مسجد کوفه
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مسجد است. مسجد کوفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مسجد کوفه در معارف مهدویت - مسجد کوفه در حدیث - مسجد کوفه در تاریخ اسلامی - مسجد کوفه در فقه اسلامی - پرسش مرتبط نداردمسجد کوفه از مساجد معروف و مهم جهان اسلام است. این مسجد محل عبادات پیامبران و امامان زیادی بوده است و مکان‌های مقدس زیادی در آن وجود دارد. براساس روایات اقامه نماز در آن دارای فضیلت زیادی است. آنچه سبب توجه بیشتر شیعیان به این مکان مقدس شده است؛ عنایت خاصی است که حضرت مهدی(ع) به این مسجد دارند. این مسجد در عصر ظهور مرکز دادرسی؛ مرکز تبلیغ دینی؛ محل اقامه جمعه و جماعت و محل برگزاری کلاسهای آموزش آیات قرآن است.
مقدمه
از مساجد معروف و مهمی که همواره مورد توجه مسلمانان بوده، مسجد شریف کوفه است، این مسجد یکی از عظیم‌ترین مساجد جهان اسلام است، با وسعتی بیش از ۴۰ هزار متر مربع که از قداست خاصی برخوردار است. آنچه که سبب توجه بیشتر شیعیان به این مکان مقدس شده است؛ عنایت خاصی است که حضرت مهدی(ع) به این مسجد دارند. بسیاری از سعادتمندان در این مکان پربرکت، توفیق زیارت امام(ع) را پیدا کرده‌اند[۱].
تاریخچه مسجد کوفه
تاریخچه و مشخصات مسجد کوفه؛ به نوشته کتاب‌های تاریخ، وقتی شهر کوفه اولین بار در سال ۱۷ ق. به دستور عمر بن خطاب و توسط سعد بن وقاص، فرمانده لشکر اسلام، به‌عنوان اردوگاه سربازان اسلام بنا گشت؛ سال‌ها بعد همین مسجد را زیاد بن ابی سفیان حاکم معاویه به سبک ساختمان‌سازی مرسوم در بین ساسانیان تجدیدبنا کرد...[۲]، ولی از مضمون روایات چنین برمی‌آید که سابقه این مسجد بسیار قدیمی‌تر از آن است که در اسناد تاریخی ذکر شده است. به‌عنوان مثال از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که آن حضرت فرمودند: شبی که مرا سیر دادند تا مسجد اقصی (در جریان معراج) از مسجد کوفه گذشتیم؛ سوار براق بودم. به محلی رسیدیم که جبرئیل گفت: یا محمد در اینجا پیاده شو و نماز بخوان! وقتی در آنجا نماز به جای آوردم از جبرئیل پرسیدم: اینجا کجاست؟ جبرئیل گفت: اینجا کوفان (کوفه) است و این محل هم مسجد آنجاست. من تاکنون بیست مرتبه دیده‌ام که اینجا خراب شده و دوباره تجدیدبنا گشته است و فاصله بین هر خرابی و آبادی آن پانصد سال بوده است[۳].
بر این اساس معلوم می‌شود این مسجد شریف از زمان آدم ابو البشر به‌عنوان محلی برای عبادت خداوند تبارک و تعالی مطرح بوده است؛ منتهی در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولاتی شده و در زمان‌های مختلف در تجدیدبناها حدود محوطه مسجد تغییر پیدا کرده است[۴].
خصوصیات مسجد
در جنوب غربی مسجد به فاصله ۸۵ متر، خانه کوچک و محقری وجود دارد و مشهور است که آنجا خانه علی(ع) بوده است که قبر میثم تمار در نزدیک آن خانه قرار دارد. در بین این خانه و مسجد، قصر دار الخلافه واقع شده است که در ضلع جنوب غربی مسجد می‌توان به دار الخلافه وارد شد.
