سیره سیاسی پیامبر خاتم در برخورد با منافقان چگونه بوده است؟ (پرسش)

سیره سیاسی پیامبر خاتم در برخورد با منافقان چگونه بوده است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ سیره سیاسی پیامبر خاتم
مدخل اصلی	برخورد با منافقان
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

سیره سیاسی پیامبر خاتم در برخورد با منافقان چگونه بوده است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره سیاسی پیامبر خاتم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره سیاسی پیامبر خاتم مراجعه شود.

پاسخ نخست

سید نادر علوی

آقای سید نادر علوی، در مقاله «جریان‌شناسی سیاسی در دولت نبوی» در این‌باره گفته‌ است:

«سومین جناح سیاسی که در مقابل فعالیت‌های رسول شکل گرفت، جریانی بود که از ابتدا به دنبال کسب منافع، اسلام را پذیرفت و به امید رسیدن به منافعی اعم از قدرت، ثروت و... با رسول اعظم همراهی نشان داد و این قرآن است که رسول اعظم (ص) و ما را از وجود این جریان که با گسترش قدرت خود تبدیل به یک جناح سیاسی شدند را در سوره‌های ماعون، مدثر و عنکبوت آگاه می‌سازد. این سوره‌ها نقطه شروع شکل‌گیری جریان نفاق را در مکه تشریح می‌کنند.

به چند نمونه از اقدامات منافقان در دوران قدرت رسول اعظم می‌پردازیم.

• جنگ احد: جنگ احد یک ثمره بسیار مهم برای رسول اعظم (ص) و مسلمانان در پی داشت و آن هم آشنایی با دو جریان متفاوت از نفاق در صفوف مسلمانان بود که هر چند به دو شکل مجزا عمل کردند اما فرمان الهی مبنی بر ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ را نادیده گرفتند. اینان هر چند خود را همدل و هم‌رأی مسلمانان نشان دادند اما در عمل مشخص شد که در هنگامه سختی‌ها به رسول اعظم (ص) و مؤمنان پشت می‌کنند.

1. دسته اول از منافقان که ماهیت آنها در جنگ احد برای پیامبر روشن شد گروهی به فرماندهی عبدالله بن ابی بودند. عبدالله که مقدمات ریاستش بر مدینه آماده شده بود با ورود رسول اعظم به این شهر از این مقام محروم ماند؛ لذا او و یارانش هر چند اسلام آوردند، اما در اندیشه برگرداندن منافع از دست رفته از هیچ توطئه‌ای دریغ نداشتند و در این راه با یهود اطراف مدینه و حتی با جناح کفر در مکه علیه مسلمانان زدوبند داشتند. در جنگ احد هر چند عبدالله مورد مشورت رسول اعظم قرار گرفت، اما چون پیامبر به جای عمل به دیدگاه او به رأی جوان‌ترها عمل کرد، در اعتراض خود و سیصد تن از یاران جنگجویش را در میانه راهِ به سوی احد از لشکر مسلمانان جدا کرد و به مدینه بازگشت و پیامبر را با هفتصد تن بدون اسب و شتر تنها گذاشت. در کتب تاریخ نقل شده است که رأی عبدالله بن ابی جنگ تن به تن در شهر بود که رسول اعظم (ص) به این نظر عمل نکردند و آیه ۴۸ سوره توبه نیز می‌فرماید: ﴿لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ﴾. این آیه نشان می‌دهد که منافقان برنامه اصلی‌شان آن بود که با وارد کردن سران جناح کفر و شرک به داخل مدینه، مسلمانان را مستأصل سازند و با همیاری جناح کفر زمام امور را در دست بگیرند، اما با مخالفت رسول اعظم و آمادگی مسلمانان برای جنگ در خارج از مدینه، نقشه اول آنها خنثی شد؛ لذا نقشه دوم که همان بازگشت از میانه راه بود اجرا شد که با این عمل هم ضربه بر تعداد نفرات وارد کردند و هم روحیه رزمندگان باقی‌مانده را سست نمودند.
2. گروه دوم از منافقان شناخته‌شده در جنگ احد، کسانی بودند که هر چند با عبدالله ابن ابی هم‌داستان نشدند و از میانه راه بازنگشتند، اما در هنگامه جنگ، رسول خدا را تنها گذاشتند و تا "اعوص" که بسیار دورتر از مدینه است فرار کردند و بیش از سه روز نیز در آنجا ماندند. قرآن می‌فرماید: ﴿إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ﴾. آنها در حالی فرار می‌کردند که رسول اعظم (ص) آنها را به مقاومت و جنگ دعوت می‌کرد و آنها توجهی نداشتند. محمد بن اسحاق می‌گوید: انس بن نضر به جایی رسید، دید که جماعتی از مهاجرین نشسته و اسلحه را بر زمین گذارده‌اند. انس گفت: چرا نشسته‌اید؟ گفتند: رسول خدا کشته شد. انس گفت: زندگی پس از وی چه فایده دارد؟! برخیزید و به جهت آنچه محمد به جهت آن کشته شد، کشته شوید! انس خود رفت و جنگ کرد تا کشته شد.

