فاطمه دختر امام حسین در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فاطمه دختر امام حسین است. فاطمه دختر امام حسین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فاطمه دختر امام حسین در تاریخ اسلامی - فاطمه دختر امام حسین در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

فاطمه دختر امام حسین (ع)، نام مادرش ام اسحاق بود. او از زنان با فضیلت و نمونه در روزگار خویش به شمار می‌آمد. ایشان با عموزاده‌اش، حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی (ع) ازدواج کرد. فاطمه همراه پدر و همسرش در کربلا حضور داشت و بعد از شهادت امام و یارانش به اسارت درآمد و با خواندن خطبه همراه عمه‌اش زینب کبری (س) در کوفه و شام به افشاگری علیه حکومت دست زد.

مقدمه

فاطمه بنت الحسین، مادرش ام اسحاق دختر طلحة بن عبیدالله (یا عبدالله تمیمی) بود. او از زنان با فضیلت و نمونه در روزگار خویش به شمار می‌آمد. ایشان بانویی با شرافت و دانش که اهل ذکر و شب زنده داری و عبادت بود و روز‌ها روزه می‌گرفت و از جمال ظاهر و باطن برخوردار و اهل روایت و نقل حدیث بود.

"نمازی" می‌نویسد: "او از نظر تقوا، کمال و فضایل و زیبایی نظیر نداشت، به گونه‌ای که او را حورالعین می‌‌گفتند". وی از پدرش امام حسین، فاطمه زهرا، دختر رسول خدا، ابن عباس، بلال موذن پیامبر، اسماء بنت عمیس و عایشه نقل حدیث کرده است. فاطمه با عموزاده‌اش، حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی (ع) ازدواج کرد. در چگونگی خواستگاری او آمده است: "حسن بن حسن از عمویش امام حسین (ع) تقاضا کرد که یکی از دو دخترش سکینه یا فاطمه را به ازدواج او درآورد. امام فرمود: هر کدام را دوست داری انتخاب کن. حسن از پاسخ شرم کرد. آنگاه امام فرمود: برای تو فاطمه را برمی‌گزینم؛ همانا او بیشترین شباهت را به مادرم فاطمه زهرا (س) دارد. سپس وی را به ازدواج حسن درآورد.

فاطمه بنت الحسین در کربلا

فاطمه به همراه پدر و همسرش به کربلا آمد و در همه مصائب اهل بیت شرکت داشت. بر اساس فرموده امام باقر (ع)، امام حسین (ع) در آستانه شهادت نوشته پیچیده‌ای را به دخترش فاطمه داد و وصیت زبانی نیز به او کرد. سپس فرمود: دخترم این را به بزرگ‌ترین فرزندانم بده. چون در آن زمان امام زین العابدین بیمار بود، فاطمه بعدها آن نوشته را به او تسلیم کرد و پس از آن به ما رسید.

ابی الجارود می‌گوید: از امام پرسیدم: خدا مرا فدای شما گرداند، در آن کتاب چه بود؟ امام باقر (ع) فرمود: به خدا سوگند! در آن کتاب هر آنچه را که فرزندان آدم نیاز دارند از زمانی که خداوند آدم را آفرید تا زمانی که دنیا را نابود کند، وجود دارد. به خدا سوگند! در آن همه حدود حتی ارش خدش هست. از این روایت استفاده می‌شود، امانتی که امام حسین به دخترش فاطمه سپرده غیر از آن امانتی بوده است که به ام سلمه هنگام حرکت از مدینه سپرده بود.

شیخ صدوق به نقل از عبدالله حسن از مادرش فاطمه بنت الحسین نقل می‌کند که گفت: مردم به چادرهای ما ریختند. من که کودکی خُرد سال بودم دو خلخال طلا به پا داشتم. مردی آمد. در حالی که گریه می‌کرد، آنها را از پایم کند. گفتم: ای دشمن خدا چرا گریه می‌کنی؟! گفت: چگونه گریه نکنم و حال آنکه دختر رسول خدا را غارت می‌کنم! گفتم: نکن. گفت: ترس آن دارم که دیگری بیاید و آنها را ببرد. آنها هر چه در خیمه‌ها بود غارت کردند، حتی روپوش‌های ما را نیز بردند.