ضمناً قبر مسلم بن عقیل و هانی بن عروه در دو مکان نزدیک به هم، چسبیده به دیوار ضلع شرقی مسجد است که از طریق یک در بزرگ که در دیوار گذاشته شده است می‌توان به حرم آن دو بزرگوار داخل شد. البته در شمالی هم به این آرامگاه راه دارد و قبر مختار ثقفی به آرامگاه مسلم بن عقیل نزدیک‌تر است. در دور تا دور محوطه این مسجد، هفتاد و شش حجره (غرفه) وجود دارد. در مجموع درهای ورود و خروج به مسجد چهارتاست:
- "باب السده" که معروف به باب امیر المؤمنین(ع) است؛
- "باب الکنده" که در طرف غربی مسجد است؛
- "باب الانماط" که محاذی قبله است؛
- "باب الفیل" یا الثعبان.
در این مسجد مکان‌های مقدس و محراب‌های زیادی وجود دارد که هریک از آنها را مقام می‌نامند. از جمله آنهاست: مقام حضرت ابراهیم خلیل(ع)، مقام حضرت خضر(ع)، مقام حضرت زین العابدین(ع)، مقام نوح(ع) یا باب الفرج، مقام امیرالمؤمنین(ع)، مقام جبرئیل، دکه قضاء (محل قضاوت امیر المؤمنین(ع))، دکه حضرت صادق(ع)، محراب امیر المؤمنین(ع) که محراب حضرت زکریا هم گفته می‌شود، بیت الطشت، مقام بیعت النبی(ص)، دکة المعراج (محلی که پیامبر اکرم(ص) در شب معراج در آن مقام نماز به جای آوردند)؛ و...[۵].
فضیلت مسجد کوفه
برای مسجد کوفه در روایات حضرات معصومین(ع) فضایل زیادی بیان شده است: امام باقر(ع) می‌فرمایند: اگر مردم به فضیلتی که مسجد کوفه دارد واقف بودند؛ از راه‌های بسیار دور به آنجا سفر می‌کردند. یک نماز واجب خواندن در آنجا مساوی با به جای آوردن یک حج و یک نماز مستحبی خواندن در آنجا معادل با انجام دادن عمره است[۶].
علی(ع) نیز در این‌باره می‌فرمایند: خواندن نماز نافله در این مسجد معادل انجام عمره در کنار پیامبر اکرم(ص) و خواندن نماز واجب در آنجا مساوی انجام دادن حج با رسول اکرم(ص) است. در این مسجد هزار پیغمبر و هزار وصی پیغمبر نماز خوانده‌اند[۷].[۸]
در محراب مسجد این بزرگ بود که در صبحدم نوزدهم رمضان، حضرت امیر ضربت خورد و به شهادت رسید و محراب به خون فرق امیر المؤمنین (ع) رنگین شد[۹].
مسجد کوفه در عصر ظهور
از مکان‌های منسوب به حضرت مهدی(ع)، مسجد کوفه است. این مکان بیشتر در روایات مربوط به عصر ظهور و حاکمیت امام مهدی|حضرت مهدی(ع) وارد شده است. از روایات استفاده می‌شود که این مسجد، در عصر ظهور از جایگاه و پایگاه مهم و برجستهای برخوردار است که برخی از این قرار است:
- مرکز دادرسی: امام صادق(ع) در این باره فرمود: مرکز حکومت مهدی(ع) کوفه و مرکز قضاوت و دادرسی او مسجد اعظم کوفه است[۱۰]
- مرکز تبلیغ دینی: حضرت صادق(ع) فرمود: "گویی به قائم مینگرم که بر فراز منبر مسجد کوفه است. ۳۱۳ تن یارانش در اطراف او حلقه زدهاند. آنان پرچمداران و فرمانروایان خداوند بر فراز گیتی میان بندگان خدایند"[۱۱].[۱۲]
- محل اقامه جمعه و جماعت: امام علی(ع) در خطبهای طولانی، ویژگی‌های مسجد کوفه را چنین شمرده است: ای اهل کوفه! خداوند سبحانه و تعالی به شما نعمتهایی داده که به هیچ کس نداده است. از برتری محل برگزاری نماز شما این است که اینجا خانه آدم، خانه نوح، خانه ادریس، عبادتگاه حضرت ابراهیم خلیل و عبادتگاه برادرم حضرت خضر(ع) بود و امروز محل عبادت و مناجات من است.... برای مسجد کوفه زمانی فرا می‌رسد که محل برگزاری نماز مهدی(ع) از تبار من و محل عبادت هر مؤمن می‌شود. هیچ مؤمنی روی زمین نمیماند، مگر اینکه به این مسجد بیاید، یا قلبش برای این مسجد پر بزند[۱۳].[۱۴]
- محل برگزاری کلاسهای آموزش آیات قرآن؛ حضرت علی(ع) فرمود: "گویی شیعیان خود را میبینم که در مسجد کوفه خیمه زده، به مردم قرآن را آنگونه که نازل شده آموزش میدهند"[۱۵].