البته در میان فراریان، افرادی نیز برگشتند و در کنار رسول (ص) و علی (ع) و ابودجانه جنگیدند ولی عده‌ای هم بودند که در صدد بودند به وسیله عبدالله بن ابی با ابوسفیان سرکرده جناح کفر پیمان صلح و متارکه جنگ منعقد سازند و حتی عده‌ای از همین فراری‌ها در مقام ارتداد و رجوع به کفر برآمده بودند. چنان‌که قرآن متذکر می‌شود: ﴿أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ﴾.

• یهود بنی نضیر: همان‌طور که گذشت، یهود بنی نضیر به علت قصد بر ترور پیامبر، به دستور پیامبر باید در مدت ده روز مدینه را ترک می‌کردند و آنها هم پذیرفتند، اما عبدالله بن ابی در جهت ایجاد مقاومت در مقابل تصمیم رسول اعظم (ص) به حیی بن اخطب رئیس بنی نضیر پیغام مقاومت و همراهی داد.

این واکنش یهودیان برای رسول اعظم علامتی بود مبنی بر اتحاد پنهان منافقان و یهود علیه اسلام؛ لذا عکس‌العمل رسول اعظم (ص) به گونه‌ای بود که منافقین مدینه نیز بترسند. آن حضرت تکبیری گفتند و همان روز نماز عصر را در حالی که پرچم اسلام در دستان علی (ع) بود در قلعه‌های بنی نضیر خواندند، در حالی که نه یهودیان بنی قریظه به داد آنان رسیدند و نه منافقان توانایی و فرصت یاری رساندن به آنها را داشتند. قرآن در سوره حشر می‌فرماید: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

• جنگ احزاب: در این جنگ که دشمن از بالا و پایین مدینه را در محاصره خود گرفته بود به شکلی که مؤمنان در سخت‌ترین امتحان الهی چشمانشان خیره و جان‌هایشان به گلوگاه‌ها (حناجِر) رسیده بود، منافقان جهت آماده‌سازی زمینه‌های ورود کفار و یهودیان به داخل مدینه به دو کار روی آوردند: اول آنکه خودشان به بهانه این که خانه‌هایشان امنیت و حفاظ ندارد از جنگ فرار کردند: ﴿يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا﴾، و باز هم رسول اعظم و مؤمنان را تنها گذاشتند، دوم آنکه به یک جنگ روانی وسیعی در میان مؤمنان دست زدند و دل‌های آنها را به لرزه در می‌آوردند و دایم مؤمنان را به فرار تشویق می‌کردند و این که خداوند تمامی وعده‌هایش دروغ بوده است: ﴿مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا﴾، و باز هم این آیات الهی است که مکر آنها را برای رسول اعظم و مؤمنان افشا می‌کند: ﴿وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا * وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا﴾.