علامه مجلسی از فاطمه صغری نقل کرده که می‌گوید: من در مقابل در خیمه‌ها ایستاده بودم و نگاه می‌کردم که پدرم و یارانش همانند قربانی بر روی خاک‌ها افتاده بودند و اسب‌ها بر پیکرشان جولان می‌دادند. در این هنگام با خودم فکرکردم بنی امیه پس از پدرم با ما چه رفتاری خواهند داشت. آیا ما را می‌کشند یا به اسارت می‌برند؟ ناگهان مردی سوار بر اسب با کعب نیزه‌اش زن‌ها را میراند و در حالی که آنها به یک دیگر پناه می‌بردند، زیورهای‌شان را می‌گرفت و آنان فریاد می‌زدند: "یا جدّاه، وا أبتاه، وا علیّاه، وا قلّة ناصراه، وا حسناه" و می‌‌گفتند: آیا کسی نیست ما را پناه دهد و از ما دفاع کند؟

در این هنگام قلبم به تپش افتاد و به شدت از آنکه مبادا به سوی من بیاید، ترسیدم. چپ و راست دنبال عمه‌ام، ام‌کلثوم، می‌دویدم. در همین حال او به سوی من آمد و من از ترس گریختم. او مرا دنبال کرد و ناگهان با کعب نیزه میان کتف‌هایم زد و من با صورت به زمین خوردم. او گوشواره‌هایم را کنده مقنعه را از سرم برداشت. خون بر گونه‌هایم جاری شد و آفتاب بر سرم می‌تابید. او به خیمه گاه بازگشت و من از هوش رفتم. ناگهان دیدم عمه‌ام نزد من آمده و گریه کنان می‌گوید: برخیز تا برویم. نمی‌دانم بر سر دختران و برادر بیمارت چه آمده است؟ من بلند شدم و گفتم: عمه جان! آیا چیزی نیست که من سرم را از دید نا محرمان بپوشانم؟ فرمود: دخترم! عمه نیز مثل توست؛ دیدم که سرش برهنه است و از شدت ضربت سیاه شده است. چون به خیمه گاه رسیدیم، دیدیم که آن را غارت کرده‌اند و برادرم علی بن الحسین به رو در افتاده و از شدت گرسنگی و تشنگی و بیماری توان برخاستن ندارد. ما برای او گریه می‌‌کردیم و او برای ما.

فاطمه دختر امام حسین (ع) هم‌گام با عمه‌اش زینب کبری و دیگر زنان هاشمی در بیان حادثه کربلا و افشای جنایت‌های بنی امیه حضوری فعال داشت و در کوفه پس از عمه‌اش خطبه‌ای مشروح ایراد کرد. محتوای خطبه او به گونه‌ای بود که فریاد گریه و زاری مردم را بلند کرد. تا جایی که گفتند: بس است ای دختر پاکان! قلب‌های ما را آتش زدی و دل‌های ما را کباب کردی. سپس آن بزرگوار ساکت شد.

همچنین هنگامی که اسیران را وارد کاخ یزید کردند، فاطمه فریاد زد: «ای یزید، آیا دختران رسول خدا اسیران‌اند؟»؟

سخن یاد شده اشاره به قواعدی است که در جنگ حتی در زمان جاهلیت رعایت می‌شده است. آزار و اذیت کودکان، زنان و پیران در جاهلیت ممنوع بود. در سنت عربی نیز این کار پذیرفته نبود. در اسلام نیز بر این قاعده صحه گذاشته شد. در کربلا نه سنت اسلامی رعایت شد و نه به سنت عربی توجه شد. گذشته از آنکه زنان و کودکان به پیامبر وابسته بودند و رعایت حرمت آنان به حکم شریعت و دیانت لازم بود. اینجا بود که دختر امام حسین با خطاب به یزید وجدان‌های بیدار را به داوری می‌طلبد و رفتار یزید و پیروان او را نه تنها با اسلام که با غیرت عربی و سنت‌های جاهلی نیز ناسازگار می‌خواند. این سخن کوتاه انسانیت بنی امیه را زیر سؤال برد.