از موارد یاد شده استفاده می‌شود مسجد کوفه در عصر ظهور، از جایگاه بسیار ارزشمندی برخوردار است. به علاوه، دارای گستره بسیار زیادی است که کارکردهای فوق به راحتی در آن امکانپذیر خواهد بود[۱۶].
مسجد کوفه
در آغاز اسلام، آن‌گاه که مسلمانان، نخستین عبادتگاه خویش را ساختند، آن را مسجد خواندند. جامع نیز نامی دیگر برای این عبادتگاه بود؛ زیرا مردم در آن گرد می‌آمدند و سپس جامع را صفت مسجد قرار دادند، با گذشت زمان، مسلمانان مسجدهای بزرگ یا مسجدهایی را که دارای موقعیت محلی مهم بودند و در آنها نماز جمعه می‌گزاردند، مسجد جمعه نامیدند. این نام بیشتر میان ایرانیان رایج بود. مردم عرب معمولاً از نام مسجد، جامع و المسجد الجامع سود می‌بردند و گاه، نظر به بزرگی و وسعت مسجدی نسبت به دیگر مسجدها، مسجد جامع کبیر و مسجد اعظم نیز می‌گفتند[۱۷]. نخستین مسجد جامعی که در عراق ساخته شد، مسجد مداین بود که سعد بن ابی‌وقاص آن را ساخت و سپس به دست حذیفة بن یمان وسعت یافت و بنایش استوار گردید. پس از مسجد مداین، مسجد کوفه و سپس مسجد انبار ساخته شد[۱۸]. در تاریخ اسلام مسجد کوفه را گاهی به همین نام و گاه جامع الکوفه یا المسجد الکبیر بالکوفه خوانده‌اند[۱۹]. سعد بن ابی‌وقاص فرمانده سپاه خلیفۀ دوم در عراق بانی و نخستین فرمانروای شهر کوفه به دستور خلیفه، ابوالهیاج اسدی را مأمور طراحی نقشه مسجد کوفه کرد. ابوالهیاج، که عمرو بن مالک بن جناده یا حیان بن حصین نام داشت، از اصحاب امیرمؤمنان(ع) بود و هنگامی که عمار یاسر از سوی عمر بن خطاب حاکم کوفه بود، کاتب وی بود و در فن معماری مهارت داشت[۲۰].
عمر به سعد بن ابی‌وقاص نوشته بود که گنجایش مسجد باید به شمار رزمندگان باشد. سعد مساحت بنای مسجد را به اندازه جای گرفتن چهل هزار نفر گرفت[۲۱]. برای تعیین حدود بیرونی مسجد نیز تیراندازی ماهر در محل مورد نظر ایستاد و تیری به روبه‌رو و تیری به سوی دیگر پرتاب کرد و مسجد را در مساحت مربع در محل فرود آمدن تیرها ساختند. سپس در پیش مسجد سایبانی بی‌دیوارِ دو طرف و پشت بناکردند و سکویی نیز برای نشستن مردم برنهادند. سایبان مسجد کوفه ۲۰۰ ذرع بود و بر ستون‌هایی از سنگ مرمر جای داشت که از کاخ شاهان حیره آورده بودند. پیرامون مسجد را خندق کندند تا مردم با ساختمان‌های خود آن را احاطه نکنند[۲۲]. احمد بن یحیی بلاذری نوشته است که یکی از پیران حیره برای من نقل کرد که در فرمان‌های ویران ساختن کاخ‌های آل‌منذر (پادشاهان حیره پیش از اسلام) چنین دیده‌اند که مسجد جامع کوفه را با مصالح این کوشک‌ها ساخته‌اند و بهای آن را بخشی از جزیه مردم حیره حساب کرده‌اند[۲۳].