جالب آنکه قرآن می‌فرماید اگر دشمنان وارد مدینه می‌شدند و منافقان را به کفر دعوت می‌کردند، هیچ‌گاه درنگ نمی‌کردند و سریعاً می‌پذیرفتند.

• جنگ تبوک: جنگ تبوک که آخرین غزوه رسول اعظم است فقط یک نمایش قدرت از سوی رسول خدا و اعلام آمادگی به مسیحیان شام می‌باشد و درگیری رخ نمی‌دهد. در شروع حرکت مسلمانان به سوی تبوک لشکر منافقان خود را از سپاه مسلمانان جدا می‌کنند و به مدینه بازمی‌گردند. هر چند تاریخ‌نویسان این عمل منافقان را ضربه‌ای به سپاه مسلمانان می‌دانند اما آنچه که مورد نظر ماست این جداسازی و بازگشت نیست، بلکه هدف و برنامه آنان در بازگشت به مدینه، به علت تأثیرگذاری عمیق‌تر بر سرنوشت مسلمانان، اهمیت بیشتری برای ما دارد. ابن اسحاق می‌گوید: "گمان می‌کنم که قشون منافقان از قشون پیغمبر کمتر نبود". حال با فرض این که رسول اعظم مردان توانمند و زبده را برای شرکت در جنگ از مدینه خارج کرده باشد و نیز با علم به این که تبوک منطقه‌ای بسیار دور از مدینه می‌باشد، بازگشت منافقان با لشکری به اندازه سپاه رسول خدا به مدینه چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ آیا منافقان در غیاب پیامبر و مردان جنگی و مدینه فاقد نگهبان، برای پایتخت حکومت و نظام اسلامی خیالی داشتند؟ با نگاهی به شیوه عملکرد رسول اعظم در برخورد با این ماجرا می‌توانیم به نیات منافقان نیز پی ببریم. با آنکه علی (ع) در تمامی غزوات همراه پیامبر بود، اما در این سفر، علی (ع) را در حضور تمامی مردم مدینه به جای خود در مدینه گذاشت و از این طریق خیال خود را از مرکز بلاد اسلامی راحت کرد و تمام نقشه‌های منافقان با باقی ماندن علی (ع) در مدینه نقش بر آب شد؛ لذا شایع می‌کنند که رسول اعظم به خاطر رنجش خاطر از علی (ع)، او را نگهبان زنان و پیران مدینه کرده و با خود به جنگ نبرده است.

با رسیدن شایعه منافقان به پیامبر، ایشان از میانه راه به مدینه بازگشتند و در حضور تمامی لشکر و مردم مدینه حدیث مهم منزلت را در مورد علی (ع) فرمودند که: «أَنْتَ‏ مِنِّي‏ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ‏ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي». در حقیقت خاطر رسول اعظم برای آنچه که پشت سر می‌گذارد نگران است و به علی (ع) می‌گوید: «إنَّما خَلَّفتُكَ لِما وَرائي»، "تو را برای آنچه که پشت سر دارم، می‌گذارم". رسول اعظم (ص) در واقع علی (ع) را برای مصونیت و حفاظت از خانواده خود و خانواده‌های سپاه اسلام و نیز مرکز بلاد اسلامی در مدینه نگاه می‌دارد و از این طریق توطئه منافقان را در مدینه و پایتخت بلاد اسلامی خنثی می‌کند.

• لیلة العقبه: گفتیم که در جنگ تبوک گروهی از منافقان – بنا به نقل ابن اسحاق لشکری در حد لشکر رسول اعظم - از سپاه مسلمانان جدا شدند و به مدینه بازگشتند، اما در میان لشکر رسول اعظم نیز منافقان ماندند (بعضی روایات تعداد آنها را بین دوازده تا پانزده نفر ذکر کرده‌اند) که حادثه لیلة العقبه را ایجاد کنند.