درخواست مرد شامی از یزید

از فاطمه دختر امام حسین نقل شده است: در کاخ یزید مردی برخاست و گفت: این دختر را به من ببخش تا کمک کار من باشد.... من به خود لرزیدم، گمان کردم که چنین کاری خواهد شد. پیراهن عمه‌ام زینب را گرفتم. عمه‌ام می‌دانست که چنین کاری شدنی نیست. از این‌رو به آن مرد شامی گفت: به خدا دروغ گفتی و خود را پست کردی. سوگند به خدا! این کار نه برای تو و نه برای یزید روا نیست.

در این هنگام یزید در خشم شد و به زینب گفت: تو دروغ گفتی! این کار به دست من است. اگر بخواهم آن را انجام می‌دهم.

زینب فرمود: خدا هرگز این کار را به دست تو نداده، جز اینکه از دین ما بیرون روی و به آیین دیگری در آیی.

یزید به شدت خشمگین شد و گفت: با من چنین سخن می‌گویی، پدر و برادرانت از دین بیرون رفته‌اند.

زینب گفت: اگر مسلمانی، تو و پدر و جدت به دین خدا و آیین پدر و برادرم هدایت گشته‌اید.

یزید گفت: دروغ گفتی ای دشمن خدا!

زینب فرمود: تو اکنون امیر و فرمانروایی، هر چه خواهی بگو و هر چه خواهی انجام بده، به ستم دشنام می‌دهی و به سلطنت خود بر ما چیره می‌شوی. یزید از سخنان حضرت زینب شرمنده و خاموش شد. پس، آن مرد بار دیگر در خواست خود را تکرار کرد، یزید گفت: دور شو، خدا مرگت دهد!.

در نقل ابن طاووس پس از سخنان زینب آمده است: آن مرد شامی از یزید پرسید: این دختر کیست؟ یزید در پاسخ گفت: فاطمه دختر حسین است و او عمه‌اش زینب دختر علی است.

مرد شامی گفت: ای یزید خدا تو را لعنت کند! عترت پیامبرت را می‌کشی و خاندانش را اسیر می‌کنی. به خدا سوگند! من پنداشتم که اینها اسیران روم‌اند.

یزید گفت: به خدا سوگند! تو را نیز به آنها ملحق خواهم کرد. سپس دستور داد گردن وی را زدند.

این خبر و امثال آن دلالت دارد که یزید نه تنها اخبار درست را از مردم مخفی نگه داشته بود، بلکه امام و یاران و خانواده‌اش را به عنوان کافر و خارج از دین معرفی کرده بود. از این رو، همه اهل بیت تأکید و تکرار می‌کردند که ما فرزندان رسول خداییم و تکرار همین مطالب و مواضع سبب افشای دروغ‌های یزید و چهره واقعی وی و نفرت مردم از او شد.

روایتی دیگر از ورود اسرای اهل بیت به دربار یزید

در تاریخ طبری آمده است که زنان و فرزندان امام را بر یزید وارد کردند.

فاطمه دختر امام حسین که بزرگ‌تر از سکینه بود، فرمود: ای یزید! آیا دختران رسول خدا اسیران‌اند؟

یزید گفت: من این کار را نمی‌خواستم. فاطمه فرمود: به خدا سوگند که سپاه تو هیچ چیز برای ما باقی نگذاشتند.

درباره روایت فوق دو نکته در خور یادآوری است:

1. از سخنان یاد شده برمی آید که یزید به ظاهر ناگزیر شد از موضع پیشین خود برگردد و این از پی آمدهای تلاش‌هایی است که اهل بیت در شام انجام دادند، همان گونه که در فصل گذشته به آن اشاره کردیم.
2. با گفتن جمله: «وَ اللَّهِ مَا تَرَكَ لَنَا خرصٌ»، ممکن است این سؤال به ذهن بیاید که دختر امام دغدغه اموال و دارایی خود و دیگر زنان را داشته است، ولی باید توجه داشت که آن بانو با این سخنان می‌خواسته عمق جنایاتی را که سپاه اموی انجام داده است، به تصویر بکشد، نه اینکه اسباب و اثاثیه و اموالی که از آنها به غارت برده‌اند، برای او دارای اهمیت باشد. افزون بر این، همان‌گونه که از برخی گزارش‌های دیگر بر می‌آید، در آنچه سپاهیان او به یغما برده بودند، برخی از یادگارهای حضرت فاطمه زهرا (س) وجود داشت که برای آنها از این جهت دارای اهمیت بود و سبب شد که دختر امام حسین (ع) از غارت آنها سخن بگوید.

