاد مشمول رحمت و عنایت الهی هستند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. با توجه به گزارش برخی منابع که سعد وقاص بر اثر گم شدن شترش از سریه ابن جحش باز مانده و نیز بنا به نقلی که پیامبر (ص) شرط آزادی اسیران دشمن در این واقعه را بازگشت سعد دانسته است، می‌توان گفت نزول آیه، پیوند چندانی با سعد ندارد، هر چند آیه در ارتباط با مجموعه این افراد است.

۵. گروهی از مسلمانان از جمله سعد وقاص هنگامی که در مکه تحت فشار و آزار شدید مشرکان بودند، برای گرفتن انتقام، از پیامبر (ص) اجازه جنگ خواستند؛ ولی آن حضرت زمان را برای چنین مأموریتی مناسب ندانستند. پس از هجرت مسلمانان به مدینه و فرمان جنگ "بدر"، برخی از این افراد با وحشتی که در آنها ایجاد شده بود، از شرکت در نبرد اکراه داشته و انتظار تأخیر این دستور را داشتند، از این رو مفسران، شأن نزول آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَلَا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا﴾ را در همین رابطه دانسته‌اند. با توجه به نقش سعد وقاص در جنگ‌های بدر و احد و مورد خطاب قرآن قرار نگرفتنِ تمامِ افراد حاضر در نبرد، می‌توان گفت بخش دوم آیه شامل حال سعد نخواهد شد، از همین رو در برخی منابع تفسیری نامی از ایشان در نافرمانی از این جنگ برده نشده و تنها از طلحة بن عبیداللَّه نام برده شده است.

۶. به گفته سعد وقاص، وی در غزوه بدر پس از کشتن یکی از مشرکان، با برداشتن شمشیر او به عنوان غنیمت، از پیامبر (ص) خواست آن را به وی ببخشد. آن حضرت آن را از غنایم دانست و فرمان داد آن را بازگرداند، از همین‌رو پس از تحویل دادن شمشیر، به سبب این رخداد و نیز کشته شدن برادر مشرکش به نام عمیر در بدر، در دلش چیزهایی گذشت. طولی نکشید که با نزول آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ﴾ فرستاده رسول خدا (ص) به دنبال سعد رفت و در حالی که وی نگران آن بود که آیه‌ای در مذمتش نازل شده باشد، نزد پیامبر (ص) آمد و آن حضرت، اجازه برداشتن شمشیر را به سعد داد. هر چند شأن نزول دیگری در منابع تفسیری در این باره مطرح است، مانعی برای همزمانی این قضایا در سبب نزول آیه نیست.

۷. در برخی منابع تفسیری ذیل آیه ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، سعد وقاص از کسانی یاد شده که دعوت پیامبر (ص) را با همه جراحاتشان در احد لبیک گفته و در غزوه حمراء الاسد شرکت کردند. خداوند به چنین افرادی که در شرایط بد جسمی، به ندای رسول خدا پاسخ مثبت دادند، وعده پاداش بزرگ داده است.

۸. برخی مفسران در تفسیر آیه ﴿فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾ سعد را از حواریان رسول خدا (ص) بر شمرده‌اند.

۹. به نقل از منابع تفسیری، پیش از حرام شدن شراب، یکی از انصار که با سعد وقاص پیمان برادری داشت با دعوت از او، سفره طعام و شراب گسترد که با نوشیدن آن هر دو مست شدند و در آن حال با فخرفروشی بر یکدیگر کارشان به زد و خورد کشید و مرد انصاری با قطعه استخوانی بر بینی سعد کوبید و او را مجروح ساخت، از همین‌رو آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾ نازل شد و ضمن اشاره به برخی زیان‌های آشکار شراب و قمار، همچون دشمنی افکندن شیطان میان افراد و بازداشتن آنان از یاد خدا و نماز، با استفهامی تقریری مسلمانان را به ترک شراب و قمار راهنمایی کرد تا دیگر جایی برای بهانه‌جویی و تردید در مورد ترک این گناه نماند.

۱۰. در سال پایانی عمر رسول خدا (ص) که حساسیتی نسبت به جانشینی آن حضرت وجود داشت، زمینه‌ای فراهم شد تا برخی صحابه با اقداماتی، نفاقشان را آشکار کنند. اینان هر چند به ظاهر جانشینی امیرمؤمنان (ع) را پذیرفتند، تمایلی بدان نداشتند، از همین رو برخی منافقان در ماجرای عقبه (گردنه) تصمیم به ترور رسول‌خدا (ص) و رماندن شتر آن حضرت در تاریکی شب در مسیر بازگشت از تبوک را داشتند. اصل این ماجرا در منابع اهل سنت آمده است؛

اما در منابع شیعی افزون برآن، اسامی کسانی که قصد ترور پیامبر را داشتند نیز ذکر شده است که سعد وقاص نیز از آنان بوده است، از همین رو برپایه روایتی از امام صادق (ع) پس از ماجرای غدیر و معرفی علی (ع) به عنوان جانشین پیامبر (ص)، برخی صحابه به پیامبر جسارت کردند. پس از آگاهی و پیگیری پیامبر (ص) نسبت به این قضیه، این افراد از جمله سعد وقاص، با سوگند یاد کردن منکر قضیه شدند که آیه ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَإِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَابًا أَلِيمًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾ نازل شد و ضمن اشاره به سوگند و انکار این ماجرا از سوی آنان، از تلاش نافرجام آنان خبر داد.

هرچند بیشتر مفسران شیعه و سنی نزول آیه را در ارتباط با منافقان ماجرای "عقبه" دانسته‌اند، نام این افراد از جمله سعد وقاص را ذکر نکرده‌اند. (اصحاب عقبه)

سرانجام سعد

سعد، سال‌های پایانی عمر خود را در قصرش در منطقه عقیق (نزدیک مدینه) سپری کرد و در سال ۵۰ یا ۵۵ هجری در سن ۷۰ و اندی یا ۸۵ سالگی درگذشت.

بلاذری و ابوالفرج اصفهانی، علت مرگش را مسمومیت وی به دست معاویه دانسته و سبب آن را چنین بیان کرده‌اند که سعد و امام حسن (ع) مانع بزرگی در مسیر دستیابی معاویه به آرزوهایش (موروثی کردن خلافت) بوده‌اند. پس از مرگ سعد، جنازه او را بنا به درخواست برخی همسران پیامبر (ص)، به مسجد بردند و برای نماز گزاردن، تابوت را روبه‌روی حجره‌ها نهادند. مروان بن حکم والی وقت مدینه بر جنازه‌اش نماز گزارد و در بقیع به خاک سپرده شد.

از سعد بن ابی وقاص ۲۵۰۰۰۰ درهم سرمایه برجای ماند. برای وی همسران و فرزندان بسیاری ذکر شده که معروف‌ترین فرزند وی عمر بن سعد، فرمانده یزید در واقعه کربلاست. وی در سال ۶۶ هجری قمری به فرمان مختار کشته شد.

برخی منابع اهل‌سنت، سعد را از "عشره مبشّره"، یعنی ۱۰ نفری دانسته‌اند که مژده بهشت به ایشان داده شده است. اما این حدیث در منابع متقدم روایی مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم نیامده و از نظر محتوا و سند نیز مورد نقد جدی پژوهشگران قرار گرفته است.

جستارهای وابسته

• عتبة بن ابی وقاص (برادر)

منابع

• اکبری کارمزدی، محمد، مقاله «سعد بن ابی وقاص»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