در سیره حلبیه آمده است: منافقان که همراه پیغمبر بودند اتفاق کردند تا هنگام گذشتن آن حضرت از گردنه میان تبوک و مدینه وی را به قتل برسانند. از طرف پیغمبر اعلام شد که کسی از بالای گردنه عبور نکند بلکه مسلمانان از میان صحرا بروند چون راه آسان‌تر و بازتر بود. اما پیغمبر شبانه از گردنه عبور کرد و عمار یاسر و حذیفه نیز با او بودند. منافقین وقتی از این قضیه باخبر شدند سر و صورت خود را پوشاندند تا شناخته نشوند و خود را به پیغمبر رسانده و شتر آن سرور را رم دادند. پیغمبر غضب کرد و به حذیفه امر کرد تا آنان را برگرداند. حذیفه به آنان دشنام داد و بنابر نقلی پیغمبر بر آنان فریاد زد که از رسوا شدن ترسیده و فرار کردند و خود را در میان لشکریان مخفی نمودند.

این منافقان به "اصحاب عقبه" معروف شدند. پنج نفر از این افراد که به "اصحاب صحیفه" معروفند همان‌هایی هستند که هم‌پیمان شدند و طوماری در خانه کعبه امضا کردند مبنی بر این که اگر خداوند محمد (ص) را به قتل برساند! یا بمیرد، خلافت را از اهل بیت بگیرند. علی (ع) در روایتی نام آنها را می‌برد و بر این خبر که از رسول اعظم به او رسیده است سلمان و ابوذر و مقداد را نیز شاهد می‌گیرد. بعد از این حادثه رسول اعظم منافقان را جمع کرد و از قصد آنان خبر داد، اما منافقان سوگند یاد کردند که ما نمی‌خواستیم چنین کاری بکنیم. در این هنگام این آیه نازل شد: ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا﴾.

• ساخت مسجد ضرار در مدینه: بعد از فتح مکه و اتصال و پیوند میان جناح منافقان مدینه با جناح کفرِ تازه‌مسلمان شده و به مدینه وارد شده، بر تعداد منافقان افزوده شد و آنها برای تجمع خود نیاز به مکان مناسبی داشتند که در ضمن مورد تأیید پیامبر نیز باشد؛ لذا اقدام به ساخت مسجدی کردند که هم پایگاهی برای مجموعه منافقان بود و هم مرکزی جهت ارتباط آنها با نیروهای خارج از مدینه.

ساخت مسجد زمانی تمام شد که رسول اعظم عازم سفر تبوک بودند. آنها آمدند و از آن حضرت خواستند که در آن مسجد قدم بگذارد و نمازی بخواند و آنجا را متبرک به قدوم خود بکنند، اما ایشان فرمودند چون در شرف مسافرت جنگی هستم وقت کافی ندارم، اما در موقع برگشتن می‌آیم و نماز می‌خوانم. قاعدتاً منافقان بازگشته به مدینه می‌توانستند در غیاب رسول خدا در مدینه حداکثر استفاده را از این مسجد ببرند، اما با حضور جانشینی قوی و توانمند مثل علی (ع) و نرفتن رسول اعظم به آن مسجد نتوانستند سوء استفاده کنند.

در بازگشت رسول اعظم از تبوک این آیات در مورد مسجد منافقان نازل شد: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

پیامبر بعد از بازگشت از تبوک، جمعی را فرستاد و آن مسجد را خراب کردند؛ زیرا به شهادت کلام خداوند این مسجد پایگاهی برای ضربه زدن به مؤمنان ﴿ضِرَارًا﴾ و نیز مرکزی برای تجمع جناح کفر سابق ﴿كُفْرًا﴾ و عاملی برای ایجاد تفرقه میان مؤمنان ﴿تَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ و مهم‌تر از همه پایگاهی بود برای ارتباط با کسانی که قبلاً با خدا و رسول اعظم جنگیده بودند و این فرد همان ابوعامر راهب از طایفه اوس بود که با ورود رسول خدا به مدینه، و به همراه پنجاه تن از یارانش خارج شد و به مکه رفت.