مرزبانی نقل می‌کند که ابو الرمح بر فاطمه دختر امام حسین (ع) وارد شد و مرثیه‌ای درباره امام حسین به شرح زیر سرود:

أَجَالَتْ عَلَى عَيْنِي سَحَائِبُ عَبْرَةٍ		فَلَمْ تَصْحُ بَعْدُ الدَّمْعُ حَتَّى ارْمَعَلَّتِ
تَبْكِي عَلَى آلِ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ		وَ مَا أَكْثَرَتْ فِي الدَّمْعِ لَا بَلْ أَقَلَّتِ
أُولَئِكَ قَوْمٌ لَمْ يَشِيمُوا سُيُوفَهُمْ		وَ قَدْ نَكَأَتْ أَعْدَاؤُهُمْ حِينَ سَلَّتِ
وَ إِنَّ قَتِيلَ الطَّفِّ مِنْ آلِ هَاشِمٍ		أَذَلَّ رِقَاباً مِنْ قُرَيْشٍ فَذَلَّتِ

ابرهای باران خیز برگستره دیدگانم سایه افکنده و جولان می‌دهد. بر خاندان گران مایه محمد (ص) میگرید و هر آنچه بر آن عدالت خواهان و آزادگان بگرید ناچیز و اندک است. آنان کسانی بودند که به هنگام ستم و بیداد رژیم اموی بر آنان، در برابر تجاوز دشمن، شجاعانه ایستادند و حق شمشیرهای خود را ادا کردند. بدون تردید شهادت شهیدان کربلا از فرزندان هاشم گردن‌ها و سرهای بسیاری از قریش را فرود آورد و گرد و غبار ذلت به چهره آنان نشست.

هنگامی که سروده غم انگیز او به این جا رسید، فاطمه دختر امام فرمود: ای ابو رمح! آیا چنین می‌گویی؟ عرض کرد: پس چگونه بگویم، خدا مرا فدای تو گرداند! فاطمه فرمود: بگو: "اذل رقاب المسلمین فذلت". بی‌گمان شهادت شهید کربلا از دودمان هاشم است که کشته شدن او، نسل‌های مسلمان را به ذلت کشیده و آنان در برابر این حادثه بزرگ ذلت زده شدند،؛ چراکه هدف‌های اصلاح‌ طلبانه، عدالت‌خواهانه و بشردوستانه پیشوای آزادی، نه از آن یک خاندان، یک نسل و یک جامعه که جهانی و جاودانه بود و برای نجات و آزادی عصرها و نسل‌هاست.

ابورمح گفت: از امروز همان‌گونه که شما فرمودید، شعرم را اصلاح می‌کنم.

همسر فاطمه در روز عاشورا هفده سال بیشتر نداشت. وی در جنگ با دشمنان هفده نفر را کشت و هجده زخم برداشت. در این جنگ پس از اینکه دست راست وی قطع شد، او به زمین افتاد. وی جزء اسیرانی بود که به کوفه آورده شدند.

اسماء بن خارجه از هواداران ابن زیاد که دایی او به شمار می‌آمد، وی را از بین اسیران جدا کرد و به مداوای وی پرداخت. سپس او را به مدینه روانه کرد. اما فاطمه با کاروان اسیران به کوفه و شام رفت، آنگاه به مدینه بازگشت. ثمره این ازدواج، پنج فرزند به نام‌های فاطمه، عبدالله، ابراهیم، حسن و زینب بود.

سلسله قیام‌های علوی که بر ضد بنی امیه و بنی عباس انجام گرفته است همه رهبران آن از نسل فاطمه دختر امام حسین (ع) هستند. نخستین این قیام‌ها را محمد معروف به نفس زکیه که فرزند عبدالله بن حسن مثنی می‌باشد، انجام داده است.