به نظر می‌رسد از هنگام بنای مسجد کوفه (سال ۱۷ ق.) تا زمان حکومت مغیرة بن شعبه (در عهد معاویه) تغییر و تعمیری در بنای مسجد کوفه صورت نگرفته است. بلاذری نوشته است که مغیره مسجد کوفه را گسترش داد[۲۴]، ولی دیگر مورخان، نخستین تغییرات مسجد کوفه را به هنگام حکومت زیاد بن ابیه دانسته‌اند که پس از مغیره حاکم کوفه شد[۲۵]. مسجد کوفه در زمان خلافت امیرمؤمنان(ع) دارای جایگاهی بسان مسجدالنبی در دوران پیغمبراکرم(ص) بود. خطبه‌ها و موعظه‌های بلیغ و سخنان نافذ آن حضرت، که نمونه‌هایی از آنها در نهج البلاغه گرد آمده است، بیشتر در مسجد کوفه ایراد شده است. برخی ویژگی‌های مسجد کوفه در آن روزگار عبارتند از:
محراب
در قرآن مجید از محراب پیش از اسلام یاد شده است؛ آنجا که خبر استجابت دعای حضرت زکریا(ع) در حالی به او رسید که در محراب بیت المقدس یا هیکل سلیمان بود[۲۶]. در اسلام جایگاه امام جماعت در مسجد را محراب می‌گویند. محراب مسجد کوفه در زمان خلافت امیر مؤمنان(ع) شهرتی داشته است و پیش از تجدید بنای مسجد توسط زیاد بن ابیه همچنان برجای بوده است. در محراب مسجد کوفه بود که حضرت علی(ع) در حال اقامه نماز صبح ضربت خورد و فَرق مقدسش شکافت.[۲۷]
منبر
مورخان هنر، همه، در اصالت اسلامی منبر هم‌اندیشه‌اند. غلامِ عباس بن عبدالمطلب در روزگار پیغمبر و اوایل عمر مسجد مدینه، منبری ساخت که به مسجد آوردند. در مسجد کوفه از همان آغاز منبر وجود داشته است. امیر مؤمنان(ع) بر منبر سخن می‌رانده و خطبه می‌خوانده است.[۲۸]
دکة القضاء
دکه به معنای جایگاه بلندی است که آدمی بر آن می‌نشیند و به کس یا کسانی درس می‌دهد. در مسجد کوفه دکه‌های مربع یا مستطیل‌شکل بسیاری متصل به ستون‌ها و محراب وجود داشته که از همه مشهورتر دکة القضای امیرمؤمنان(ع) بوده است. آن حضرت بر آن می‌نشسته و میان مردم داوری می‌فرموده است[۲۹]. هنگام قضاوت حضرت امیر(ع) در دکة القضاء مردم در پیرامونش گرد می‌آمده و جریان دادرسی و صدور حکم آن حضرت را نظاره می‌کرده‌اند. بخش‌هایی از قضاوت‌های امیر مؤمنان(ع) در کتاب‌های تاریخ و حدیث آمده است.[۳۰]
رحبه امیرمؤمنان(ع)
در پیش مسجد، جایی که درِ مسجد جای داشته، سکویی بوده است که آن را رحبه می‌گفتند. امیرمؤمنان(ع) گاه پیش از نماز یا مواقع دیگر بر رُحبه می‌نشسته و به پرسش‌های مردم پاسخ می‌داده است. بخشی از روایاتی که در کتاب‌های حدیث و تاریخ آمده است، اشاره دارد که امیر مؤمنان(ع) بر رحبه مسجد کوفه نشسته بوده و کسی پرسشی کرده و آن حضرت پاسخ داده است. به نوشته یعقوبی، این رُحبه، مشهور به رحبه علی بن ابی‌طالب(ع) است[۳۱] و این می‌رساند که امیرمؤمنان(ع) چنان بسیار بر رُحبه مسجد کوفه با مردم سخن می‌گفته که به نام آن مشهور شده است.[۳۲]