• لشکر اسامه: رسول اعظم در آخرین روزهای حیاتشان به سر می‌برند، در حالی که توانسته‌اند بذری را که در شروع بعثت خود کاشته بودند، تبدیل به درختی تنومند نمایند و اندیشه دینی و تفکر اسلامی را جایگزین جاهلیت جزیرة العرب کنند و تقریباً تمامی شهرها و قبایل عرب در جزیرة العرب به اسلام روی آورده‌اند و از طرف دیگر مسئله جانشینی را نیز با تمامی خطرهایی که داشت به مدد الهی و فرمان خداوند در حجة الوداع به مردم ابلاغ کرد، اما نگرانی رسول اعظم هنوز پایان نیافته؛ زیرا در میان قلوب مؤمن مردم فداکاری که در هر لحظه از لحظات حیات رسول اعظم از او حمایت و پشتیبانی کرده بودند دست‌های خائنی را هم می‌دید که در لباس اسلام و همراهانِ رسول برای آینده جزیرة العربِ بدون رسول (ص) برنامه دارند و برای این برنامه ارتباطی برقرار کرده‌اند. در چنین اوضاعی رسول اعظم اسامة بن زید بن حارثه که جوانی هفده یا هجده ساله بود را مأمور فرماندهی سپاهی عظیم به قصد روم کردند و از مسلمانان خواستند که او را همراهی کنند حتی از بعضی بزرگان به نام یاد کردند. عبدالله بن عبدالرحمن می‌گوید: اسامه گفت: پدر و مادرم به قربانت، آیا اذن می‌دهی چند روز صبر کنم تا خداوند شفایت دهد؟ فرمود: بیرون برو و با توکل به خدا حرکت کن! گفت: یا رسول الله! اگر در این حال که هستید بروم دلم می‌سوزد. فرمود: برو که بر نصر و عافیت هستی! گفت: یا رسول الله! میل ندارم بروم و از مردمی که می‌آیند جویای حال شما باشم. فرمود: برو دنبال آنچه تو را مأمور نمودم! وقتی حال پیغمبر بهتر شد از حال اسامه و قشون پرسید، گفتند: مشغول تهیه سفر هستند. فرمود: جیش اسامه را روانه کنید. لعنت خداوند بر کسی که از لشکر اسامه تخلف کند و این سخن را چند بار تکرار کردند.

پس اسامه در حالی که لوا بر سر و صحابه در جلو او بودند، بیرون رفت تا آنکه در جرف منزل کرد. ابوبکر، عمر و بیش‌تر مهاجرین و انصار راشدین حضیر و بشر بن سعد و دیگران از رؤسا با او بودند. پس فرستاده یکی از همسران پیغمبر آمد و گفت برگرد و به مدینه بیا که رسول خدا رحلت خواهد کرد! پس فوری برخاست و با پرچم داخل مدینه شد و پرچم را بر در خانه پیغمبر کوبید. پیغمبر رحلت کرد و ابوبکر و عمر تا زنده بودند اسامه را امیر خطاب می‌کردند.

ابن ابی الحدید این حادثه تاریخی را از ابوبکر جوهری که از بزرگان محدثین اهل سنت است نقل کرده و صاحب طبقات هم آن را به تفصیل آورده است.