علامه مجلسی به نقل از ابو مقدام می‌نویسد: من و پدرم حج گزاردیم. در راه مدینه مادر پدرم مُرد و من رفتم که به حضور امام صادق (ع) برسم. دیدم که امام بیرون آمده و قصد جایی دارد. به من فرمود: ای ابومقدام چگونه‌ای؟ گفتم: فدایت گردم! خوبم. آن گاه به یکی از خدمت‌کاران گفت که از عمه‌اش اجازه ورود بخواهد. آن گاه فرمود: تا من نیامده‌ام بازنگرد. او می‌گوید: من نزد عمه‌اش فاطمه دختر امام حسین رفتم. وی پس از احترام، از احوال من پرسید. گفتم: ای دختر رسول خدا! خداوند مرا فدای شما گرداند، خوبم. سپس گفتم: آیا چیزی از آثار رسول خدا (ص) نزد شما هست؟ وی فرزندانش را فرا خواند. پنج تن آمدند. سپس گفت: اینها گوشت و خون رسول خدایند. آن گاه کاسه بزرگی را به من نشان داد که اثر غذا در آن پیدا بود. سپس گفت: این کاسه‌ای است که پر از گوشت و ترید به رسول خدا (ص) هدیه داده شد. من آن را گرفتم و بر آن دست مالیدم.

وفات

فاطمه با مرگ شوهرش به مدت یک سال در کنار قبرش خیمه زد. روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به عبادت می‌پرداخت. پس از یک سال به شهر بازگشت و در سال ۱۱۷ ق. در مدینه درگذشت.

پاسخ به برخی شبهات

بی گمان، امام حسین (ع) دختری به نام فاطمه داشته که روایات بسیاری از ایشان نقل شده است. او این روایات را از طریق پدرش از رسول خدا (ص) و یا از طریق پدرش از علی بن ابیطالب (ع) از رسول خدا (ص) نقل کرده، احادیثی را هم از امام سجاد (ع) و اسماء بنت عمیس روایت کرده است. به نظر می‌رسد در اینکه او همسر پسر عمویش حسن بن حسن (ع) بوده، اختلافی بین علما و مورخان وجود ندارد و از آنچه که در کتاب «عمدة الطالب» و نیز کتاب «الارشاد» شیخ مفید نقل شده چنین به دست می‌آید که او با پسر عمویش در دوران حیات امام حسین (ع) ازدواج کرده است. این مطلب، از اقوال بسیاری از مورخین همچون ابوالفرج اصفهانی در کتاب «الاغانی» و ابن ابوالفتح اربلی در کتاب «کشف الغمه» و ابن‌صباغ در کتاب «الفصول المهمه» و دیگران نیز استفاده می‌شود.

علیرغم تتبع بسیار، به متنی که حکایت از عدم حضور فاطمه بنت الحسین (ع) در کربلا به همراه با پدر بزرگوارشان -امام حسین (ع)- داشته باشد، دست نیافتیم. بلکه متون متعدد، همگی دالّ بر آن است که ایشان در کربلا حضور داشته و در زمره اسرای اهل بیت (ع) که بعد از واقعه کربلا به شام نزد یزید بن معاویه فرستاده شدند، قرار داشته است. از جمله این متون، روایتی است که کلینی در کتاب خود «الکافی» با سلسله سندش از ابی‌جعفر امام محمد باقر (ع) نقل کرده است. در این روایت آمده: «چون حسین (ع) وقت وفاتش در رسید، دختر بزرگش فاطمه را خوانده، کتابی پیچیده شده و وصیّتی آشکار بدو سپرد. و علی بن حسین (ع) در شکم بیماری‌ای داشت و او را در حال مرگ می‌پنداشتند، که فاطمه کتاب را به او داد. سپس به خدا سوگند، آن کتاب به ما رسید».

این روایت را ابن بابویه قمی در «الإمامه و التبصره» و محمد بن حسن صفار در کتاب «بصائر الدرجات» و ابن‌شهر آشوب در «المناقب» و طبرسی در «إعلام الوری» نیز روایت کرده‌اند.