فضیلت مسجد کوفه
ثقة الاسلام کلینی در کافی، بابی با عنوان «فضیلت مسجد اعظم کوفه و فضیلت اقامه نماز در آن، و جایگاه‌های محبوب آن» دارد که نُه حدیث را با سند در این باره نقل می‌کند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: در حدیث نخست یکی از اصحاب امام جعفر صادق(ع) به نام هارون بن خارجه می‌گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: «ای هارون، فاصله میان خانه تو و مسجد کوفه به اندازه یک میل هست؟» گفتم: «نه». فرمود: «آیا همه نمازهای خود را در آن می‌گزاری؟» گفتم: «نه». فرمود: «اگر من آنجا بودم، نمی‌گذاشتم یک نمازم در آن فوت شود. آیا می‌دانی مسجد کوفه چقدر فضیلت دارد؟ هیچ بنده شایسته‌ای و هیچ پیغمبری نبوده است که در مسجد کوفه نماز نگزارده باشد. حتی پیغمبر اکرم(ص) هنگامی که به معراج رفت، [چون به محل مسجد کوفه رسید]جبرئیل عرض کرد: یا رسول الله، اکنون در برابر مسجد کوفه‌ای. پیغمبر فرمود: از خدا رخصت برگیر فرود آیم و دو رکعت نماز در آن بگزارم. جبرئیل نیز چنین کرد. سمت راست و میان و بخش پسین مسجد، باغ‌هایی از بهشت است[۳۳]. خواندن نماز واجب در آن برابر با هزار رکعت و خواندن نماز مستحبی برابر با پانصد رکعت است. نشستن در آن برای تلاوت قرآن و ذکر خدا، عبادت است. اگر مردم می‌دانستند این مسجد چقدر فضیلت دارد، افتان و خیزان به سویش می‌شتافتند».
در نقل دیگر آمده است که حضرت صادق(ع) فرمود: «خواندن یک نماز واجب در آن برابر یک حج، و خواندن یک نماز مستحبی برابر یک عمره است». در حدیث دیگری امام صادق(ع) می‌فرماید: مردی در مسجد کوفه نزد امیرمؤمنان(ع) آمد و گفت: «می‌خواهم به مسجدالاقصی بروم. آمده‌ام با شما وداع کنم». امیرمؤمنان(ع) فرمود: «برای چه می‌خواهی به مسجدالاقصی بروی؟» گفت: «برای درک ثواب». حضرت امیر(ع) فرمود: «مرکب خود را بفروش و غذای راهت را بخور و در این مسجد نماز بگزار که نماز واجب در آن، با یک حج واجب برابر است و نماز مستحبی‌اش معادل یک عمره بابرکت است. برکت این مسجد از راست و چپ تا دوازده میل است». در حدیثی دیگر از یکی از فرزندان میثم تمار آمده است که امیرمؤمنان(ع) در کنار ستون هفتم[۳۴] نزدیک درهای کنده (از درهای مسجد جامع) نماز می‌گزارد.