در روایتی از امام علی (ع) نقل شده است که فرستادن پیران قوم به همراه لشکر اسامه به خارج از مدینه برای تثبیت امامت او بوده است؛ زیرا علی (ع) و اهل بیت از دستور رسول اعظم مستثنا بودند»

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آقای خالقی؛

علی خالقی آقای علی خالقی، در مقاله «شیوه برخورد با مخالفان و منتقدان در دولت نبوی» در این‌باره گفته‌ است: «یکی از گروه‌هایی که همواره با دولت نبوی از همان ابتدای شکل‌گیری به دشمنی و مخالفت برخاست، منافقان بودند. آن چنان که از آیات قرآن کریم برمی آید منافقان افرادی بیماردل و فریبکار بودند و تظاهر به اسلام می‌کردند و برخی از واجبات اسلامی و فرایض را از روی ریا انجام می‌دادند، ولی هیچ‌گاه ایمان قلبی به اسلام نداشتند. آنها تظاهر به اسلام می‌کردند در حالی که به پروردگار گمان بد داشتند و آیات خداوند را به استهزاء گرفته و در راه خدا از انفاق دریغ می‌ورزیدند. آنها پیامبر را آزار و اذیت نموده و در جنگ‌ها با مسلمانان شرکت نمی‌کردند. خود را برتر از مسلمانان پنداشته و با کفار مهربان بوده و به آنها یاری می‌رساندند. منافقان از قبایل مختلف بودند و در حقیقت نفاق یک رفتار شخصی برخی از شهروندان مدینه در برابر دولت نبوی بود. در نتیجه منافقان مجموعه ناهمگن بوده و رابطه منسجمی نداشته و دارای نظم سیاسی جامع و جهان‌بینی خاص نبودند. به همین دلیل، آنها در مخالفت و دشمنی با دولت نبوی روش خاص و متمایز از مشرکان و یهودیان داشتند و قادر نبودند به صورت سپاهی منظم توطئه‌ای را علیه پیامبر و دولت نبوی سازماندهی کنند. عمدتاً تلاش‌های آنها فردی و در جهت تضعیف روحیه مسلمانان و ایجاد تفرقه در میان ایشان متمرکز بود. برخی از این اقدامات منافقان عبارت بود از: پس از هجرت رسول خدا (ص) به مدینه، منافقانی چون عبدالله بن ابی چندان از حضور ایشان خشنود نبودند و از این‌رو تا جنگ بدر به اسلام ایمان نیاوردند. پس از جنگ بدر اگر چه ظاهراً اسلام آوردند، ولی در باطن به خدا و پیامبر ایمان قلبی نداشتند، از این‌رو همواره با پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان ریاکارانه رفتار می‌کردند و هر جا فرصتی می‌یافتند با دشمنان دولت نبوی همراهی می‌کردند. خداوند در توصیف این عمل آنها می‌فرماید: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ * يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُم وَمَا يَشْعُرُونَ *... وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ﴾. منافقان همواره با دشمنان دولت نبوی همدلی می‌کردند. از این‌رو هنگامی که پیامبر قلعه بنی قینقاع را به سبب عهدشکنی آنان به محاصره درآورد، سردسته منافقان وساطت کرده و با اصرار فراوان از پیامبر خواستار تخفیف در مجازات آنها شد. خداوند متعال به دنبال این اقدام منافقان، مسلمانان را از پذیرش ولایت و دوستی دشمنان دین و دولت نبوی پرهیز داد. هنگامی که پیامبر قلعه بنی نضیر را به علت نقض پیمان به محاصره درآورده بود، گروهی از منافقان به سردستگی عبدالله ابن ابی پیکی را به سوی بنی نضیر فرستاده و به آنها گفت مقاومت کرده و تسلیم نشوید؛ زیرا ما شما را رها نمی‌کنیم، اگر جنگیدید ما نیز با شما می‌جنگیم و اگر