این روایت علاوه بر آنکه بر حضور فاطمه بنت الحسین (ع) در کربلا صراحت دارد، گویای این مطلب است که ایشان موقعیت ممتازی نزد پدرشان امام حسین (ع) داشتند به طوری که حضرت وصیتش را به او سپرد نه به زنان دیگر. همچنین در این روایت از فاطمه بنت الحسین (ع) تعبیر به «ابنته الکبری» شده که بیانگر آن است که ایشان دختر بزرگ امام حسین (ع) بودند. البته از توصیف فاطمه بنت الحسین (ع) به «الکبری» در این روایت، نباید چنین برداشت کرد که امام حسین (ع) دختر کوچکتری به نام «فاطمه» داشته یا دختر دیگری داشته که بواسطه کوچکتر بودن از فاطمه بنت الحسین (ع)] توصیف به «الصغری» شده؛ چراکه در این صورت، مناسب بود که در روایت از ایشان تعبیر به «فاطمه الکبری» می‌شد نه «ابنته الکبری».

از متون صریحه دیگری که دال بر حضور فاطمه بنت الحسین (ع) در کربلاست، روایتی است که شیخ صدوق با سند خود از عبدالله بن حسن محض از مادرش فاطمه بنت الحسین (ع) نقل کرده که می‌گفت: «هنگامی که غارتگران به خیمه ما هجوم آوردند، یکی از آنان، در حال که اشک می‌ریخت، خلخال‌هایی را که در پا داشتم، به زور از من گرفت. گفتم: چرا اشک می‌ریزی ای دشمن خدا؟ گفت: چگونه نگریم که وسایل زینتی دختر پیامبر (ص) را به غارت می‌‌برم. گفتم: پس چنین نکن. گفت: اگر من غارت نکنم دیگران آن را به غارت می‌برند! فاطمه بنت الحسین (ع) در ادامه گفت: همه چیزمان را به غارت بردند، حتی پارچه‌های سر ما را».

همچنین، از جمله این متون، روایتی است که ابن‌نما حلی در کتاب «مثیر الاحزان» نقل کرده که در آن آمده: «علی بن الحسین (ع) گفت: ما دوازده مرد بودیم که دست بسته بر یزید وارد شدیم. پس چون در مقابلش ایستادیم گفتم: ای یزید! تو را به خدا سوگند، اگر رسول خدا (ص) ما را در این حال می‌دید چه می‌کرد؟... سپس فاطمه بنت الحسین (ع) گفت: ای یزید! دختران رسول خدا (ص) و اسارت؛ پس مردم گریستند و اهل منزل یزید نیز گریستند»

علاوه بر این موارد، متون بسیاری در کتب ما و کتب اهل سنت وجود دارد که همگی بر حضور حضرت فاطمه بنت الحسین (ع) در کربلا و اسارتشان همراه با دیگر اسرای از دختران رسول خدا (ص) تصریح دارند.

اما اینکه گفته شده امام حسین (ع) دختر دیگری داشتند که در مدینه ماند و بواسطه بیماری‌اش در کاروان ایشان حضور نیافته، مطلبی است که ما بر آن شاهد و دلیل متقنی که بتوان بر آن اعتماد کرد، نیافتیم.

همچنین، در منابع از دختر دیگری برای امام حسین (ع) که نامش «فاطمه» باشد و همراه ایشان به کربلا رفته باشد، ذکری به میان نیامده است.

پس در میان دختران امام حسین (ع) که علمای شیعه و سنی نامشان را به ثبت رسانده‌اند غیر از این فاطمه، دختر دیگری به این نام وجود ندارد و این فاطمه همان فاطمه‌ای است که با حضرت به سوی کربلا حرکت کرده، می‌باشد و او همان فاطمه‌، همسر حسن بن حسن (ع) است که با امام حسین (ع) در کربلا مشارکت کرد و در آن زخم برداشت اما به شهادت نرسید و فاطمه بنت الحسین (ع) برای او عبدالله معروف به ‌«محض» و دیگران را به دنیا آورد.

بله؛ علامه مجلسی در «بحارالأنوار» به نقل از نسخه قدیمی کتاب «المناقب» روایتی را از مفضَّل بن عمر جعفی از امام جعفر صادق (ع) از پدرش از علیِّ بن الحسین (ع) ذکر کرده که در آن آمده: «چون حسین (ع) شهید شد، کلاغی آمد و خود را به خون او آمیخت و پرواز کرد و در مدینه روی دیوار خانه فاطمه دختر امام حسین (ع) نشست. و او دختری کوچک بود پس سر بلند کرد و کلاغ را دید. پس به شدت گریست و گفت: کلاغ را صدا کردم و گفتم: وای بر تو ای کلاغ!... امام باقر (ع) فرمود: وی خبر را به اهل مدینه گفت».