در حدیث دیگر از امام صادق(ع) روایت است که ستون هفتم از پشت باب کنده در صحن، مقام ابراهیم(ع) و ستون پنجم مقام جبرئیل است. به گفته ابوحمزه ثمالی، اصبغ بن نباته ستون هفتم را به او نشان داد و گفت: این مقام امیر مؤمنان(ع) است و امام حسن(ع) نزد ستون پنجم نماز می‌گزارد. هرگاه امیرمؤمنان(ع) غایب بود، امام حسن(ع) جنب ستون هفتم، که همان باب کنده است، نماز می‌گزارد[۳۵]. یاقوت حموی درباره فضیلت مسجد کوفه، حدیثی هم‌مضمون با حدیث کلینی از امام صادق(ع) به نقل حبه عرنی روایت کرده است؛ همان که مردی نزد امیرمؤمنان(ع) می‌آید و به قصد زیارت مسجدالاقصی با او وداع می‌کند. در این روایت افزون شده است که علی(ع) فرمود: نزدیک ستون پنجم آن بود که ابراهیم(ع) نماز گزارد و نیز هزار پیغمبر و هزار جانشین پیغمبر در آن نماز گزارده‌اند. عصای موسی(ع) و بوته کدویی، که بر سر یونس(ع) سایه افکند، در آن است و نمازگاه نوح(ع) در اینجا بوده است. روز قیامت هفتاد هزار نفر از این مسجد، بی‌حساب، محشور می‌شوند. میانه‌اش بر باغچه‌های بهشت است و سه چشمه بهشتی از آن می‌جوشد و هرگونه پلیدی را برطرف و مؤمنان را پاک می‌کند. اگر مردم بدانند که این مسجد چقدر فضیلت دارد، افتان و خیزان به سویش می‌شتابند[۳۶].
باید توجه داشت که فضیلت مسجد کوفه بیشتر به واسطه وجود مقدس امیر مؤمنان(ع) است که آن را جایگاه عبادت و امامت و رهبری امت اسلام در دوران کوتاه خلافت خویش کرده بود و خطبه‌های آتشین آن حضرت از فراز منبر این مسجد برای همیشه در تاریخ طنین‌انداز است. همچنین می‌دانیم که وجود مقدس علی(ع) پس از پیغمبر اکرم(ص) بر همه پیامبران برتری دارد و مسجد کوفه با حضورش شرافتی ویژه یافت و پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی مقدس‌ترین اماکن اسلامی است. در کوفه، افزون بر مسجد اعظم، مساجد بسیاری برپا بوده‌اند که نام برخی از آنها در وقایع سیاسی و یا از بُعد قداست و علم در تاریخ ماندگار شده است. در کنار مساجد پرشمار، شماری کج‌اندیش با اهداف پلید خود مسجدهایی در گوشه و کنار کوفه ساخته بودند که مورد نفرت شیعیان بودند. این مسجدها در زبان امامان و در میان شیعه به مساجد ملعونه شهرت یافته‌اند. ثقة الاسلام کلینی در باب مساجد کوفه از کافی از امام محمدباقر(ع) روایت می‌کند که فرمود: در کوفه مساجد مبارکه و مساجد ملعونه هست. اما مساجد مبارکه، یکی مسجد غنی است که آن را مردی باایمان ساخت، هر چند مردم آن قبیله ملعونند و مسجد از آنان بیزار. دیگر، مسجد بنی‌ظفر است که همان مسجد سهله باشد و مسجد باخمرا و مسجد جعفی. اما مسجدهای ملعونه یکی مسجد ثقیف است و دیگر مسجد اشعث و مسجد سماک و مسجدی در باخمرا[۳۷] که بر قبر فرعونی از فراعنه بنا شده است.
کلینی در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) روایت می‌کند که فرمود: علی(ع) از نماز گزاردن در پنج مسجد نهی فرمود: مسجد اشعث بن قیس و مسجد جریر بن عبد الله بجلی و مسجد سماک بن مخرمه و مسجد شبث بن ربعی و مسجد تیم[۳۸]. در خصال صدوق آمده است که امیرمؤمنان علی(ع) به مسجد این مردمان نگریست و فرمود: به اینان بنگرید! اینان کسانی هستند که از ما روی گردانیدند و از دشمنی و کینه‌ای که به ما دارند، حاضر نیستند با ما نماز بگزارند. خدایشان لعنت کند[۳۹].[۴۰]
پرسش‌های وابسته
منابع
پانویس
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۵۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۵۴۳.
- ↑ جهت اطلاع بیشتر به تاریخ طبری ج ۱، ص۲۴۸ و معجم البلدان ج ۴، ص۳۲۳ به بعد مراجعه شود.
- ↑ من لا یحضره الفقیه ج ۱، ص۱۵۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۵۳.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۵۳.