از مدینه بیرون رفتید ما نیز به همراه شما بیرون خواهیم رفت. هنگامی که مسلمانان عازم مقابله با تهاجم مشرکان حاضر در احد بودند، گروهی از منافقان به همراه مسلمانان از مدینه خارج شدند، ولی از میان راه به همراه عبدالله بن ابی راه بازگشت به مدینه را در پیش گرفته و گفتند: ما تعهد دفاع از پیامبر را در داخل شهر خود برعهده گرفته بودیم نه در خارج شهر مدینه، به علاوه از او خواستیم تا داخل شهر بماند، ولی رأی ما را نپذیرفت و تسلیم خواست بچه‌ها شد. پس از این که مسلمانان از جنگ احد برگشتند، منافقان به ملامت و سرزنش مسلمانان پرداخته و گفتند: اگر حرف ما را گوش داده و به همراه ما در شهر می‌ماندید هر آینه زنده مانده و کشته نمی‌شدید. آنها از هیچ اقدامی برای تضعیف روحیه و ایمان مسلمانان در این شرایط بحرانی دریغ نکردند. در جریان جنگ احزاب، منافقان به تضعیف روحیه مسلمانان پرداخته و در وعده پیروزی خداوند به مسلمانان ایجاد تردید کرده و مردم مدینه را در حفر خندق و دفاع از شهر به فرار از میدان جنگ ترغیب کرده و می‌گفتند: ﴿يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا﴾. خود آنها هم به بهانه‌های مختلف اجازه خواستند تا به خانه‌های خود برگردند. هنگام برگشتن سپاه پیامبر اعظم (ص) از غزوه بنی‌المصطلق، در سر چاه آب بر سر برداشتن آب، میان سنان بن وبر (مردی از انصار) و جهجاه بن مسعود (مردی از مهاجران) درگیری رخ داد و پیامبر آنها را آرام کرد، ولی سردسته منافقان فرصت را مغتنم شمرده گروهی از انصار را جمع کرده و گفت شما مردم خودتان به خودتان چنین کردید، روز نخست اینان را به دیارتان راه دادید و آنها را در زندگی خود سهیم کردید و از شما کم شد و شمار آنها فزونی گرفت. اکنون نیز اگر حمایتشان نکنید خواهند رفت. من اگر به مدینه درآیم عزیزان را بر آن می‌دارم تا ذلیلان را از شهر بیرون کنند. در ماجرای افک نیز منافقان از کارگردانان اصلی این تهمت به همسر پیامبر (ص) بودند. همان‌ها بودند که زبان به طعن همسر پیامبر گشودند و پس از رسیدن سپاهیان به مدینه، همسر پاک پیامبر را در مظان اتهام و تهمت با صفوان قرار داده و باعث رنجش پیامبر شدند. هنگامی که پیامبر از تحرکات رومی‌ها به همراه قبایل لخم، جذام، عامله و عنان جهت حمله به مدینه آگاهی یافتند و فرمان آماده‌باش به مسلمانان دادند، منافقان گرمای هوا را بهانه کرده و از همراهی با رسول خدا روی برتافتند. گروهی از آنها هم در خانه سویلم یهودی جمع شده و بر آن شدند تا دیگر مسلمانان را نیز از همراهی با پیامبر بازدارند. برخی از آنها هم که به همراه پیامبر حرکت کرده بودند از میانه راه برگشتند. گروهی از منافقان در عقبه‌ای در میانه راه تبوک کمین کردند تا در راه بازگشت رسول خدا (ص) را به قتل برسانند. جبرئیل رسول خدا (ص) را آگاه کرد و از خطر رهاند. گروهی از منافقان از روی نفاق زمانی که شنیدند رسول خدا (ص)، علی (ع) را در مدینه جانشین خود ساخته و عازم جنگ تبوک شده است، شایع کردند که چون رسول خدا (ص) نمی‌خواست که علی (ع) مصاحب او در این جنگ باشد او را در مدینه باقی گذاشت. گروهی از منافقان از روی نفاق مسجدی را در نزدیکی مسجد قبا ساختند تا آنجا را مرکز توطئه علیه مسلمانان قرار داده و میان ایشان تفرقه‌افکنی کنند. در یکی از منازل راه تبوک شتر رسول خدا (ص) که نامش قصواء بود گم شد، منافقان گفتند او گمان می‌کند رسول خداست و از آسمان خبر می‌دهد ولی نمی‌داند شترش کجاست؟ پیامبر اکرم (ص) در برابر این اقدامات تفرقه‌افکنانه منافقان با سخت‌ترین وضعیت مواجه بودند؛ زیرا به تعبیر قرآن کریم این گروه از مخالفان، از مشرکان و کافران هم خطرناک‌تر بودند. چه این که آنها جامه مسلمانی بر تن داشته، ولی در باطن دشمن اسلام و مسلمانان بودند؛ لذا پیامبر اکرم (ص) در برخورد با این دسته از مخالفان: اولاً، با امداد از منبع وحیانی، سعی می‌کردند تا پرده از چهره مزوّرانه این گروه برداشته و اقدامات منافقانه آنها را افشا نمایند. بنابراین پیامبر اکرم (ص) با تأکید بر ظاهری بودن اسلام آنها، همدلی آنها با یهودیان و دروغ بودن وعده همکاری آنها به یهودیان، ترس آنها از مشارکت در جهاد، باطل بودن تصوّر آنها برای ایمن بودن از مرگ در صورت فرار از میدان جهاد و... ماهیت حقیقی آنها را برای مسلمانان افشا ساختند و مسلمانان را از حقیقت عملکرد آنها آگاه می‌کردند. ثانیاً، پیامبر در برخورد با منافقان هم از اصول مسلّم خود یعنی عدالت و انصاف خارج نشدند و تا آنجا که خطری جدی از سوی ایشان متوجه دولت اسلامی و مسلمانان نبود آنها را تحمل می‌کردند و به حرف آنها گوش فرا داده و با سوءظن با آنها برخورد نمی‌کردند، تا آنجا که برخی از آنها گستاخانه گفتند: ﴿هُوَ أُذُنٌ﴾، یعنی پیامبر ساده‌لوح است و هر چه ما می‌گوییم باور می‌کند. خداوند در پاسخ آنان فرمود: ﴿قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ﴾، یعنی بگو، زودباوری من لطفی به حال شماست. رسول به خدا ایمان آورده و به مؤمنان اطمینان داد و برای مؤمنان حقیقی شما رحمت کامل الهی است و برای آنها که رسول خدا (ص) را آزار دهند عذاب دردناک مهیاست. ثالثاً، پیامبر در برخورد با منافقان هرگز آزار و اذیت آنها به خود آن حضرت را ملاک برخورد با ایشان قرار نمی‌دادند و تنها معیار ایشان اصل دین و مصلحت عمومی مسلمانان بود، از این‌رو وقتی که منافقان به جریان افک دامن زدند تنها به اثبات دروغ بودن شایعه آنها بسنده کرد و یا زمانی که از توطئه ترور خود از سوی منافقان در راه بازگشت از تبوک آگاهی یافت تنها به راندن آنها از کمین‌گاهشان بسنده کرد. رابعاً، پیامبر حتی سیاست عفو و گذشت را درباره منافقان هم فراموش نمی‌کرد، بنابراین وقتی منافقان در جنگ احد از میانه راه برگشتند آنها را بازخواست نکرده و اعتنایی به آنها ننمودند. همچنین ایشان پس از آگاهی از سخنان نفاق‌افکنانه عبدالله بن ابی در بازگشت از غزوه بنی‌المصطلق و افشای سخنان او پس از نزول سوره منافقون، در پاسخ به پسر او که از پیامبر خواست در صورت قصد قتل عبدالله بن ابی این کار را به او بسپارد فرمود: با او مدارا خواهیم کرد تا زمانی که در میان ما بماند با او جز به نیکی رفتار نخواهد شد. خلاصه اینکه پیامبر در برخورد با منافقان اولاً سعی می‌کرد تا چهره مزوّرانه آنها را برای مسلمانان افشا نمایند، ثانیاً در صورتی که آنها علیه امنیت عمومی اقدامی می‌کردند درصدد مقابله برمی‌آمدند، ثالثاً اصل عدالت و انصاف و گذشت را درباره ایشان هم رعایت می‌کردند»