البته، این روایت اگر صحت نیز داشته باشد، تنها شاهد بر این مطلب قرار می‌گیرد که دختری از امام حسین (ع) به نام «فاطمه» در مدینه باقی مانده است. اما این روایت بواسطه وجود برخی مجاهیل در سند آن، مخدوش است و قابلیت اثبات یک واقعه تاریخی را ندارد بخصوص اینکه علما و مؤرخین از فاطمه دیگری برای امام حسین (ع) ـ با وجود این که قصدشان برشمردن تمامی پسران و دختران حضرت بود، ـ ذکری به میان نیاورده‌اند. و این احتمال هم که علما در ذکر نام این فاطمه اهمال کرده یا اطلاعی از وجود چنین دختری به‌خاطر عدم حضورش در کربلا نداشتند، هم بسیار بعید به نظر می‌رسد؛ چراکه آنان حتی از ذکر نام فرزندی به نام جعفر برای امام حسین (ع) که در ایام حیات حضرت و در طفولیت از دنیا رفته، غفلت نورزیدند چه رسد به دختری با این سن و سال و اوصاف.

اما ممکن است گفته شود: برخی از روایات و بسیاری از متون از «فاطمه صغری» یاد کرده‌ و او را دختر امام حسین (ع) خوانده‌اند؛ شاید این فاطمه همان دختری باشد که در کربلا حاضر نشده است.

در پاسخ باید گفت فاطمه‌ای که برخی از روایات و بعضی از نصوص او را «صغری» توصیف کرده‌اند، در کربلا حضور داشته است و روایات متعددی بر این امر صحه می‌گذارد. از جمله این متون، مطلبی است که شیخ طوسی در کتاب «الاحتجاج» نقل کرده و در آن آورده است که فاطمه بنت الحسین (ع) پس از واقعه کربلا و بعد از ورود به این شهر خطبه‌ای ایراد نمودند و گفتند: خدای را سپاس می‏‌گویم به شماره ریگ‌ها و تعداد شن‌ها، و او را می‏‌ستایم به عظمت و سنگینی عرش تا فرش، به او ایمان آورده‌‏ام، و نیز بر او توکل می‏‌کنم...

اما بعد؛ ای مردم کوفه! ای اهل نیرنگ و بی‌وفایی و خودخواهی!... و ریختن خون ما را حلال، و غارت و چپاول اموال ما را مباح دانستید، گویی ما از نسل ترک و تاتاریم!! دیروز جد ما را کشتید و (امروز) از شمشیرهایتان خون ما اهل بیت می‏‌چکد!... آنگاه، با برادر رسول خدا (ص) علی بن ابی (ع) - جدم - بی‌وفایی کردید...».

بنابراین، این متن روشن می‌سازد که مراد از «فاطمه صغری» همان فاطمه بنت الحسین (ع) است نه فاطمه بنت علی‌ای که او نیز به «صغری» توصیف شده است. دلیل آن فراز: «كَمَا قَتَلْتُمْ جَدَّنَا بِالْأَمْسِ» از خطبه فاطمه بنت الحسین (ع) است و عبارت: « ثُمَّ غَدَرْتُمْ بِأَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ جَدِّي ».

همچنین، در تأیید اتصاف فاطمه بنت الحسینی که در کربلا حاضر بوده به «صغری»، می‌توان به روایتی از «بحار الانوار» استناد کرد. علامه مجلسی در این روایت آورده: «در برخی کتب دیدم که فاطمه صغری می‌گفت: (در روز عاشورا) کودکی صغیر بودم. در کنار درب خیمه ایستاده و به اجساد پدرم و اصحابش نظاره می‌کردم که مانند قربانی قطعه قطعه شده، بر روی ریگ‌های بیابان افتاده و اسب‌ها بر روی بدن آنان می‌تاختند. در این فکر بودم که بعد از شهادت پدرم، بنی‌امیه چه بر سر ما می‌آورند، آیا ما را هم می‌کشند یا ما را به اسارت می‌برند؟».