- ↑ المزار الکبیر، ص۱۲۲.
- ↑ بحار الانوار، ج ۹۷، ص۴۰۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۵۳.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۵۴۳.
- ↑ «دَارُ مُلْكِهِ الْكُوفَةُ وَ مَجْلِسُ حُكْمِهِ جَامِعُهَا»؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۳، ص۱۱.
- ↑ «كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى الْقَائِمِ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ وَ حَوْلَهُ أَصْحَابُهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةَ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْأَلْوِيَةِ وَ هُمْ حُكَّامُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ عَلَى خَلْقِهِ»؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، باب ۵۸، ح ۲۵
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۴۰۰ - ۴۰۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۲۳۱، ح ۶۹۶
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۵۳؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۴۰۰ - ۴۰۱.
- ↑ «كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى شِيعَتِنَا بِمَسْجِدِ الْكُوفَةِ قَدْ ضَرَبُوا الْفَسَاطِيطَ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ الْقُرْآنَ كَمَا أُنْزِلَ أَمَا إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ كَسَرَهُ وَ سَوَّى قِبْلَتَهُ»، نعمانی، الغیبة، ص۳۱۷، ح ۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۴۰۰ - ۴۰۱.
- ↑ طریحی، محمدسعید، العتبات المقدسة فی الکوفه، ص۵.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۴۰۷.
- ↑ طریحی، محمدسعید، العتبات المقدسة فی الکوفه، ص۶.
- ↑ طریحی، محمدسعید، العتبات المقدسة فی الکوفه، ص۷.
- ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۸۹.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۴۸.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۴۰۲.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۳۸۹.
- ↑ مغیرة بن شعبه در سال ۴۱ پس از صلح امام حسن(ع)، از سوی معاویه به حکومت کوفه رسید و تا سال ۴۷ یا ۴۹ یا ۵۰ و یا ۵۱ که درگذشت، حاکم آن ناحیه بود. پس از مرگ مغیره، زیاد بن ابیه با حفظ سمت فرمانداری بصره، حاکم کوفه شد و در سال ۵۳ درگذشت.
- ↑ ﴿فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ «پس فرشتگان او را در حالی که در محراب به نماز ایستاده بود ندا دادند: خداوند تو را به (تولّد) یحیی نوید می‌دهد که «کلمه‌ای از خداوند» را راست می‌شمارد و سالار و (در برابر زنان) خویشتندار و پیامبری از شایستگان است» سوره آل عمران، آیه ۳۹.
- ↑ رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۳۷۷.
- ↑ رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۳۷۷.
- ↑ طریحی، محمدسعید، العتبات المقدسة فی الکوفه، ص۸۴.
- ↑ رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۳۷۷.
- ↑ طریحی، محمدسعید، العتبات المقدسة فی الکوفه، ص۶۲.
- ↑ رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۳۷۸.
- ↑ علامه مجلسی در مرآة العقول (شرح اصول کافی) می‌نویسد: ممکن است منظور از سمت راست مسجد کوفه، نجف اشرف، و قسمت مؤخر آن کربلا باشد.
- ↑ در گذشته بیش‌ترِ مسجد کوفه با ستون‌های مرتفع مسقف بوده است، و ستون هفتم مقابل جایی بوده که امروز محراب آن حضرت است.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۴۹۰.
- ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۹۲.
- ↑ باخمراء محلی در بین کوفه و واسط بوده و به کوفه نزدیک‌تر است. (مراصد الاطلاع) در حدیث هر دو جا بالخمراء است. به احتمال زیاد بالخمراء اول که جز مساجد مبارکه است، الحمراء باشد؛ زیرا یکی از مساجد معروف کوفه مسجد الحمراء بوده است، و دومی در منطقه باخمراء از مساجد ملعونه به شمار می‌رفته است.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،ج ۳، ص۴۸۹ و ۴۹۰. نیز ر.ک: صدوق، الخصال، ج۱، ص٣٠٠.
- ↑ صدوق، الخصال، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۳۷۸.