مؤید دیگر بر این گفته، روایات منقوله عبدالله بن حسن محض از پدرش از مادرش فاطمه صغری از پدرش امام حسین (ع) است؛ چراکه فاطمه‌ای که مادر عبدالله بن حسن محض است همان فاطمه‌ای است که در کربلا حضور داشته، می‌باشد. و اوست که موصوف به صغری بوده و عبدالله محض روایات بسیاری را از وی ـ یعنی فاطمه صغری بنت الحسین (ع) ـ نقل کرده است.

اما توصیف فاطمه بنت الحسین (ع) به «الصغری» دال بر این نیست که امام حسین (ع) دختر دیگری به نام فاطمه داشته که بزرگتر از فاطمه صغری بوده است. شاید منظور از توصیف او به «الصغری» که در اسناد برخی روایات بدان پرداخته شده، تمییز او از حضرت فاطمه دختر نبی مکرم اسلام (ص) باشد. این گفته به‌واسطه تعدادی از روایات که در آن از فاطمه بنت الحسین (ع) توصیف به «الصغری» و از حضرت فاطمه زهرا (س) توصیف به «الکبری» شده نیز تأیید می‌گردد. از جمله این روایات، حدیث محمد بن جریر طبری در کتاب «دلائل الإمامه» به سندش از عبدالله بن حسن محض از فاطمه صغری از پدرش حسین (ع) از فاطمه کبری دختر رسول خدا (ص) نقل کرده، است که در آن آمده: پیامبر (ص) هرگاه وارد مسجد می‌شد می‌فرمود: «بِسْمِ اَللَّهِ، اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَ اِغْفِرْ ذُنُوبِي»

پس فاطمه‌ای که عبدالله بن حسن محض پسر او بوده و از وی روایت نقل کرده، توصیف به «الصغری» شده تا از فاطمه دختر رسول خدایی که در روایت توصیف به «الکبری» شده، متمایز گردد.

از دیگر مؤیدات ما در این مقوله، روایت ابن‌جریر است که به سند خود از عبدالله بن حسن محض از فاطمه صغری از پدرش از جده‌اش فاطمه کبری دختر پیامبر (ص) روایت کرده که فرمود: «رسول خدا (ص) به من فرمود: هفت تن از فرزندانم در ساحل فرات مدفون خواهند شد که نه پیشینیان در جلالت و مقام بر آنها سبقت می‌گیرند و نه آیندگان درک مقامشان خواهند نمود»

علاوه بر این روایات و متون روایات بسیاری وجود دارد که در آن فاطمه بنت الحسین (ع) در برابر فاطمه کبری دختر پیامبر (ص) به «صغری» توصیف شده است.

پس از آنچه گفتیم چنین نتیجه گرفته می‌شود که وجود دختری برای امام حسین (ع) به نام «فاطمه» که به‌واسطه بیماری در مدینه ماند و ایشان را در سفر کربلا همراهی نکرد، قابل اثبات نیست. آنچه تأیید و تصدیق می‌شود این است که حضرت، دختری به نام «فاطمه» داشتند که تا کربلا ایشان را همراهی کرده و این دختر از زنان فاضله و از عبادت‌کنندگان پرهیزگاری بود که شب‌ها را به نماز و روزها را با روزه‌داری سپری می‌کرد. از این بانو، روایات بسیاری بر جای مانده که آنها را از پدر و برادرش امام سجاد (ع) و از عمه‌اش زینب (س) و از اسماء بنت عمیس ـ همسر جدش امام علی (ع) ـ نقل کرده و زمان شهادت پدرش به احتمال زیاد ازدواج کرده بود.

همچنین آنچه قابل اثبات و تصدیق است این است که همسرش، پسر عمویشان حسن بن حسن (ع) بود که همراه عمویش ـ امام حسین (ع) ـ در کربلا حضور یافت و همراه با او جنگید و پس از مجروح شدن به اسارت درآمد و سپس بعد از بهبودی به مدینه بازگشت.

منابع

1. مزینانی، محمد صادق، نقش زنان در حماسه عاشورا
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
3. خادری، ملیحه، مقاله «زنان در نهضت عاشورا»، فرهنگ عاشورایی ج۹
4. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین