حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| خط ۱۵۴: | خط ۱۵۴: | ||
البته، جمع کثیری از علمای [[فریقین]] [[وجوب]] محبّت و [[تعظیم]] اهل‌بیت {{عم}} را از [[حدیث سفینه]] [[استنباط]] کرده‌اند. آنان نجات [[امت اسلامی]] را بدون تحصیل محبّت و تعظیم اهل‌بیت {{عم}} ناممکن دانسته و [[محروم]] از این [[محبت]] را مستحق [[عذاب]] الیم [[الهی]] شمرده‌اند<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۲۰۸.</ref>. | البته، جمع کثیری از علمای [[فریقین]] [[وجوب]] محبّت و [[تعظیم]] اهل‌بیت {{عم}} را از [[حدیث سفینه]] [[استنباط]] کرده‌اند. آنان نجات [[امت اسلامی]] را بدون تحصیل محبّت و تعظیم اهل‌بیت {{عم}} ناممکن دانسته و [[محروم]] از این [[محبت]] را مستحق [[عذاب]] الیم [[الهی]] شمرده‌اند<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۲۰۸.</ref>. | ||
==[[حدیث سفینه]]== | |||
[[حدیث نبوی]] بیانگر همانندی نجات‌بخشی [[اهل بیت]]{{عم}} با [[کشتی نوح]]{{ع}}. حدیث سفینه در [[منابع تاریخی]] و [[روایی]] [[شیعه]] و [[اهل سنت]] نقل شده است<ref>المستدرک، ج۲، ص۳۷۳، ح۳۳۱۲ و ج۳، ص۱۶۳، ح۴۷۲۰؛ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۳۰؛ مسند الرضا، ص۱۴۶؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۲۷۵؛ المعجم الصغیر، ج۲، ص۲۲؛ بصائر الدرجات، ص۳۱۷؛ کفایة الاثر، ص۳۸؛ امالی شیخ صدوق، ص۳۴۲؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۸؛ احتجاج، ج۱، ص۴۰۷؛ کنز العمال، ج۱۲، ص۹۸؛ فیض القدیر، ج۲، ص۶۵۸؛ بشارة المصطفی، ص۵۹؛ بحار الانوار، ج۲۷، ص۱۱۳؛ ج۷۴، ص۲۷۶.</ref>. اندک تفاوتی که در نقل عبارات و الفاظ حدیث سفینه دیده میشود، شاید بدان دلیل باشد که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آن را در مکان‌های متعدد و مناسبت‌های مختلف مطرح کرده است و این تفاوت، تغییری در معنا و مفاد [[حدیث]] ایجاد نمی‌کند؛ عبارت: {{متن حدیث|مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ كَسَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَى وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ}}، مشهورترین نقل حدیث سفینه است<ref>مسند زید بن علی، ص۳۰؛ سبل الهدی، ج۱۱، ص۱۱؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۸۰؛ کمال الدین ص۳۲۹؛ المعجم الاوسط، ج۵، ص۳۰۶؛ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۹۰.</ref>. | |||
===[[سند حدیث]]=== | |||
حدیث سفینه علاوه بر اینکه از طریق [[پنج تن]] از [[امامان اهل بیت]]{{عم}}: [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}، [[امام زین العابدین]]{{ع}}، [[امام]] [[جعفر صادق]]{{ع}}، و [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده است؛ از طریق نه نفر از [[صحابه]]: [[ابوذر غفاری]]، [[مقداد]]، [[ابوسعید خدری]]، [[عبدالله بن عباس]]، [[انس بن مالک]]، [[سلمة بن اکوع]]، [[عبدالله بن زبیر]]، [[عمروبن العاص]] و [[ابوموسی اشعری]]، نیز [[روایت]] شده است. مجموع این نقل‌ها از پیامبر اکرم{{صل}}، حداقل به پنجاه طریق می‌رسد که به تفکیک ذیل است: روایت امیرالمؤمنین{{ع}} به چهار طریق<ref>کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸؛ المصنف، ج۶، ص۳۷۲، ح۳۲۱۱۵؛ خصال، ص۵۷۳؛ امالی، مفید، ص۱۴۵.</ref>؛ امام حسن مجتبی{{ع}} به سه طریق<ref>بحار، ج۴۴، ص۷۶؛ احتجاج، ج۱، ص۴۰۷.</ref>؛ [[امام سجاد]]{{ع}} به یک طریق<ref>کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷.</ref>؛ [[امام صادق]]{{ع}} به یک طریق<ref>شرح الاخبار، ج۳، ص۳.</ref>؛ امام رضا{{ع}} به دو طریق<ref>مسند الرضا{{ع}}، ص۱۴۶؛ عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۳۰.</ref>؛ [[ابوسعید خدری]] به دو طریق<ref>کفایة الاثر، ص۳۴؛ المعجم الصغیر، ج۲، ص۲۲؛ المعجم الاوسط، ج۶، ص۸۵؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۳.</ref>؛ [[مقداد]] به یک طریق<ref>کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸.</ref>؛ [[ابن عباس]] به چهار طریق<ref>التحصین، ص۶۲۰؛ الکامل، ج۲، ۳۰۶؛ العمده، ص۳۵۹؛ المناقب ابن مغازلی، ص۱۸۸؛ المعجم الکبیر، ج۳، ص۴۶.</ref>؛ [[ابوذر غفاری]] به بیست‌وهشت طریق<ref>میزان الاعتدال، ج۱، ص۴۸۲ و ج۴، ص۱۶۷؛ الکامل، ج۳، ص۱۳۷ و ج۹، ص۳۴۳؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۲۷۳؛ شرح الاخبار، ج۲، ص۵۰۲ و ج۳، ص۳؛ امالی طوسی، ص۶۰ و ۳۴۹ و ۴۸۲ و ۵۱۳ و ۷۳۳؛ کمال الدین، ص۲۳۹؛ المعجم الاوسط، ج۶، ص۸۵؛ الشریعة، ج۵، ص۲۲۱۴، ح۱۷۰۰ و ص۲۲۱۵، ح۱۷۰۱؛ مناقب ابن مغازلی، ص۱۹۰؛ المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۴۳؛ امالی طوسی، ص۳۴۹؛ مناقب امیر المؤمنین{{ع}}، ج۱، ص۲۹۶؛ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸؛ مکارم الاخلاق، طبرسی، ج۱، ص۴۶۹؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۴۰۸؛ امثال الحدیث، ص۳۸۵، ح۳۳۳؛ اتحاف الخیرة، ج۷، ص۸۷، ح۶۷۲۹.</ref>؛ [[روایت]] عمروبن عاص و [[ابوموسی اشعری]] هر کدام به یک طریق<ref>شرح الاخبار، ص۴۰۵-۴۰۶.</ref>؛ روایت [[سلمة بن اکوع]] به یک طریق<ref>مناقب ابن مغازلی، ص۱۸۸؛ العمدة، ص٣۵٩.</ref>؛ روایت [[عبدالله بن زبیر]]، به یک طریق<ref>کشف الاستار، ج۳، ص۲۲۲؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۹.</ref> و روایت [[انس بن مالک]] به یک طریق<ref>تاریخ بغداد، ج۱۲، ص٩١.</ref>. | |||
علاوه بر [[صحابه]]، شمار فراوانی از [[تابعین]]، این [[حدیث]] را نقل کرده‌اند. با توجه به فراوانی طرق نقل این حدیث در [[تواتر]] آن تردیدی نبوده و حدیث به لحاظ سند، صحیح می‌باشد. [[حاکم نیشابوری]]<ref>المستدرک، ج۲، ص۳۷۳.</ref>؛ عیدروس [[یمنی]] در «العقد النبوی»؛ [[احمد زینی دحلان]] در «[[الفضل]] [[المبین]]»؛ کافی تونسی در «السیف الیمانی المسلول»؛ همگی حدیث را صحیح دانسته‌اند<ref>ر.ک: تشیید المراجعات، ج۱، ص۱۳۳.</ref>. [[محمد بن جریر طبری]] در [[تهذیب]] الآثار و میرزا معتمدخان در نزل الابرار [[حدیث سفینه]] را نقل کرده و در کتاب خود [[متعهد]] شده‌اند که جز [[احادیث صحیح]] را نقل نکنند<ref>ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۲۰ و ۹۵۰.</ref>. علاوه بر موارد فوق، شواهد دیگری نیز بر [[صحت حدیث]] ذکر شده است<ref>ر.ک: الدر المنثور، ج۱، ص۱۷۴؛ کنز العمال، ج۲، ص۴۳۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۹۳؛ تذکرة الخواص من الأمة، ص۱۲۲؛ ینابیع المودة، ج۱، ص۵ و ۶۷ و ۳۱۸؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۳.</ref>. | |||
با وجود درجه بالای [[اعتبار حدیث]] حتی نزد [[عامه]]، ایجاد [[شبهه]] [[ابن تیمیه]] و [[البانی]] در صدور [[حدیث سفینه]] جای [[تعجب]] است. ابن تیمیه بدون هیچ دلیل و مدرکی مدعی شده که حدیث سفینه [[سند صحیح]] نداشته، در منبع معتبری نیامده و نقل کنندگان آن مانند هیزم‌کشان شب، [[راوی]] [[احادیث]] مجعول‌اند<ref>منهاج السنة، ج۷، ص۳۹۵.</ref>. در پاسخ ابن تیمیه، گفته شده است: اگر [[اعمش]]، [[ابو اسحاق سبیعی]]، [[شافعی]]، [[طبرانی]]، [[دار قطنی]]، [[ابوداود]]، احمد، بزار، [[حاکم]]، [[ابونعیم]]، [[خطیب بغدادی]]، [[ابن حجر]] و امثال اینها که [[حدیث]] را نقل کرده‌اند، [[جاعلان حدیث]] و هیزم‌کشان شب هستند! پس کدامین [[محدث]] مورد [[وثوق]] ابن تیمیه است؟ اگر کتاب «[[فضائل علی]]{{ع}}» از [[احمد بن حنبل]]، «مستدرک» [[حاکم نیشابوری]]، «[[تهذیب]] الاثار» [[ابن جریر طبری]]، «[[مسند]]» ابی [[یعلی]]، «مسند» بزار، «معجم صغیر» طبرانی، «[[مشکاة المصابیح]]»، «المطالب العالیة» ابن حجر و امثال اینها معتبر نیست، پس چه کتبی نزد او معتبر است؟<ref>خلاصه عبقات، ج۱، ص۶۰–۶۱.</ref>.<ref>[[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[حدیث سفینه (مقاله)|مقاله «حدیث سفینه»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۴۴۳.</ref> | |||
===[[دلالت حدیث]]=== | |||
[[دانشمندان اسلامی]] از زوایای گوناگون حدیث سفینه را مورد مطالعه قرار داده و مطالب متعددی را [[اصطیاد]] کرده‌اند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود: | |||
# [[عصمت اهل بیت]]{{عم}}: با اندک [[تأمل]] در محتوای حدیث و لوازم آن، عصمت اهل بیت{{عم}} [[اثبات]] میشود؛ اگر کشتی [[اهل بیت]]{{عم}}، راکبین خود را از خطر [[غرق]] شدن [[حفظ]] می‌کند، پس به طریق اولی خود، از غرق شدن مصون هستند<ref>عبقات، ج۲۳ ص۵۶؛ تقریب المعارف، ص۱۸۱.</ref>. اگر کسی که پیروی‌اش [[واجب]] است محتمل الخطاء باشد؛ برای [[نجات]] پیرو، ضمانتی نیست و [[حال]] آنکه در حدیث، نجات [[پیروان اهل بیت]]{{عم}} تضمین شده است<ref>الشافی، ج۳، ص۱۲۰ و ۱۴۶؛ الکافی، ص۹۷-۹۸.</ref>. [[سرپیچی]] از آن کس که در مسیر [[خطا]] است، موجب [[هلاکت]] نیست، در حالی که [[پیامبر]]{{صل}} کسی را که از [[اهل بیت]] [[تخلف]] کند، [[اهل]] [[هلاکت]] معرفی می‌کنند<ref>وقفة مع الجزائری، ص۶۲–۶۳؛ و ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۷۶؛ ضیاء القلوب، ج۲، ص۳۶۸؛ سفینة النجاة، ص۱۰۸؛ مناظرات عقائدیة، ص۳۴۰ - ۳۴۱.</ref>. | |||
# [[افضلیت اهل بیت]]{{عم}}: از این [[حدیث]] افضلیت اهل بیت{{عم}} نسبت به دیگران استفاده میشود؛ چراکه اگر دیگران [[افضل]] بودند، آنان به عنوان [[کشتی نجات]] معرفی می‌شدند، نه اهل بیت{{عم}}<ref>عبقات ج۲۳، ص۹۷۷.</ref>. | |||
#مطابق [[سنت]] بودن [[معارف اهل بیت]]{{عم}}: [[دستور پیامبر]]{{صل}} به نشستن بر کشتی اهل بیت{{عم}}، به معنای [[فرمان]] [[پیروی]] و [[فراگیری دانش]] از آنان است و حاشا که حضرت به پیروی از [[اهل بدعت]] و فراگیری دانش از مخالف سنت، [[دعوت]] کرده باشد<ref>ذخیرة المآل عجیلی، به نقل: از عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.</ref>. | |||
# [[محبت اهل بیت]]{{عم}}: جمع کثیری از [[علمای شیعه]] و [[سنی]] [[لزوم]] [[محبت]] و [[تعظیم اهل بیت]]{{عم}} را از [[حدیث سفینه]] [[استنباط]] کرده‌اند. آنان [[نجات]] [[امت اسلامی]] را بدون تحصیل محبت و تعظیم اهل بیت{{عم}} ناممکن و [[محروم]] از این محبت را [[مستحق عذاب]] [[الهی]] دانسته‌اند. شماری از [[عالمان اهل سنت]] که بر دلالت حدیث سفینه بر [[وجوب محبت اهل بیت پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} تصریح کرده‌اند، عبارتند از: [[فخر رازی]]<ref>مفاتیح الغیب، ج۲، ص۵۹۶.</ref>؛ [[نظام]] الدین [[نیشابوری]]<ref>غرائب القرآن، ج۶، ص۷۴.</ref>؛ بقاعی<ref>نظم الدرر، ج۶، ص۶۲۴.</ref>؛ [[ابن هجر هیتمی]]<ref>الصواعق، ج۲، ص۴۵۵-۴۵۶.</ref>؛ [[مناوی]]<ref>فیض الغدیر، ج۲، ص۵۱ و ج۵، ص۵۱۷.</ref>؛ ملاعلی هروی [[قاری]]<ref>مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸.</ref>؛ [[امام شافعی]]<ref>رشفة الصادی، ج۲، ص۵۷.</ref>؛ آجری<ref>الشریعة، ج۵، ص۲۲۲.</ref>؛ [[واحدی نیشابوری]]<ref>تفسیر الوسیط، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۷۶.</ref>؛ [[عاصمی]]<ref>زین الفتی، ج۱، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref>؛ ابواللیث [[سمرقندی]]<ref>المجالس، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۲۳.</ref>؛ [[محمد بن طلحه شافعی]]<ref>مطالب السئول، ص۵۱.</ref>؛ [[ملک]] العلماء دولت‌آبادی<ref>هدایة السعداء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.</ref>؛ [[کاشفی]]<ref>الرسالة العلیه، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۹.</ref>؛ عیدروس [[یمنی]]<ref>العقد النبوی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۳.</ref>؛ [[عبد الحق دهلوی]]<ref>مناقب اهل البیت، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸.</ref>؛ عزیزی<ref>سراج منیر، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸.</ref>؛ [[محمد بن ابی بکر شلی]]<ref>مشرع روی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۹.</ref>؛ میرزا محمد [[بدخشی]]<ref>مفتاح النجاء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۱.</ref>؛ میرزا محمد بدخشانی<ref>تحفة المحبین، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۲.</ref>؛ عجیلی<ref>ذخیرة المآل، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.</ref>؛ ثناء [[الله]] پانی پتی<ref>السیف المسلول، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.</ref>؛ [[خفاجی]]<ref>شفاء الغلیل، به نقل از: الازهار، ج۴، ص۱۸۶.</ref>؛ [[ولی الله]] [[لکهنوی]]<ref>مرآت المؤمنین، به نقل از عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.</ref>؛ [[عبدالعزیز دهلوی]]<ref>مختصر التحفة الاثنی عشریة، ج۱، ص۱۷۵.</ref>؛ رشیدالدین خان در ایضاح لطافة المقال<ref>عبقات، ج۲۳، ص۹۶۱.</ref>. جهت [[آگاهی]] از دیدگاه [[عالمان]] [[شیعی]] در این باره به کتاب‌های [[عیون]] الحکم، ص۶۱؛ [[بحار الانوار]]، ج۷۷، ص۱۱۷؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۷؛ خصائص [[امیر المؤمنین]]، ص۵۷؛ و المجالس الفاخرة، ص۷۷؛ مراجعه شود. | |||
# [[وجوب اطاعت]] و [[تبعیت]]: بسیاری از [[علما]] علاوه بر [[وجوب محبت]] و [[تعظیم]]، وجوب اطاعت و [[پیروی]] را نیز از [[حدیث سفینه]] استفاده کرده‌اند؛ زیرا در این [[حدیث]]، [[اهل بیت]] [[وسیله نجات]] معرفی شده‌اند و [[اطاعت]] از وسیله نجات [[واجب]] است؛ بنابراین [[اطاعت از اهل بیت]] واجب است. [[رجوع]] شود به: [[مناوی]]<ref>التیسیر، ج۱، ص۴۳۴.</ref>؛ ملاعلی هروی [[قاری]]<ref>مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸، ح۶۱۸۳.</ref>؛ [[محب الدین طبری]]<ref>نفحة الریحانة، ج۴، ص۳۳۰.</ref>؛ [[سمهودی]]<ref>جواهر العقدین، ج۲، ص۱۲۰ و ۱۳۳ و ۱۲۶.</ref>؛ [[عاصمی]]<ref>زین الفتی، ج۱، ص۴۳۴-۴۵۴.</ref>؛ [[ملک]] العلماء دولت‌آبادی<ref>هدایة السعداء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.</ref>؛ عیدورس [[یمنی]]<ref>عقد نبوی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.</ref>؛ [[کمال الدین]] جهرمی<ref>براهین قاطعة، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.</ref>؛ عجیلی<ref>ذخیرة المآل، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.</ref>؛ عبدالعزیز دهلوی<ref>مختصر التحفة الاثناعشریة، ج۱، ص۱۷۵.</ref>؛ ولی الله لکھنوی<ref>مرآت المؤمنین، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.</ref>؛ ثناء الله پانی پتی<ref>السیف المسلول، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.</ref>؛ [[شیخ طوسی]]<ref>الشافی فی الامامة، ج۳، ص۱۲۰.</ref>؛ [[ابو الصلاح حلبی]]<ref>الکافی، ص۹۷.</ref>؛ [[علامه حلی]]<ref>منهاج الکرامة، ص۱۵۶.</ref>؛ [[علامه شرف الدین]]<ref>المجالس الفاخرة، ص۷۷.</ref>؛ [[علامه مظفر]]<ref>دلائل الصدق، ج۱، ص۲۶۳.</ref>؛ [[سید بن طاووس]]<ref>الطرائف، ج۱، ص۱۹۰.</ref>؛ [[علامه]] [[سید]] میرحامد حسین<ref>عبقات، ج۲۳، ص۹۷۵.</ref>. | |||
# [[خلافت]] امیر المؤمنین{{ع}}: امیر المؤمنین{{ع}} از اهل بیت، بلکه [[کامل‌ترین]] مصداق آن است، بنابراین [[اطاعت]] ایشان نیز [[واجب]] است و این مقتضی قبول [[خلافت]] آن حضرت است<ref>نهج الایمان، ص۵۹۴؛ منهاج الکرامة ص۱۵۵ - ۱۵۶؛ الشافی، ج۳، ص۱۲۰.</ref>. بنا بر نظر کسانی که [[اجماع اهل بیت]]{{عم}} را [[حجت]] می‌دانند نیز خلافت حضرت ثابت است؛ زیرا در [[زمان]] خلافت [[خلفای سه‌گانه]]، [[اهل بیت]]{{عم}}، بر [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[اجماع]] کرده بودند<ref>سفینه النجاة، ص۱۰۶؛ تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۴۰.</ref>. | |||
# [[توسل]] و [[التجاء]] به اهل بیت{{عم}}: نشستن بر کشتی اهل بیت{{عم}}، به معنای توسل جستن به آنان در [[شدائد]] و [[مشکلات]]<ref>البراهین الجلیة، ص۲۴.</ref> و [[تقرب]] پیدا کردن به [[خدای متعال]]، به وسیله آنان است<ref>التعجب، ص۱۵۱؛ الامامة، ص۲۱۰.</ref>. بعضی<ref>عبدالعزیز دهلوی در فتح العزیز و عبدالحق دهلوی در مناقب اهل البیت.</ref>توسل و التجاء به اهل بیت{{عم}} را تنها راه [[پاک]] شدن از آثار طبیعی [[گناهان]] دانسته و این را همان [[طریقت]] دانسته‌اند<ref>ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸ و ۱۰۸۲.</ref>. | |||
# حجت بودن اجماع اهل بیت{{عم}}: [[حدیث سفینه]] مانند [[حدیث ثقلین]] بر [[حجیت]] اجماع اهل بیت{{عم}} دلالت دارد؛ زیرا اهل بیت در [[مقام]] اجماع؛ معصوم‌اند و [[معصوم]] بر [[باطل]] اجماع نمی‌کند<ref>جواب اهل السنة، ج۱، ص٩١.</ref>. | |||
#وجود اهل بیت معصوم{{عم}} در همه زمان‌ها: بر اساس این [[حدیث]]، وجود فردی معصوم از اهل بیت{{عم}} در تمامی اعصار لازم است تا اینکه همیشه مصداق [[کشتی نجات]]، موجود بوده و [[حجت الهی]] تمام باشد<ref>الامامة، ص۲۱۰؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۸؛ لمحات، ص۱۳۷؛ تقریب المعارف، ص۱۸۱.</ref>. | |||
# [[فرقه ناجیه]]: با ضمیمه حدیث سفینه به حدیث «افتراق»<ref>ر.ک: مسند احمد، ج۱۹، ص۴۶۲؛ سنن ابی داود، ج۴، ص۱۹۸؛ سنن دارمی، ج۳، ص۱۶۳۶؛ السنه، ج۱، ص۷؛ الابانة الکبری، ج۱، ص۳۶۷ - ۳۷۷؛ سنن الکبری، ج۱۰، ص۲۰۸؛ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۷۰؛ کفایة الاثر، ص۱۵۵.</ref>؛ معلوم میشود که فرقه ناجیه از بین ۷۳ [[فرقه]]، تنها [[پیروان واقعی اهل بیت]]{{عم}} هستند<ref>تفسیر نور، ج۵، ص۳۲۲؛ الفرقة الناجیة، ص۱۲۴؛ المسترشد، ص۲۶۰؛ لمحات، ص۳۸؛ منهاج الکرامة، ص۴۹.</ref> و در قالب شکل سوم [[قیاس]] اقترانی می‌توان گفت: [[ناجی]]، تنها یک فرقه از [[فرق اسلام]] است ([[حدیث افتراق]])، [[ناجی]]، [[پیروان]] [[اهل]] بیت‌اند ([[حدیث سفینه]])، نتیجه اینکه: [[فرقه ناجیه]] تنها پیروان اهل بیت‌اند<ref>شرح اصول کافی، ج۷، ص۲۱۴.</ref>.<ref>[[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[حدیث سفینه (مقاله)|مقاله «حدیث سفینه»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۴۴۷.</ref> | |||
===مصداق [[اهل بیت در حدیث]] [[سفینه]]=== | |||
هرچند [[اهل بیت]] دارای کاربردهای عام، خاص و اخص است، لکن با توجه به آنچه درباره مدلول حدیث سفینه بیان شد، به ویژه [[افضلیت]] و [[عصمت اهل بیت]]؛ روشن است که مصداق اهل بیت در حدیث سفینه منحصر در [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، [[فاطمه زهرا]]{{س}}، [[امام حسن]]{{ع}}، [[امام حسین]]{{ع}} و دیگر [[امامان شیعه]]{{عم}} [[امامیه]] خواهد بود؛ زیرا دو ویژگی مزبور تنها به آنان اختصاص دارد<ref>ر.ک: مدخل اهل بیت{{عم}}.</ref>.<ref>[[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[حدیث سفینه (مقاله)|مقاله «حدیث سفینه»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۴۴۴.</ref> | |||
===بررسی [[شبهات]]=== | |||
پیرامون محتوای [[حدیث]] و لوازم دلالی آن، شبهاتی مطرح شده است: | |||
#ناممکن بودن [[تمسک به اهل بیت]]{{عم}}: [[تمسک]] یا به همه اهل بیت مراد است، یا به بعض آنها و مراد از بعض، یا بعض معین است یا نامعین؛ تمامی این [[صور]] محال است؛ زیرا اهل بیت به معنای عام در اصول و [[فروع]] گرفتار تناقض‌اند، بنابراین [[اطاعت]] از همه اهل بیت، [[تکلیف]] به متناقضین است، اطاعت از بعض معین نیز [[ترجیح بلا مرجح]] است و اطاعت از غیر معیّن، تجویز [[عقائد]] متناقض و [[شرایع]] متفاوت در [[دین]] واحد است<ref>التحفة الاثنی عشریة، ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۱۰۶۶.</ref>. در پاسخ گفته شده مراد از اهل بیت، [[پیشوایان معصوم]] از [[خاندان پیامبر]]{{صل}} است و پیشوایان معصوم، از [[اختلاف]] و تناقض مصون هستند<ref>عبقات، ج۲۳، ص۱۰۶۷-۱۰۶۹.</ref>. | |||
# [[اخذ شریعت از اصحاب]] و [[طریقت]] از اهل بیت{{عم}}: گفته‌اند [[تشبیه]] اهل بیت{{عم}} به سفینه و [[تشبیه اصحاب به نجوم]]، اشاره به این است که [[شریعت]] را از [[صحابه]] باید گرفت و طریقت را از اهل بیت{{عم}}. مانند [[سفر]] دریا که بدون کشتی و [[نجوم]] محال است<ref>مختصر التحفة الاثنی عشریة، ج۱، ص۳۸؛ مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۵۹۶؛ مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸.</ref>. در پاسخ گفته شده اولاً: مبنای این تقریر بر «[[حدیث نجوم]]» [[استوار]] است که خود [[اهل سنت]] نیز این حدیث را قبول ندارند<ref>ر.ک: مدخل حدیث اصحابی کالنجوم.</ref>. ثانیاً: بر فرض [[صحت]] [[حدیث نجوم]]، مقصود از [[اصحاب]]، [[اهل بیت]]{{عم}} است<ref>استخراج المرام، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۶.</ref>. [[ناصرالدین البانی]] هم حدیث نجوم را در بعضی نقل‌ها به لفظ [[اهل بیتی]] آورده است<ref>سلسلة الاحادیث الضعیفة، ج۱، ص۱۵۲، ح۶۲.</ref> و دست‌کم اهل بیت [[عصر پیامبر]]{{صل}} داخل در زمره اصحاب هستند، پس اخذ [[شریعت]] از آنان به وصف صحابیت [[واجب]] و [[حصر]] ایشان در دائره طریقیت [[باطل]] است<ref>ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۱۰۷۳ - ۱۰۷۵.</ref>. | |||
# [[اجماع اهل بیت]]: گفته شده اولاً: مراد اجماع اهل بیت است؛ ثانیاً: از سوی اهل بیت بر [[امامت]] و [[افضلیت علی]]{{ع}} [[اجماعی]] واقع نشده است، ثالثاً: بر فرض وجود [[اجماع]]، با اجماع قوی‌تر - [[اجماع امت]] - در [[تعارض]] است<ref>منهاج السنة، ج۷، ص۳۹۶-۳۹۷.</ref>؛ رابعاً: علت [[حجیت]] اجماع اهل بیت، آن است که آنان بر باطل اجماع نمی‌کنند، یعنی در [[مقام]] اجماع معصوم‌اند، همچون [[امت اسلام]] که اجماعشان [[معصوم از خطا]] است<ref>جواب اهل السنة، ج۱، ص۹۱.</ref>! پاسخ این [[شبهه]] از مطالب پیش‌گفته روشن است؛ چراکه بیان شد مقصود از [[اهل بیت در حدیث]] [[سفینه]]، [[معصومان]] از [[خاندان پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} هستند، نه عموم [[خویشاوندان]] و بستگان آن حضرت. از طرفی قول و [[فعل معصوم]] [[حجت شرعی]] بوده و مشروط به اجماع نیست؛ علاوه بر این، اجماع اهل بیت [[معصوم]] نیز محقق است. از سوی دیگر، [[قول و فعل]] غیر معصوم، هرگاه با قول و فعل معصوم مخالف باشد، فاقد اعتبار خواهد بود. | |||
# [[اهل سنت]] [[پیروان واقعی اهل بیت]]{{عم}}: گفته شده پیرو [[واقعی]] اهل بیت، اهل سنت هستند که [[امامان]] مذهبشان، [[علم]] را از اهل بیت فرا گرفته‌اند<ref>مختصر التحفة، ج۱، ص۳۷؛ آلوسی و التشیع، ص۱۰۵.</ref> و به همه اهل بیت بدون هیچ تبعیضی [[اظهار محبت]] می‌کنند، بر خلاف [[شیعه]] که بین اهل بیت [[تبعیض]] قائل می‌شوند<ref>صب المذاب، ج۱، ص۳۳۳.</ref>! و از همه اهل بیت [[حدیث]] [[روایت]] کرده‌اند، چنان که [[منابع حدیثی]]، [[تفسیری]] و [[فقهی]] [[شاهد]] آن است<ref>التحفة الاثنی عشریة، به نقل از: نفحات الازهار، ج۴، ص۲۲۷.</ref>. در پاسخ گفته شده که اولاً: [[کسب دانش]] از کسی، با [[پیروی]] از او ملازمه ندارد، مگر آنکه [[شاگرد]]، [[اطاعت]] از استاد خود را [[واجب]] بداند و [[مخالفت]] [[ائمه]] [[مذاهب اهل سنت]] با [[امامان اهل بیت]]{{عم}} در [[احکام شرعی]] و [[مسائل اعتقادی]]، دلیل روشنی بر عدم [[اعتقاد]] و [[التزام]] آنان به [[وجوب]] [[اطاعت از امامان]] [[اهل بیت]]{{عم}} است. ثانیاً: مقتضای [[پیروی از اهل بیت]] [[معصوم]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[اعتقاد به امامت]] آنان در اصول و [[فروع دین]] است، اما مذاهب اهل سنت در اصول و فروع دین، از کسانی چون [[ابوالحسن اشعری]]، ابومنصور [[ماتریدی]]، [[ابو حنیفه]]، [[مالک بن انس]] و دیگران پیروی می‌کنند، نه از [[امامان معصوم]] اهل بیت{{عم}}. ثالثاً: به [[حکم]] این که {{عربی|أهل البيت أدري بما في البيت}}، [[أهل بیت]] [[پیامبر]]{{صل}} به گفتار و [[رفتار پیامبر]]{{صل}} آگاه‌تر از دیگران بوده‌اند؛ لذا لازمه پیروی از آنان، این است که در نقل [[سنت]] پیامبر اکرم{{صل}} به [[روایات اهل بیت]]{{عم}} استناد شود و گفتار دیگران با سخنان آنان ارزیابی گردد، اما [[منابع حدیثی اهل سنت]] خلاف این را نشان می‌دهد<ref>عبقات، ج۲۳، ص۹۸۸ و ۱۰۱۱-۱۰۵۷؛ نفحات الازهار، ج۴، ص۲۲۸؛ النص و الاجتهاد، ص۵۲۶-۵۳۸.</ref>. اگر تمامی آنچه از اهل بیت{{عم}} [[روایت]] کرده‌اند جمع‌آوری شود، کمتر از آن است که [[بخاری]] به [[تنهایی]] از [[عکرمه]] خارجی مکذّب آورده است. بخاری در صحیح خود، حتی یک [[حدیث]] از [[امام صادق]]، [[امام کاظم]]، [[امام رضا]]، [[امام جواد]] و [[امام عسکری]]{{عم}} نقل نکرده است، در حالی که معاصر با حضرات بوده است! و نه از [[امام حسن]]{{ع}} و زیدبن علی و [[یحیی بن زید]] و [[نفس زکیه]] و برادرش [[ابراهیم بن عبدالله]] و [[حسین بن علی بن حسن فخّی]]؛ از هیچ کدام اینها [[حدیثی]] نقل نکرده است؛ در حالی که [[عمران]] بن حطّان، [[رهبر]] [[خوارج]] را از [[رجال]] صحیح خود قرار داده و از او حدیث نقل کرده و به گفته او استناد جسته است<ref>النص والاجتهاد، ص۵۲۶-۵۳۸.</ref>.<ref>[[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[حدیث سفینه (مقاله)|مقاله «حدیث سفینه»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۴۴۷.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۱۶۳: | خط ۱۹۵: | ||
# [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']] | # [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']] | ||
# [[پرونده:13681032.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|'''امامت اهل بیت''']] | # [[پرونده:13681032.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|'''امامت اهل بیت''']] | ||
# [[پرونده:1224274.jpg|22px]] [[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[غلام رضا رضایی|رضایی، غلام رضا]]، [[حدیث سفینه (مقاله)|مقاله '''«حدیث سفینه»''']]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۳]] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ ۲۴ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۲۲
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث سفینه نوح است. حدیث سفینه نوح از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی - پرسش مرتبط نداردحدیث سفینه از احادیث مشهور میان مسلمانان است که پیامبر در آن اهل بیت خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که براساس آن همانطور که تمسک به کشتی نوح برای امت حضرت نوح موجب نجات و رستگاری شد، چنین نجاتی برای امت اسلام نیز با تمسک به اهل بیت حاصل میشود و این چیزی جز تثبیت پیشوایی اهل بیت نیست.
مقدمه
یکی از دلایل امامت اهل بیت پیامبر اکرم (ص) حدیث سفینه است. در این حدیث نبوی، اهل‌بیت پیامبر (ص) به کشتی نوح (ع) تشبیه شده‌اند که اگر کسی وارد آن شود نجات می‌یابد و کسانی که تخلف کردند و وارد آن نشدند، هلاک شدند: «إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَى، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ»[۱]. حدیث سفینه از یازده نفر از صحابه پیامبر (ص) که عبارت‌اند از: علی بن ابی طالب (ع)، ابوذر غفاری، عبدالله بن عباس، ابوسعید خدری، انس بن مالک، سلمة بن اکوع، ابوالطفیل عامر بن واثله، عبدالله بن زبیر، عمرو بن عاص و ابوموسی اشعری، روایت شده است، چنان که عده‌ای از تابعین نیز آن را روایت کرده‌اند، مشهورترین آنان عبارت‌اند از: علی بن الحسین (ع)، سعید بن جبیر، حنش بن معتمر، سعید بن مسیب، عطیه بن سعید عوفی، ایاس بن سلمه و رافع غلام ابی‌ذر و بیش از یکصد و پنجاه نفر از حفاظ و عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند[۲].[۳]
تعابیر مختلف حدیث سفینه
تعبیرهای مربوط به بخش آغازین حدیث که بیان تشبیه است و در روایات فریقین آمده، چهار تعبیر است که عبارت‌اند از:
- «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ»[۴]؛
- «إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ»[۵]؛
- «الا إِنَّ مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ»[۶]؛
- «إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِي أُمَّتِي»[۷]؛ آمده است.
تعبیرهای مربوط به بخش پایانی حدیث، هفت تعبیر است که عبارت‌اند از: تعبیر مشهور:
- «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ»[۸]؛
- «مَنْ رَكِبَهَا سَلَم وَ مَنْ تَرَكَهَا غَرِقَ»[۹]؛
- «مَنْ دَخَلَ فِيهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ»[۱۰]؛
- «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ»[۱۱]؛
- «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا زُجَّ فِي النَّارِ»[۱۲]؛
- «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَوَى»[۱۳]؛
- «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ رَغِبَ عَنْهَا هَلَكَ»[۱۴].
به نظر می‌رسد آنجا که واژه “غرق” به کار رفته، به جنبه دنیوی مسأله نظر دارد و آنجا که تعبیر “هلاکت” آمده، مراد هلاکت دنیوی و اخروی است و در تعبیر «زُجَّ فِي النَّارِ» نظر به جنبه اخروی آن است. “هوی” به معنای ساقط و گمراه شدن است و در تعبیر «مَنْ رَغِبَ عَنْهَا هَلَكَ» به معنای اعراض کردن از اهل بیت (ع) است. مفاد تعابیر مزبور این است که سعادتمندی دنیوی و اخروی انسان در گرو پیروی از اهل بیت پیامبر اکرم (ص) است.
اینها مجموعه تفاوت‌های صدر و ذیل حدیث است که جوهره معنا را تغییر نمی‌دهد. درباره وجه این تفاوت‌ها چند احتمال عرفی و عقلایی به نظر می‌رسد:
- چه بسا پیامبر اکرم (ص) این حدیث را در مواضع مختلف و با تعابیر مختلفی از آن بیان فرموده است.
- ممکن است به خاطر عنایت و اهمیتی که این حدیث داشته آن حضرت در یک مجلس آن را به تعابیر مختلفی بیان فرموده‌اند و یک راوی، یکی از آن تعابیر و روای دیگر تعبیر دیگر را نقل کرده است.
- احتمال دیگر آن است که عین سخنان پیامبر (ص) نقل نشده باشد، بلکه راوی، مضمون کلام پیامبر (ص) را کاملا حفظ کرده اما الفاظ دیگری که معنا را تغییر نمی‌دهد به کار گرفته باشد. این مسأله نسبت به راویان متفاوت است، زیرا افراد از نظر حافظه و دقت در نقل مطالب متفاوت هستند.
- نکته دیگر اینکه از آنجا که این روایت متواتر است تفاوت الفاظ آن خدشه‌ای به اعتبار آن نمی‌زند؛ زیرا در تواتر، اگر لفظ یکسان نقل شده باشد آن را “تواتر لفظی” گویند، اما اگر معنا هماهنگ باشد و لفظ‌ها مختلف باشد آن را “تواتر معنوی” می‌دانند، اما نتیجه این دو چندان فرقی نمی‌کند. آری، قرآن کریم خصوصیتی دارد که ملحوظ و مقصود است و آن اعجاز از جهت لفظ و معناست. اما در مورد روایات این مسأله مطرح نیست و آنچه مهم است انتقال معنا و مقصود به صورت کامل است، البته هر چه الفاظ آن به کلام معصوم نزدیک‌تر باشد بهتر است[۱۵].
بررسی سند حدیث سفینه
در این باره چند نکته بیان میشود:
- این حدیث از جهت سند متواتر است؛ زیرا در مجموع یازده نفر از صحابه و شماری از تابعین و بسیاری از عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند. درباره حدیث متواتر دو دیدگاه کلی وجود دارد: اول، این که تواتر به عدد و کمیت است و دیگر این که در تواتر، کیفیت نقش آفرین است. کسانی که کمیت را ملاک تواتر می‌دانند درباره تعداد ناقلین گفته‌اند: باید مقدار آنها به حدی برسد که احتمال خطا در ادراک حسی منتفی شود، اما چند نفر باید باشند؟ مشهور این است که ده نفر باشند. سیوطی این وجه را پذیرفته و نیکوتر دانسته است[۱۶]. برخی دیگر تا ۵۰ نفر را ذکر کرده‌اند و برخی کمتر از ده نفر را معتبر دانسته‌اند. و برخی از جهت کیفیت گفته‌اند آنچه مهم است تعداد راویان نیست، بلکه ویژگی‌های آنان است و لذا گاه چند نفر از نظر اطمینان آوری معادل ۵۰ نفر شناخته می‌شوند. ابن حزم حدیث «الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَيْشٍ» که از شش صحابی روایت شده را متواتر دانسته است[۱۷]. ابن حجر عسقلانی به همین شیوه روایتی که درباره عمّار گفته شده «تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ» را با این که معلوم نیست تعداد آنها به ده نفر برسد، متواتر دانسته است[۱۸].
- حدیث سفینه به دلیل شهرتی که داشته است توسط مورخان، سیره‌نویسان، مفسران، تراجم نویسان، ادبا و حتی لغت‌شناسان نیز در قرون مختلف نقل شده است، علاوه بر این که برخی از علمای اهل سنّت به صحت آن تصریح کرده‌اند که از جمله حاکم نیشابوری[۱۹]، ابن حجر مکی[۲۰]، شمس‌الدین سخاوی[۲۱]، عیدروس یمنی[۲۲]، احمد زینی دحلان[۲۳] و کافی تونسی[۲۴] هستند.
- برخی از علمای اهل سنّت حدیث سفینه را در کتاب‌هایی نقل کرده‌اند که ملتزم شده‌اند در آنها غیر از حدیث صحیح نقل نکنند، مانند محمد بن جریر طبری در تهذیب الآثار[۲۵] و میرزا معتمد خان در نزل الأبرار[۲۶].
- بر اساس تعدد طریق روایت نیز اعتبار حدیث سفینه اثبات میشود، چنان که حافظ سخاوی در استجلاب ارتقاء الغُرف[۲۷]، ابن حجر هیتمی صاحب الصواعق المحرقه[۲۸] و سمهودی مصری در جواهر العِقدین[۲۹] و ولی الله لکهنوی در مرآة المؤمنین[۳۰] به کثرت طرق حدیث اذعان کرده و گفته‌اند: برخی از طرق حدیث، تقویت کننده برخی دیگر است.
- دلیل دیگر بر اعتبار این حدیث وجود شواهدی بر صحّت آن است. یکی از طرقی که برای بررسی صحت یک حدیث به کار گرفته میشود آن است که با غمض عین از اعتبار سند، می‌گویند اگر مضمون این حدیث در روایات معتبر دیگر آمده باشد مؤید و شاهدی بر اعتبار آن حدیث خواهد بود. مثلاً در مورد حدیث کساء به صورتی که در میان ما مشهور شده اگر کسی بگوید از نظر سند نمی‌توان آن را به معصوم استناد داد، اما راه دیگری برای اعتبار آن وجود دارد و آن این است، همه مضامینی که در این روایت آمده در روایات دیگر بیان شده است، لذا معتقد می‌شویم که همه آنچه در این روایت آمده از معصوم است، با این تفاوت که گاه در یک ساختار آمده و گاه پراکنده است. در مورد حدیث سفینه نیز همین نکته وجود دارد[۳۱].[۳۲]
شبهه ابن تیمیه بر حدیث سفینه و پاسخ آن
با توجه به آنچه گفته شد روشن گردید که حدیث سفینه از نظر اعتبار سندی جای شک و شبهه‌ای ندارد. با این حال ابن تیمیه در منهاج السنه در نقد کلام علامه حلّی در منهاج الکرامه که حدیث سفینه را به عنوان دلیلی بر امامت امیرالمؤمنین (ع) آورده، می‌گوید: "وأما قوله" «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ» "فهذا لا يعرف له إسناد أصلا صحيح ولا ضعيف، ولا هو في شيء من كتب الحديث التي يعتمد عليها، وإن كان قد رواه من يروي أمثاله من حطاب الليل الذين يروون الموضوعات، فهذا مما يزيده وهنا وضعفا"[۳۳]: برای این حدیث سند صحیحی شناخته نشده و در هیچ یک از کتب حدیثی معتبر نیامده و نقل کنندگان آن مانند هیزم کشان شب[۳۴]، راوی احادیث مجعول‌اند و این گونه راویان باعث وهن بیشتر حدیث می‌شوند.
از این تیمیه سوال می‌کنیم آیا کتب افرادی مانند احمد بن حنبل که حدیث سفینه را نقل کرده‌اند معتبر نیست؟[۳۵] آیا طبرانی که این حدیث را در هر سه معجم[۳۶] خود آورده، کتب وی از کتب معتبره نیست؟ و یا حاکم نیشابوری که آنرا در مستدرک[۳۷] خویش آورده و بسیاری از احادیث وی را ذهبی پذیرفته، کتاب معتبری نیست؟ باز سوال می‌کنیم آیا علمایی مانند ابونعیم اصفهانی[۳۸] و خطیب بغدادی[۳۹] که این حدیث را نقل کرده‌اند حطّاب اللیل هستند؟[۴۰]
شبهه ناصرالدین آلبانی بر حدیث سفینه و پاسخ آن
ناصرالدین آلبانی نیز سند حدیث سفینه نوح را مورد مناقشه قرار داده است. وی می‌گوید: حدیث سفینه هر چند طرقش متعدد است اما قاعده یقوی بعضها بعضا در مورد آن جاری نیست[۴۱].
در پاسخ این اشکال چند نکته قابل توجه است:
- آلبانی از مجموع پنجاه طریق حدیث سفینه، تنها نُه طریق را بررسی کرده است[۴۲]. بنابراین، نقد وی از این جهت فاقد وجاهت و اعتبار علمی است.
- راویانی که وی در این چند طریق ضعیف دانسته، دارای ضعفی که باعث کنار گذاشتن حدیث باشد نیستند. طبق مبنایی که خود وی نیز پذیرفته، ضعف راوی آنگاه قدح وی به شمار می‌آید که یا راوی از جهت حافظه ضعیف باشد و یا منشا ضعف وی اتهام در دین و صداقت وی باشد. اما اگر منشا ضعف وی اینها نباشد مانند این که متهم به تدلیس باشد و یا مذهب وی را نپذیرفته باشند، اگر طرق حدیث متعدد باشد این ضعف‌ها خللی به اعتبار حدیث نمی‌زند[۴۳].
- وی با همین قاعده بسیاری از روایات را صحیح یا حسن دانسته در حالی که برخی از راویان آنها همان کسانی هستند[۴۴] که در حدیث سفینه آمده است، و این یک بام و دو هوا است. بنابراین شیوه‌ای که وی در حدیث سفینه پیش گرفته نه با مبنا و نه با رفتار وی سازگای ندارد[۴۵].
تضعیف عطیه عوفی و پاسخ آن
یکی از راویانی که وی ضعیف دانسته، “عطیه عوفی کوفی” است که از ابوسعید خدری نقل روایت کرده است[۴۶]. عطیه یکی از مشاهیر تابعین[۴۷] و پیرو مذهب تشیع است. بعضی از اهل سنّت وی را مدح و برخی دیگر قدح نموده‌اند. از مادحین می‌توان از افرادی همچون هیثمی[۴۸]، ابن سعد[۴۹] و ابن حبّان[۵۰]، نام برد. یحیی بن معین او را “صالح” دانسته[۵۱] و ابن حجر با تعبیر “صدوق” از وی یاد کرده است[۵۲].
کسانی نیز که وی را جرح کرده‌اند وجه آن را سه چیز دانسته‌اند: تدلیس، تشیّع و روایت کردن احادیث منکر. دلیل بر تدلیس، سخن محمد بن سائب کلبی است که مدعی است که عطیه به او گفته است: من احادیث تو را با کنیه ابوسعید نقل کرده‌ام[۵۳]. یعنی با این کار ذهن مردم منحرف شده و به شخص دیگری منتقل میشود. این در حالی است که:
اولاً: محمد بن سائب کلبی خود متّهم به کذب است و لذا اعتباری به این روایت نیست[۵۴]، پس چگونه می‌توان سخن وی را قبول کرد!
ثانیاً: اگر فرض کنیم نسبت تدلیس درست باشد، باعث خروج وی از گردونه راویان نمی‌شود؛ زیرا اقدام عطیه از معاریض است، نه از مصادیق کذب[۵۵]. به افراد دیگری نیز نسبت تدلیس داده شده اما این امر باعث نشده شخصیت روایی آنها زیر سوال برود و از اعتماد بیافتد، مانند سفیان ثوری و مروان بن معاویه فزاری که متهم به تدلیس شده‌اند[۵۶]، اما کسی آنان را جرح نکرده و از عدالت ساقط ننموده است. علاوه بر این که روایت عطیه از طرق مختلفی نقل شده است.
در مورد مذهب تشیع وی نیز این امر خود به خود قدحی به شمار نمی‌رود. نقل شده که به ابوعبدالله ذهبی گفته شد فلان راوی چون شیعه است باید کنار گذاشته شود، وی گفت: اگر بخواهیم به خاطر شیعه بودن راوی آن روایات را کنار بگذاریم، بسیاری از آثار نبوّت از بین خواهد رفت و این مفسده‌ای است بس عظیم[۵۷].
در مراجعه به کتاب “المراجعات” شیخ سلیم همین اشکال را بر سیّد شرف‌الدین می‌کند و می‌گوید: شما توضیح ندادید که چگونه علمای اهل سنّت به رجال شیعه احتجاج می‌کنند و این مطلب را برای ما تبیین نکردید. بهتر است که آن رجال شیعه که مورد اعتماد اهل سنّت هستند را نام ببرید[۵۸].
شرف الدین ۱۰۰ نفر از این راویان را نام می‌برد. اولین نفر آنها “أبان بن تغلب” است که ذهبی درباره وی گفته است: او یکی از شیعیان سرسخت، اما راستگو است و ما به صدق وی کار داریم و شیعه بودن وی مربوط به خودش است[۵۹]. آخرین نفری نیز که شرف‌الدین نام برده، “ابو عبدالله جدلی” است. ذهبی در باره وی گفته است. وی از رجال ابی‌داود و ترمذی است و از شیعیان سرسخت است. او از پرچم‌داران قیام مختار بوده و احمد بن حنبل وی را توثیق کرده است[۶۰].
ابن حجر درباره عبّاد بن یعقوب رواجنی می‌گوید: وی کسی است که به رافضی بودن مشهور است اما در عین حال صدوق و از رجال بخاری است. ابوحاتم رازی ـ که فردی سخت‌گیر است و هرگاه فردی را توثیق کند، آن را خوب می‌دانند و اگر قدح کند در کلام وی ملاحظه می‌کنند ـ عباد بن یعقوب را توثیق نموده است. ابن حبّان گفته است: وی شیعه‌ای بود که دعوت به مذهب تشیع می‌کرده است. صالح بن محمد می‌گوید وی فردی بوده که عثمان را شتم می‌کرده است. با این حال ابن حجر عسقلانی که فرد شاخصی در رجال حدیث و فقه است وی را توثیق کرده و گفته است: بخاری حدیثی را از وی نقل کرده است که احادیث دیگری قرینه آن است[۶۱].
ثالثاً: جرح به خاطر روایت نمودن احادیث منکر نیز مردود است؛ زیرا در کتب رجال جز یک حدیث که ابن عدی ناقل آن است، مورد دیگری نقل نشده است. آن روایت این است: «إن أهل درجات العلی یراهم من أسفل منهم کما یری الکوکب الطالع فی الأفق من آفاق السماء و ان ابابکر و عمر منهم و أنعما»: اهل درجات برتر را کسانی که پایین‌تر از آنان هستند می‌بینند، همان گونه که ستاره‌ای که طلوع کرده است در افق آسمان دیده میشود، و ابوبکر و عمر از آنان هستند[۶۲]. اما این مطلب صحیح نیست؛ زیرا حدیث منکر به حدیثی گفته میشود که دو ویژگی داشته باشند: یکی اینکه مضمون آن غلوّ آمیز باشد و دیگر این که محدثین برجسته آن را نقل نکرده و شاد باشد، اما این حدیث چنین نیست. احمد بن حنبل از ابوالوداک این حدیث را نقل کرده است، با این حال وی را راوی منکر ندانسته‌اند[۶۳].
بر فرض که این حدیث منکر باشد، نقل یک حدیث منکر باعث ساقط شدن اعتبار راوی نمی‌شود به خصوص که عطیه از مکثرین (دارای روایات بسیار) است. مضافاً بر اینکه خود آلبانی همین حدیث را با اینکه عطیه راوی آن است نقل کرده و پذیرفته است. چگونه است[۶۴] که وقتی عطیه حدیث سفینه را نقل می‌کند ضعیف شمرده و غیر قابل تقویت دانسته، اما وقتی حدیث دیگری را نقل می‌کند می‌گوید موثق است؟![۶۵]
تضعیف حسن بن ابی جعفر و پاسخ آن
آلبانی در این راوی نیز مناقشه کرده است. سندی که این روای در آن آمده چنین است: “محمد بن عبدالعزیز عن سلیمان بن ابراهیم عن حسن بن ابی جعفر عن ابوالصحباء عن سعید بن جبیر عن ابن عباس”[۶۶] آلبانی حسن بن ابی جعفر را ضعیف دانسته است. اما در کتاب‌های تراجم اهل‌سنّت وی با تعابیری چون: صدوق، شیخ صالح، فاضل، خیار عبادالله، خیار الناس، من المتعبّدین، مستجاب الدعوه، لا یعتمد الکذب، و دارای احادیث صالحه توصیف شده است و از سوی ابن ابی حاتم، جرجانی، ابن حبّان، المزّی و ذهبی توثیق شده است[۶۷]. البته در جرح او نیز تعابیری چون: منکر الحدیث، لیس بقوی فی الحدیث و غافل از صنعت حدیث به کار رفته است[۶۸] که قدح‌های قابل توجهی در کنار آن مدح‌ها نیست. علاوه بر این، بر فرض اگر کسی وی را ضعیف بشمارد، روایت با مشکلی مواجه نخواهد شد؛ زیرا:
اولاً: قاعده متابعت و تقویت به وسیله طرق دیگر در مورد ایشان جاری شده و حدیث را به مرتبه حَسَن می‌رساند.
ثانیاً: آلبانی حدیث ابن عباس را تنها از طریق حسن بن ابی جعفر نقل کرده است، امّا دو طریق دیگر هم دارد و یکی از آن دو در منابع اهل سنت و توسط ابن مغازلی نیز آمده است[۶۹].
ثالثاً: آلبانی طریق حسن بن ابی جعفر را در احادیث دیگری، حسن و در جایی، صحیح دانسته است[۷۰]. بنابراین تغییر روش وی در حدیث سفینه جای تأمّل و تعجب دارد![۷۱]
تضعیف طرق حدیث ابی‌ذر و پاسخ آن
آلبانی، سه طریق از طرق حدیث ابی‌ذر را تضعیف کرده است:
- در طریقی، علی بن زید بن جدعان را ضعیف دانسته است. آن طریق از این قرار است: مسلم بن ابراهیم از حسن بن ابی جعفر از علی بن زید بن جدعان از سعید بن مسیب از ابوذر غفاری.
- در طریق دیگری، عبدالله بن عبد القدوس و عبدالله بن داهر رازی و ابی اسحاق و حنش بن معتمر را تضعیف کرده است.
- در طریق دیگری، به خاطر وجود مفضل بن صالح، آن را ضعیف دانسته است.
پاسخ
اولاً: غیر از این سه طریق، ۲۷ طریق دیگر نیز برای حدیث ابوذر در منابع روایی آمده است که ده طریق از این بیست و هفت طریق مستقل بوده و در منابع معتبر اهل سنّت نیز آمده است. در پانزده طریق از طرق مذکور کسانی که آلبانی مدعی ضعف آنهاست، وجود ندارد. با این وجود، این که چرا آلبانی اشاره‌ای به این طرق نکرده است، جای تامّل است. بنا براین، نقد وی از این جهت فاقد وجاهت و اعتبار علمی است.
ثانیاً: راویانی که آلبانی آنها را در طریق ابوذر غفاری ضعیف شمرده، یا اصلاً ضعفی ندارند، یا در ضعف آنها اغراق شده است، مثلاً علی بن زید بن جدعان، از فقیهان و راویان بزرگ شیعه است و روایات او در منابع روایی معتبر اهل سنت، مانند صحیح مسلم، سنن ابی داود، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه و... آمده است و در کتب تراجم با تعابیری چون: الإمام العالم الکبیر، صدوق، ثقة، صالح الحدیث، یکتب حدیثه، لابأس به، احد الحفاظ، کان کثیر الحدیث، من فقهاء البصره، یصلی اللیل کله، ما اختلط قطّ، از وی یاد شده است. حال چگونه است که این همه مدح درباره وی نادیده گرفته شده است؟ البته تعابیر قدحی مانند کان یغلی فی التشیع، لم احمل عنه فانه کان رافضیا نیز وجود دارد[۷۲] که همانطور که از کلام بزرگان اهل سنت نقل شد، داشتن مذهب تشیع، وثاقت راوی را خدشه‌دار نمی‌سازد[۷۳].
عبدالله بن عبد القدوس نیز از روایان شیعه است که روایت وی در منابع معتبر روایی اهل سنت آمده است. بخاری به روایت او استشهاد کرده و در کتب تراجم با تعبیر ثقه و صدوق از او یاد شده است. از طرف دیگر، در قدح او نیز تعابیری چون رافضی خبیث و عامه ما یروی فی فضائل اهل البیت نیز به چشم می‌خورد[۷۴]. اما این‌گونه قدح‌ها با توجه به مدح‌هایی که ذکر شد، موجب تضعیف راوی نیست.
عبدالله بن داهر رازی از دیگر روایان شیعی است که روایاتی از او در منابع معتبر روایی اهل سنت موجود است. وی با تعبیر “شیخ صدوق” تعدیل، و با تعابیری چون رافضی، خبیث، عامة مایرویه فی فضائل علی (ع) تضعیف شده است[۷۵]. اما اینها قدح‌هایی نیست که دلیل بر ضعف راوی باشد و اینکه چر آلبانی عبدالله بن داهر را شرور می‌نامد و چرا شر او را بیشتر از عبدالله بن عبدالقدوس می‌داند[۷۶]، معلوم نیست؟ آیا صرف اینکه عقیلی او را رافضی خبیث نامیده، یا ابن عدی گفته عموم روایات او درباره امام علی (ع) است، یا ابن جوزی و ذهبی او را متهم به وضع کرده‌اند، برای طرح این اتهام کافی است؟
ابواسحاق سبیعی (عمرو بن عبدالله) که ابن قتیبه[۷۷] و شهرستانی[۷۸] او را از بزرگان شیعه می‌شمارند، از تابعین مشهور نزد اهل سنّت است و با تعابیری چون ثقه، امام تابعین کوفه، ختم کننده قرآن در هر سه روز، صوّام، قوّام، کثیر الرّوایه، رجالی، راوی از ۳۸ صحابی و خوش حافظه توثیق شده است[۷۹].
آلبانی، ابواسحاق را مدلّس و مختلط می‌داند، در حالی که از تراجم نگاران کسی تدلیس سبیعی را مطرح نکرده و مسأله اختلاط در ایام پیری را هم ذهبی صریحاً نفی کرده است[۸۰]. علاوه بر اینکه آلبانی در موارد فراوانی حدیث ابواسحاق را صحیح دانسته و او را توثیق کرده است[۸۱].
حنش بن معتمر کنانی از اصحاب امیرالمؤمنین (ع)[۸۲] با تعابیری چون صالح، ثقه، قوی، لابأس به، توثیق شده است. اما به زعم بعضی، مانند ابن حبّان چون احادیثی از امام علی (ع) نقل کرده که شباهت به حدیث ثقات ندارد، حدیثش فاقد حجت است![۸۳] در حالی که خود آلبانی در موارد متعددی حنش را با لفظ “صدوق” توثیق کرده و احادیثش را حسن و قابل متابعت شمرده است[۸۴].
آلبانی “مفضل بن صالح” را نیز در شمار ضعفاء آورده است، با اینکه به اعتراف وی، از رجال حدیث ترمذی است[۸۵] و به تصریح حاکم روایتش بر شرط مسلم نیز هست[۸۶]. مهم‌ترین نقطه ضعف ادعایی برای ایشان این است که “منکر الحدیث” است، یعنی احادیث ناشناخته و غیر معروف را نقل کرده است. از نظر آنان بارزترین شاهد این ادعا، حدیث جابر است. مفضل نقل کرده است که جابر خدمت امام حسن مجتبی (ع) رسید، سلام پیامبر اکرم (ص) را به حضرت رسانید و درخواست کرد شکم مبارک را آشکار سازد. آنگاه شکم خود را به شکم حضرت چسبانید[۸۷]. اما این مسأله در آن زمان و از سوی عرف اهل ارادت به اهل بیت (ع) رواج داشته است. در نقل آمده که آب وضوی پیامبر را به عنوان تبرک می‌بردند و یا در جریانی که اواخر عمر پیامبر خدا (ص) بود ایشان به مسجد آمدند و فرمودند: نزدیک است که من از میان شما بروم، اگر کسی حقی بر من دارد بگوید تا اکنون ادا کنم. فردی برخواست و جریان خوردن شلاق پیامبر در یکی از مواقف به خود را ذکر می‌کند و قصد قصاص می‌کند. حضرت می‌فرماید آن شلاق مرا بیاورید و لباس خود را بالا می‌زند. او نیز از این فرصت استفاده کرده و بدن پیامبر را می‌بوسد[۸۸].
خلاصه بحث درباره سند حدیث سفینه، با توجه به مطالب ذیل، در صدور آن از پیامبر اکرم (ص) مجال شک و تردید وجود ندارد:
- این حدیث به جهت نقل‌های متعدد از آن متواتر است؛
- عالمان شاخص اهل سنّت تصریح به صحت آن کرده‌اند؛
- حدیث در کتاب‌هایی که ملتزم شده‌اند جز صحیح را نقل نکنند، آمده است؛
- کثرت طرق این حدیث باعث اجرای قاعده یقوی بعضها بعضا است و لذا اگر در برخی از طرق ضعف‌هایی هم باشد، قابل جبران است.
- ادعای ضعف برخی از راویان حدیث نادرست است[۸۹].
مفاد و مدلول حدیث سفینه
در این حدیث شریف، اهل بیت پیامبر (ص) به کشتی نوح (ع) تشبیه شده است، لذا برای فهم مفاد و مدلول آن لازم است این تشبیه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد:
“مشبّه به”
“مشبه به” در این حدیث کشتی حضرت نوح (ع) است و “مشبه” اهل‌بیت (ع) است. در ادامه این حدیث درباره “مشبّه به” آمده است کسانی که بر این کشتی سوار شدند از طوفان و سیل نجات یافتند و کسانی که از آن روی برگرداندند و تخلّف کردند با سه تعبیر “غرق” أو “هلک” أو «زُجَّ فِي النَّارِ» غرق شدند، هلاک شدند و در آتش پرتاب شدند) از آنها یاد شده است. منظور از غرق شدن، هلاکت جسمانی است که ناظر به امور دنیوی است. تعبیر “هلک” به معنای مرگ جسمانی، مرگ معنوی و ضلالت است. «زُجَّ فِي النَّارِ» نیز مربوط به حیات معنوی و جنبه اخروی آن است. بنابراین کسانی که بر کشتی نوح (ع) سوار نشدند و راهشان را جدا کردند و به آن نپیوستند هم هلاکت ظاهری پیدا کردند و هم از جهت معنوی و روحانی مردند و اهل دوزخ شدند. نکته دیگر در مورد “مشبّه به” یعنی کشتی نوح (ع) آن است که این کشتی به دستور و امر الهی و نیز نظارت او ساخته شد: ﴿وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا﴾[۹۰]. حضرت نوح (ع) که پیامبر أولی العزم الهی است ناخدای این کشتی است و برای نجات قوم خویش فراخوان نیز داده است. آنچه ارمغان پیامبران الهی برای امّت‌هایشان است، هم حیات طیبه دنیوی و هم حیات طیبه اخروی است. قرآن کریم درباره بخش اول می‌فرماید: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾[۹۱] که قسط در همه امور زندگی مقصود است و در مورد بخش دوم می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ﴾[۹۲]، عبادت خدا کلید رستگاری انسان است. حضرت نوح (ع) سعادتمندی اخروی و دنیوی امت خویش را طلب می‌کردند و کسانی که بر کشتی ایشان سوار شدند، از حیات طیبه دنیوی و اخروی بهره‌مند شدند، اما کسانی که تخلّف کردند از هر دو حیات بی‌بهره شدند.
“مشبّه”
در این روایت، اهل بیت (ع) به کشتی نوح (ع) تشبیه شده است. حضرت نوح (ع) به کشتی خویش دعوت کرد و فراخوان داد، رسول خدا (ص) نیز مانند حضرت نوح (ع) مردم را به اهل بیت خویش دعوت نمود. بنابراین اهل بیت به منزله کشتی نوح هستند که اگر کسی به آنها پیوست و تمسّک نمود، نجات می‌یابد و کسی که راهش را جدا کرد و به آنها تمسّک نکرد، غرق شده و مستحق دوزخ گردید.
“وجه شبه”
آنچه در قضیه حضرت نوح (ع) رخ داد طوفان حسّی بود و کسانی که بر کشتی سوار نشدند گرفتار طوفان شده و هلاک گردیدند. اما در مورد اهل بیت (ع) طوفانی حسّی مورد نظر نیست، بلکه در اینجا تشبیه معقول به محسوس صورت گرفته است. مانند این آیه شریفه ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ﴾[۹۳] که نور وجود الهی به نور حسی تشبیه شده است. اما مراد از طوفان در این جا چیست؟ طوفانی که در این جا مورد نظر است در سه قلمرو است: طوفان در عقاید، اخلاق و اعمال و رفتار. به تعبیر دیگر در حوزه بینش‌ها، گرایش‌ها و روش‌ها و منظور از آن، همه امور شیطانی است که از جنس باطل است. باورها و دستورالعمل‌های نادرست طوفان ضلالت است و اینها همه شیطانی است نه رحمانی. اما آنچه به اهل‌بیت (ع) بر می‌گردد رحمانی است. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «حَقٌّ وَ بَاطِلٌ، وَ لِكُلٍّ أَهْلٌ»[۹۴]. همه خطاها اعم از فکری و اخلاقی و رفتاری، از ناحیه شیطان است و هر چه حق، درست و نور است از منبع نور است که خدای متعال است و معصومین نیز مظهر آن نور الهی هستند.
بر اساس این تشبیه، هر کس اعتقادات خود را مطابق تعالیم و دستورات امیرالمؤمنین (ع) و سایر امامان اهل‌بیت (ع) تنظیم نماید و بر کشتی اهل بیت (ع) بنشیند، در اعتقادات و مسائل اخلاقی و بایدها و نبایدهای رفتاری دچار طوفان ضلالت نخواهد شد و اگر از آنان جدا شود و به تعالیم و دستورات آنان عمل نکند، گرفتار طوفان ضلالت خواهد شد.
این مطلب با دقت در تشبیه و وجه شبه این حدیث معلوم میشود؛ زیرا گوینده آن انسانی حکیم است که آنچه می‌گوید وحی الهی است ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾[۹۵]. این گونه نیست که در کلام خود سر سوزنی مسامحه داشته باشد و به خاطر خوش آمد دیگران سخن بگوید، بلکه تمام آنچه بیان فرموده بر میزان هدایت است.
لوازم و نتایج
تشبیه اهل‌بیت (ع) به کشتی نوح (ع) لوازم و نتایجی دارد که در ذیل به آنها اشاره میشود:
- وجوب اطاعت مطلق از اهل‌بیت (ع) و حرمت مخالفت با آنان: بر اساس این حدیث شریف راه اهل بیت (ع)، راه نجات و رستگاری، و راه غیر آنها راه هلاکت و گمراهی است، بنابراین به حکم شرع و عقل اطاعت از آنها واجب و مخالفت با آنها حرام است.
- عصمت اهل بیت (ع): وجوب اطاعت مطلق و بدون قید و شرط از اهل‌بیت پیامبر (ص) مستلزم عصمت آنان است؛ زیرا واجب کردن اطاعت بی‌قید و شرط غیر معصوم، نارواست و با عصمت نبوی و حکمت الهی سازگاری ندرد. این نکته نیز در این جا قابل توجه است که اگر کشتی نوح (ع) منفذی می‌داشت، آب وارد کشتی شده و باعث غرق شدن آن می‌شد. پس معلوم میشود که در اهل‌بیت (ع) نیز منفذی برای هلاکت و ضلالت وجود ندارد. در آنجا مراد از طوفان آب و سیلاب بود و در اینجا انحراف فکری و اخلاقی و رفتاری است. پس در اهل‌بیت (ع) چنین انحرافی وجود ندارد و آنان از هر گونه عیبی مبرا هستند. این مسأله مقتضای تشبیه است و این به آن معنا است که افکار و عقاید و سخنان آنان صد در صد خدایی است، چنان که فرمود: «عَلِيٌ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ حَيْثُمَا دَارَ»[۹۶]. آیه تطهیر و حدیث ثقلین و امثال آنها نیز گویای همین مطلب است.
- افضلیت اهل‌بیت (ع) بر سایر امت: در مقایسه دیگر افراد امت اسلامی با اهل‌بیت پیامبر (ص) با سه گزینه مواجه هستیم: اول: اینکه افراد دیگر در فضایل و کمالات با آنان برابر باشند. دوم: اینکه افرادی برتر از آنان باشند و سوم: اینکه بقیه افراد در حد پایین‌تر از آنان قرار داشته باشند. دو وجه اوّل باطل است؛ زیرا لازمه وجه اول ترجیح بلا مرجح از سوی پیامبر است که قبیح است. لازمه وجه دوم نیز ترجیح مرجوح بر راجح است که اقبح است. بنابراین تنها وجه سوم باقی می‌مانند و لذا فرمایش آن حضرت دلالت بر افضلیت اهل بیت بر دیگران دارد. پرسش: چگونه می‌توان اثبات کرد که پیامبر اکرم (ص) در مقام بیان همه این موارد بوده است؟ پاسخ: با توجه به حکمت و عصمت پیامبر اکرم (ص) و این که در مقام بیان راه هدایت امت و بلکه بشریت بوده است، و با تأمّل در تشبیه - چنان که بیان شد – همه این مطالب از حدیث سفینه استفاده میشود. تفکر عقلی و قواعد عقلایی، انسان را به این مطالب رهنمون میشود. پرسش: آیا از روایت سفینه کُفر کسانی که با اهل‌بیت (ع) مخالفت کردند به دست می‌آید؟ پاسخ: این مسأله دارای تفصیل است و باید بر اساس مجموعه سیره، سنّت و فرمایشات اهل بیت (ع) در این باره اظهار نظر کرد. اولاً: باید کفر دنیوی را از کفر اخروی جدا نمود؛ ثانیاً: از نظر اخروی نیز باید تفکیک نمود که آیا انکار آنان از روی علم و عمد است یا جهل، و در صورت جهل نیز آیا جهل آنها ناشی از تقصیر است یا قصور؛ ثالثاً: باید توجه داشت که ولایت به چند معنا است. غیر از نواصب که گروه شاذی هستند اکثریت اهل سنّت، ولایت محبت و مودت را نسبت به اهل بیت پذیرفته‌اند. آری، کسانی مانند نواصب که ولایت محبت را نیز قبول ندارند، منکر ضروری دین بوده و کافر هستند.
- امامت اهل‌بیت (ع): با توجه به شاخص‌هایی که بیان شد، حدیث سفینه به عنوان یکی از دلایل امامت اهل‌بیت (ع) به شمار می‌رود. امام، در لغت به کسی گفته میشود که به او اقتدا میشود و در اصطلاح عبارت است از رهبری مسلمانان در امور دنیوی و دینی آنان به عنوان نیابت و خلافت از پیامبر اکرم (ص)[۹۷] که تعریف پذیرفته شده میان همه مذاهب اسلامی است. در قرآن کریم نیز امام به همین معنا به کار رفته است. بر این اساس اولاً: وقتی معنای حدیث سفینه این است که اطاعت از اهل بیت واجب و مخالفت با آنان حرام است، به معنای تبعیت از آنان است که همان معنای امامت است؛ ثانیاً: یکی از شرایط امامت، افضلیت است و از حدیث شریف سفینه، افضلیت اهل بیت (ع) استفاده میشود؛ ثالثاً: یکی دیگر از شرایط امام، عصمت است و طبق این حدیث شریف، اهل‌بیت (ع) معصوم بودند، پس امام‌اند[۹۸].
گفتارهایی از برخی عالمان اهل سنّت
بعضی از علمای اهل‌سنّت نیز برخی از همین نتایج را در مورد این حدیث شریف اذعان نموده‌اند که در ادامه به چند نفر از آنان اشاره میشود: علامه سمهودی مصری (م ۹۱۱ ه) گفته است: “این حدیث تشویق می‌کند که به اهل‌بیت تمسک شود و آنان مورد محبت و تعظیم واقع شوند، تا به این وسیله از نعمت کسی که این شرافت را برای ما بیان کرده سپاس‌گذاری کنیم. این حدیث تشویق می‌کند که از عالمان اهل‌بیت و اخلاق و منش آنها تبعیت شود همان طور که از پیامبر تبعیت میشود. هر کسی به آنها تمسک کند از ظلمت‌های مخالفت نجات می‌یابد و نعمت واسع الهی را شکر گزاری کرده است، اما هر کس تخلف کند در دریای کفران نعمت غرق شده و گرفتار امواج طغیان و عذاب جهنم میشود”[۹۹].
عبد الرووف مناوی (م ۹۱۱ ه) در این باره گفته است: “امت پیامبر (ص) به شرط آنکه به کشتی اهل‌بیت (ع) تمسّک کنند، نجات می‌یابند. پیامبر اکرم (ص) در این تشبیه، تمسّک به اهل‌بیت (ع) را عامل نجات و ایصال به مطلوب دانسته است همان گونه که کشتی نوح (ع) مسافران خود را به مطلوب رساند و تنها ارائه طریق نکرد. بحث پیروی از اهل‌بیت (ع) تنها ارائه طریق نیست بلکه فرد را با خود به ساحل نجات می‌رساند؛ چگونه این ویژگی را نداشته باشند در حالی که چراغ‌های نورانی در تاریکی‌ها هستند، کسانی که خداوند توسط آنها بر بندگان احتجاج نموده است، همان گونه که انبیاء اتمام حجّت بر بشر بودند. آنها شاخه‌های آن درخت مبارکی هستند که خداوند متعال رجس و پلیدی را از آنها برداشته و طهارت ویژه‌ای به آنها داده است، همان‌ها که مودت و دوستی نسبت به آنها در آیات فراوانی بیان شده است. مراد از اهل‌بیت (ع)، در این جا همه بستگان پیامبر نیست، بلکه عالمان آنان مورد نظر است؛ زیرا در این روایت سخن از تمسّک و پیروی است، در حالی که تمسّک به غیر علما وجهی ندارد. پس مراد کسانی از آنها است که از کتاب و سنّت جدا نمی‌شوند تا بر حوض بر پیامبر وارد شوند”[۱۰۰].
ابن حجر مکی هیتمی (م ۹۷۴ ه) در این باره گفته است: و وجه تشبیههم بالسفینة فیما مر: أن من أحبهم و عظمهم شکرا لنعمة مشرّفهم (ص)، و أخذ بهدی علمائهم نجا من ظلمة المخالفات، و من تخلف ذلک غرق فی بحر کفر النعم، و هلک فی مفاوز[۱۰۱] “الطغیان”[۱۰۲]: وجه تشبیه اهل بیت (ع) به کشتی نوح (ع) آن است که کسی که نسبت به آنها محبّت داشته و آنها را بزرگ شمارد و از عالمان آنها پیروی و تبعیت کند، از تاریکی‌های مخالفت نجات می‌یابد، اما کسی که از آنان تخلف کند در دریای کفران نعمت غرق شده و در گودال‌ها و پرتگاه‌های طغیان هلاک میشود.
البته، جمع کثیری از علمای فریقین وجوب محبّت و تعظیم اهل‌بیت (ع) را از حدیث سفینه استنباط کرده‌اند. آنان نجات امت اسلامی را بدون تحصیل محبّت و تعظیم اهل‌بیت (ع) ناممکن دانسته و محروم از این محبت را مستحق عذاب الیم الهی شمرده‌اند[۱۰۳].
حدیث سفینه
حدیث نبوی بیانگر همانندی نجات‌بخشی اهل بیت(ع) با کشتی نوح(ع). حدیث سفینه در منابع تاریخی و روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است[۱۰۴]. اندک تفاوتی که در نقل عبارات و الفاظ حدیث سفینه دیده میشود، شاید بدان دلیل باشد که پیامبر اکرم(ص) آن را در مکان‌های متعدد و مناسبت‌های مختلف مطرح کرده است و این تفاوت، تغییری در معنا و مفاد حدیث ایجاد نمی‌کند؛ عبارت: «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ كَسَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَى وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ»، مشهورترین نقل حدیث سفینه است[۱۰۵].
سند حدیث
حدیث سفینه علاوه بر اینکه از طریق پنج تن از امامان اهل بیت(ع): امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن مجتبی(ع)، امام زین العابدین(ع)، امام جعفر صادق(ع)، و امام رضا(ع) نقل شده است؛ از طریق نه نفر از صحابه: ابوذر غفاری، مقداد، ابوسعید خدری، عبدالله بن عباس، انس بن مالک، سلمة بن اکوع، عبدالله بن زبیر، عمروبن العاص و ابوموسی اشعری، نیز روایت شده است. مجموع این نقل‌ها از پیامبر اکرم(ص)، حداقل به پنجاه طریق می‌رسد که به تفکیک ذیل است: روایت امیرالمؤمنین(ع) به چهار طریق[۱۰۶]؛ امام حسن مجتبی(ع) به سه طریق[۱۰۷]؛ امام سجاد(ع) به یک طریق[۱۰۸]؛ امام صادق(ع) به یک طریق[۱۰۹]؛ امام رضا(ع) به دو طریق[۱۱۰]؛ ابوسعید خدری به دو طریق[۱۱۱]؛ مقداد به یک طریق[۱۱۲]؛ ابن عباس به چهار طریق[۱۱۳]؛ ابوذر غفاری به بیست‌وهشت طریق[۱۱۴]؛ روایت عمروبن عاص و ابوموسی اشعری هر کدام به یک طریق[۱۱۵]؛ روایت سلمة بن اکوع به یک طریق[۱۱۶]؛ روایت عبدالله بن زبیر، به یک طریق[۱۱۷] و روایت انس بن مالک به یک طریق[۱۱۸].
علاوه بر صحابه، شمار فراوانی از تابعین، این حدیث را نقل کرده‌اند. با توجه به فراوانی طرق نقل این حدیث در تواتر آن تردیدی نبوده و حدیث به لحاظ سند، صحیح می‌باشد. حاکم نیشابوری[۱۱۹]؛ عیدروس یمنی در «العقد النبوی»؛ احمد زینی دحلان در «الفضل المبین»؛ کافی تونسی در «السیف الیمانی المسلول»؛ همگی حدیث را صحیح دانسته‌اند[۱۲۰]. محمد بن جریر طبری در تهذیب الآثار و میرزا معتمدخان در نزل الابرار حدیث سفینه را نقل کرده و در کتاب خود متعهد شده‌اند که جز احادیث صحیح را نقل نکنند[۱۲۱]. علاوه بر موارد فوق، شواهد دیگری نیز بر صحت حدیث ذکر شده است[۱۲۲]. با وجود درجه بالای اعتبار حدیث حتی نزد عامه، ایجاد شبهه ابن تیمیه و البانی در صدور حدیث سفینه جای تعجب است. ابن تیمیه بدون هیچ دلیل و مدرکی مدعی شده که حدیث سفینه سند صحیح نداشته، در منبع معتبری نیامده و نقل کنندگان آن مانند هیزم‌کشان شب، راوی احادیث مجعول‌اند[۱۲۳]. در پاسخ ابن تیمیه، گفته شده است: اگر اعمش، ابو اسحاق سبیعی، شافعی، طبرانی، دار قطنی، ابوداود، احمد، بزار، حاکم، ابونعیم، خطیب بغدادی، ابن حجر و امثال اینها که حدیث را نقل کرده‌اند، جاعلان حدیث و هیزم‌کشان شب هستند! پس کدامین محدث مورد وثوق ابن تیمیه است؟ اگر کتاب «فضائل علی(ع)» از احمد بن حنبل، «مستدرک» حاکم نیشابوری، «تهذیب الاثار» ابن جریر طبری، «مسند» ابی یعلی، «مسند» بزار، «معجم صغیر» طبرانی، «مشکاة المصابیح»، «المطالب العالیة» ابن حجر و امثال اینها معتبر نیست، پس چه کتبی نزد او معتبر است؟[۱۲۴].[۱۲۵]
دلالت حدیث
دانشمندان اسلامی از زوایای گوناگون حدیث سفینه را مورد مطالعه قرار داده و مطالب متعددی را اصطیاد کرده‌اند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:
- عصمت اهل بیت(ع): با اندک تأمل در محتوای حدیث و لوازم آن، عصمت اهل بیت(ع) اثبات میشود؛ اگر کشتی اهل بیت(ع)، راکبین خود را از خطر غرق شدن حفظ می‌کند، پس به طریق اولی خود، از غرق شدن مصون هستند[۱۲۶]. اگر کسی که پیروی‌اش واجب است محتمل الخطاء باشد؛ برای نجات پیرو، ضمانتی نیست و حال آنکه در حدیث، نجات پیروان اهل بیت(ع) تضمین شده است[۱۲۷]. سرپیچی از آن کس که در مسیر خطا است، موجب هلاکت نیست، در حالی که پیامبر(ص) کسی را که از اهل بیت تخلف کند، اهل هلاکت معرفی می‌کنند[۱۲۸].
- افضلیت اهل بیت(ع): از این حدیث افضلیت اهل بیت(ع) نسبت به دیگران استفاده میشود؛ چراکه اگر دیگران افضل بودند، آنان به عنوان کشتی نجات معرفی می‌شدند، نه اهل بیت(ع)[۱۲۹].
- مطابق سنت بودن معارف اهل بیت(ع): دستور پیامبر(ص) به نشستن بر کشتی اهل بیت(ع)، به معنای فرمان پیروی و فراگیری دانش از آنان است و حاشا که حضرت به پیروی از اهل بدعت و فراگیری دانش از مخالف سنت، دعوت کرده باشد[۱۳۰].
- محبت اهل بیت(ع): جمع کثیری از علمای شیعه و سنی لزوم محبت و تعظیم اهل بیت(ع) را از حدیث سفینه استنباط کرده‌اند. آنان نجات امت اسلامی را بدون تحصیل محبت و تعظیم اهل بیت(ع) ناممکن و محروم از این محبت را مستحق عذاب الهی دانسته‌اند. شماری از عالمان اهل سنت که بر دلالت حدیث سفینه بر وجوب محبت اهل بیت پیامبر اکرم(ص) تصریح کرده‌اند، عبارتند از: فخر رازی[۱۳۱]؛ نظام الدین نیشابوری[۱۳۲]؛ بقاعی[۱۳۳]؛ ابن هجر هیتمی[۱۳۴]؛ مناوی[۱۳۵]؛ ملاعلی هروی قاری[۱۳۶]؛ امام شافعی[۱۳۷]؛ آجری[۱۳۸]؛ واحدی نیشابوری[۱۳۹]؛ عاصمی[۱۴۰]؛ ابواللیث سمرقندی[۱۴۱]؛ محمد بن طلحه شافعی[۱۴۲]؛ ملک العلماء دولت‌آبادی[۱۴۳]؛ کاشفی[۱۴۴]؛ عیدروس یمنی[۱۴۵]؛ عبد الحق دهلوی[۱۴۶]؛ عزیزی[۱۴۷]؛ محمد بن ابی بکر شلی[۱۴۸]؛ میرزا محمد بدخشی[۱۴۹]؛ میرزا محمد بدخشانی[۱۵۰]؛ عجیلی[۱۵۱]؛ ثناء الله پانی پتی[۱۵۲]؛ خفاجی[۱۵۳]؛ ولی الله لکهنوی[۱۵۴]؛ عبدالعزیز دهلوی[۱۵۵]؛ رشیدالدین خان در ایضاح لطافة المقال[۱۵۶]. جهت آگاهی از دیدگاه عالمان شیعی در این باره به کتاب‌های عیون الحکم، ص۶۱؛ بحار الانوار، ج۷۷، ص۱۱۷؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۷؛ خصائص امیر المؤمنین، ص۵۷؛ و المجالس الفاخرة، ص۷۷؛ مراجعه شود.
- وجوب اطاعت و تبعیت: بسیاری از علما علاوه بر وجوب محبت و تعظیم، وجوب اطاعت و پیروی را نیز از حدیث سفینه استفاده کرده‌اند؛ زیرا در این حدیث، اهل بیت وسیله نجات معرفی شده‌اند و اطاعت از وسیله نجات واجب است؛ بنابراین اطاعت از اهل بیت واجب است. رجوع شود به: مناوی[۱۵۷]؛ ملاعلی هروی قاری[۱۵۸]؛ محب الدین طبری[۱۵۹]؛ سمهودی[۱۶۰]؛ عاصمی[۱۶۱]؛ ملک العلماء دولت‌آبادی[۱۶۲]؛ عیدورس یمنی[۱۶۳]؛ کمال الدین جهرمی[۱۶۴]؛ عجیلی[۱۶۵]؛ عبدالعزیز دهلوی[۱۶۶]؛ ولی الله لکھنوی[۱۶۷]؛ ثناء الله پانی پتی[۱۶۸]؛ شیخ طوسی[۱۶۹]؛ ابو الصلاح حلبی[۱۷۰]؛ علامه حلی[۱۷۱]؛ علامه شرف الدین[۱۷۲]؛ علامه مظفر[۱۷۳]؛ سید بن طاووس[۱۷۴]؛ علامه سید میرحامد حسین[۱۷۵].
- خلافت امیر المؤمنین(ع): امیر المؤمنین(ع) از اهل بیت، بلکه کامل‌ترین مصداق آن است، بنابراین اطاعت ایشان نیز واجب است و این مقتضی قبول خلافت آن حضرت است[۱۷۶]. بنا بر نظر کسانی که اجماع اهل بیت(ع) را حجت می‌دانند نیز خلافت حضرت ثابت است؛ زیرا در زمان خلافت خلفای سه‌گانه، اهل بیت(ع)، بر امامت امیرالمؤمنین(ع) اجماع کرده بودند[۱۷۷].
- توسل و التجاء به اهل بیت(ع): نشستن بر کشتی اهل بیت(ع)، به معنای توسل جستن به آنان در شدائد و مشکلات[۱۷۸] و تقرب پیدا کردن به خدای متعال، به وسیله آنان است[۱۷۹]. بعضی[۱۸۰]توسل و التجاء به اهل بیت(ع) را تنها راه پاک شدن از آثار طبیعی گناهان دانسته و این را همان طریقت دانسته‌اند[۱۸۱].
- حجت بودن اجماع اهل بیت(ع): حدیث سفینه مانند حدیث ثقلین بر حجیت اجماع اهل بیت(ع) دلالت دارد؛ زیرا اهل بیت در مقام اجماع؛ معصوم‌اند و معصوم بر باطل اجماع نمی‌کند[۱۸۲].
- وجود اهل بیت معصوم(ع) در همه زمان‌ها: بر اساس این حدیث، وجود فردی معصوم از اهل بیت(ع) در تمامی اعصار لازم است تا اینکه همیشه مصداق کشتی نجات، موجود بوده و حجت الهی تمام باشد[۱۸۳].
- فرقه ناجیه: با ضمیمه حدیث سفینه به حدیث «افتراق»[۱۸۴]؛ معلوم میشود که فرقه ناجیه از بین ۷۳ فرقه، تنها پیروان واقعی اهل بیت(ع) هستند[۱۸۵] و در قالب شکل سوم قیاس اقترانی می‌توان گفت: ناجی، تنها یک فرقه از فرق اسلام است (حدیث افتراق)، ناجی، پیروان اهل بیت‌اند (حدیث سفینه)، نتیجه اینکه: فرقه ناجیه تنها پیروان اهل بیت‌اند[۱۸۶].[۱۸۷]
مصداق اهل بیت در حدیث سفینه
هرچند اهل بیت دارای کاربردهای عام، خاص و اخص است، لکن با توجه به آنچه درباره مدلول حدیث سفینه بیان شد، به ویژه افضلیت و عصمت اهل بیت؛ روشن است که مصداق اهل بیت در حدیث سفینه منحصر در امیرالمؤمنین(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و دیگر امامان شیعه(ع) امامیه خواهد بود؛ زیرا دو ویژگی مزبور تنها به آنان اختصاص دارد[۱۸۸].[۱۸۹]
بررسی شبهات
پیرامون محتوای حدیث و لوازم دلالی آن، شبهاتی مطرح شده است:
- ناممکن بودن تمسک به اهل بیت(ع): تمسک یا به همه اهل بیت مراد است، یا به بعض آنها و مراد از بعض، یا بعض معین است یا نامعین؛ تمامی این صور محال است؛ زیرا اهل بیت به معنای عام در اصول و فروع گرفتار تناقض‌اند، بنابراین اطاعت از همه اهل بیت، تکلیف به متناقضین است، اطاعت از بعض معین نیز ترجیح بلا مرجح است و اطاعت از غیر معیّن، تجویز عقائد متناقض و شرایع متفاوت در دین واحد است[۱۹۰]. در پاسخ گفته شده مراد از اهل بیت، پیشوایان معصوم از خاندان پیامبر(ص) است و پیشوایان معصوم، از اختلاف و تناقض مصون هستند[۱۹۱].
- اخذ شریعت از اصحاب و طریقت از اهل بیت(ع): گفته‌اند تشبیه اهل بیت(ع) به سفینه و تشبیه اصحاب به نجوم، اشاره به این است که شریعت را از صحابه باید گرفت و طریقت را از اهل بیت(ع). مانند سفر دریا که بدون کشتی و نجوم محال است[۱۹۲]. در پاسخ گفته شده اولاً: مبنای این تقریر بر «حدیث نجوم» استوار است که خود اهل سنت نیز این حدیث را قبول ندارند[۱۹۳]. ثانیاً: بر فرض صحت حدیث نجوم، مقصود از اصحاب، اهل بیت(ع) است[۱۹۴]. ناصرالدین البانی هم حدیث نجوم را در بعضی نقل‌ها به لفظ اهل بیتی آورده است[۱۹۵] و دست‌کم اهل بیت عصر پیامبر(ص) داخل در زمره اصحاب هستند، پس اخذ شریعت از آنان به وصف صحابیت واجب و حصر ایشان در دائره طریقیت باطل است[۱۹۶].
- اجماع اهل بیت: گفته شده اولاً: مراد اجماع اهل بیت است؛ ثانیاً: از سوی اهل بیت بر امامت و افضلیت علی(ع) اجماعی واقع نشده است، ثالثاً: بر فرض وجود اجماع، با اجماع قوی‌تر - اجماع امت - در تعارض است[۱۹۷]؛ رابعاً: علت حجیت اجماع اهل بیت، آن است که آنان بر باطل اجماع نمی‌کنند، یعنی در مقام اجماع معصوم‌اند، همچون امت اسلام که اجماعشان معصوم از خطا است[۱۹۸]! پاسخ این شبهه از مطالب پیش‌گفته روشن است؛ چراکه بیان شد مقصود از اهل بیت در حدیث سفینه، معصومان از خاندان پیامبر اکرم(ص) هستند، نه عموم خویشاوندان و بستگان آن حضرت. از طرفی قول و فعل معصوم حجت شرعی بوده و مشروط به اجماع نیست؛ علاوه بر این، اجماع اهل بیت معصوم نیز محقق است. از سوی دیگر، قول و فعل غیر معصوم، هرگاه با قول و فعل معصوم مخالف باشد، فاقد اعتبار خواهد بود.
- اهل سنت پیروان واقعی اهل بیت(ع): گفته شده پیرو واقعی اهل بیت، اهل سنت هستند که امامان مذهبشان، علم را از اهل بیت فرا گرفته‌اند[۱۹۹] و به همه اهل بیت بدون هیچ تبعیضی اظهار محبت می‌کنند، بر خلاف شیعه که بین اهل بیت تبعیض قائل می‌شوند[۲۰۰]! و از همه اهل بیت حدیث روایت کرده‌اند، چنان که منابع حدیثی، تفسیری و فقهی شاهد آن است[۲۰۱]. در پاسخ گفته شده که اولاً: کسب دانش از کسی، با پیروی از او ملازمه ندارد، مگر آنکه شاگرد، اطاعت از استاد خود را واجب بداند و مخالفت ائمه مذاهب اهل سنت با امامان اهل بیت(ع) در احکام شرعی و مسائل اعتقادی، دلیل روشنی بر عدم اعتقاد و التزام آنان به وجوب اطاعت از امامان اهل بیت(ع) است. ثانیاً: مقتضای پیروی از اهل بیت معصوم پیامبر اکرم(ص) اعتقاد به امامت آنان در اصول و فروع دین است، اما مذاهب اهل سنت در اصول و فروع دین، از کسانی چون ابوالحسن اشعری، ابومنصور ماتریدی، ابو حنیفه، مالک بن انس و دیگران پیروی می‌کنند، نه از امامان معصوم اهل بیت(ع). ثالثاً: به حکم این که أهل البيت أدري بما في البيت، أهل بیت پیامبر(ص) به گفتار و رفتار پیامبر(ص) آگاه‌تر از دیگران بوده‌اند؛ لذا لازمه پیروی از آنان، این است که در نقل سنت پیامبر اکرم(ص) به روایات اهل بیت(ع) استناد شود و گفتار دیگران با سخنان آنان ارزیابی گردد، اما منابع حدیثی اهل سنت خلاف این را نشان می‌دهد[۲۰۲]. اگر تمامی آنچه از اهل بیت(ع) روایت کرده‌اند جمع‌آوری شود، کمتر از آن است که بخاری به تنهایی از عکرمه خارجی مکذّب آورده است. بخاری در صحیح خود، حتی یک حدیث از امام صادق، امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام عسکری(ع) نقل نکرده است، در حالی که معاصر با حضرات بوده است! و نه از امام حسن(ع) و زیدبن علی و یحیی بن زید و نفس زکیه و برادرش ابراهیم بن عبدالله و حسین بن علی بن حسن فخّی؛ از هیچ کدام اینها حدیثی نقل نکرده است؛ در حالی که عمران بن حطّان، رهبر خوارج را از رجال صحیح خود قرار داده و از او حدیث نقل کرده و به گفته او استناد جسته است[۲۰۳].[۲۰۴]
منابع
پانویس
- ↑ المعجم الأوسط، ج۵، ص۳۰۸؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ ر.ک: نفحات الازهار، ج۴، ص۲۱-۲۶ و ص۱۲۷- ۱۳۲. نیز ر. ک: غایة المرام و حجة الخصام، ج۲، ص۱۳- ۲۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۰؛ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص ۱۱۶؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ المعجم الصغیر، ج۲، ص۲۲؛ بصائرالدرجات، ص۳۱۷.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۶۳؛ کفایة الأثر، ص۳۸.
- ↑ مسند الشهاب، ج۲، ص۲۷۵؛ اسرار آل محمد، ص۱۲۷.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ مجمع الزواید و منبع الفوائد، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۴۰۷؛ بحارالانوار، ج۴۴، ص۷۶.
- ↑ کنز العمال، ج۱۲، ص۹۸؛ فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۲، ص۶۵۸؛ کفایة الأثر، ص۳۸.
- ↑ عیون اخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۳۰؛ مسندالرضا (ع)، ص۱۴۶.
- ↑ بشارة المصطفی، ص۵۹؛ بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۷۶.
- ↑ کنز الفوائد، ص۲۱۰؛ بحارالانوار، ج۲۷، ص۱۱۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۱.
- ↑ و قوم حددوا بعشرة و هو لدی أجود. ألفیة السیوطی فی علم الحدیث، ص۴۶.
- ↑ الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۴، ص۸۹.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۶، ص۱۳، شماره ۴۹۸۷.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ الصواعق المحرقة، ص۲۳۴.
- ↑ استجلاب ارتقاء الغرف، ج۲، ص۴۸۴، ذیل حدیث ۲۲۰.
- ↑ العقد النبوی، ر.ک: نفحات الأزهار، ج۴، ص۱۷ - ۱۲۲ و تشیید المراجعات، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ الفضل المبین در حاشیة السیرة الدحلانیة، باب ذکر فضائل أهل البیت.
- ↑ السیف الیمانی المسلول، ص۱۹.
- ↑ عبقات الأنوار، ج۲۳، ص۹۲۰.
- ↑ عبقات الأنوار، ج۲۳، ص۹۵۰. جهت اطلاع بیشتر ر. ک: الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۴؛ کنزالعمال، ج۲، ص۴۳۵؛ تذکرة خواص الأمه، ص۱۲۲؛ ینابیع الموده، ج۱، ص۵ و ۶۷ و ۳۱۸؛ عبقات الأنوار، ج۲۳، ص۹۷۳.
- ↑ استجلاب ارتقاء الغرف، ج۲، ص۴۸۴، ذیل حدیث ۲۲۰.
- ↑ الصواعق المحرقة، ص۲۳۴.
- ↑ جواهر العقدین، ص۳۵۹.
- ↑ عبقات الأنوار، ج۲۳، ص۹۱۸.
- ↑ درباره شواهد حادیث سفینه ر. ک: تفحات الأزهار، ج۴، ص۱۹۹-۲۰۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ منهاج السنه، ج۷، ص۲۱۵.
- ↑ حطاب اللیل: کسانی که شب هنگام در بیابان به دنبال جمع‌آوری هیزم می‌روند.
- ↑ مشکاة المصابیح، ج۲، ص۵۱۹، ح۶۱۸۳.
- ↑ المعجم الکبیر، ج۳، ص۱۲-۴۶ و ص۳۴ و ۳۵؛ المعجم الأوسط، ج۵، ص۳۵۴ و ج۶، ص۸۵؛ المعجم الصغیر، ج۱، ص۲۴۰ ج۲، ص۸۷.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ حلیة الأولیاء، ج۴، ص۳۰۶.
- ↑ المتفق و المفترق، ص۶۷۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۴.
- ↑ سلسلة الأحادیث الصحیحة وشیء من فقهها و فوائدها، ج۴، ص۳۶۰.
- ↑ طرق عطیه از ابوسعید خدری، سعید بن جبیر از ابن عباس، سعید بن مسیّب از ابوذر، حنش بن معتمر از ابوذر از سه طریق، ابوالطفیل از ابوذر، أیاس بن سلمه از پدرش سلمة بن أکوع و عامر بن عبدالله بن زبیر از پدرش عبدالله بن زبیر.
- ↑ سلسلة الأحادیث الصحیحه، ج۴، ص۱۳۲ و ج۵، ص۵۳۵.
- ↑ روایت «إن أهل درجات العلی یراهم من اسفل منهم... و ان ابابکر و عمر منهم» که علیه از ابوسعید از رسول اکرم (ص) نقل کرده را صحیح شمرده است. صحیح و ضعیف سنن ابن ماجه، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۵.
- ↑ سلسلة الأحادیث الضعیفة، ج۱۰، ص۵.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۳۲۵.
- ↑ مجمع الزوائد، ج۵، ص۷۴.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۱.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۶، ص۳۸۳.
- ↑ تقریب التهذیب، ج۱، ص۶۷۸.
- ↑ المجروحین من المحدثین و الضعفاء والمتروکین، ج۲، ص۱۷۷.
- ↑ شرح علل الترمذی، ج۲، ص۸۲۳ رفع المنارة لتخریج أحادیث التوسل و الزیاره، ص۱۴۸.
- ↑ الإحکام فی اصول الأحکام، ج۲، ص۹۰؛ الإقتراح فی بیان الإصلاح، ج۱، ص۲۰.
- ↑ رفع المناره، ص۱۵۱۔۱۵۲.
- ↑ فلو رد حدیث هولاء لذهب جملة من الآثار النبویة، و هذه مفسدة بینة، میزان الاعتدال، ج۱، ص۵، ح۲؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۱.
- ↑ المراجعات، ص۱۳۶.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۵. این مطلب یکی از مبانی علم رجال است که ما نیز آن را قبول داریم. در نظر ما اگر کسی در مذهب دچار مشکل باشد اما ثابت شود که در نقل مطالب امین است او را کنار نمی‌گذاریم. این درست مانند فرمایش امام حسن عسکری (ع) در مورد بنی فضال است که فرمودند: «خذوا ما رووا و ذروا ما رأو» وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۲۳۷.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۴، ص۵۴۴.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۹۹.
- ↑ درباره نقل چنین روایتی از عطیه دو احتمال وجود دارد، یکی این که این حدیث جعلی بوده و به دروغ به وی نسبت داده شده است. دیگر این که ممکن است وی در مقام تقیه بوده باشد، اعم از این که تقیه وی خوفی و یا مداراتی باشد. علاوه بر این که اساساً سخن ما در این جا از باب الزام است و در صدد بیان دلالت و مصداق آن نیستیم.
- ↑ مسند احمد بن حنبل، ج۱۰، ص۸۴ و ۸۵ ح۱۱۱۴۹.
- ↑ صحیح و ضعیف سنن ابن ماجه، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۶.
- ↑ المعجم الأوسط، ج۳، ص۴۶.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۳، ص۲۹؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۳، ص۱۳۳؛ المجروحین، ج۱، ص۲۳۶؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۶، ص۷۶؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، ص۱۸۸.
- ↑ سلسلة الاحادیث الصحیحه، ج۲، ص۳۹۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۹۹.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۲۰۶؛ تهذیب الکمال، ج۲۰، ص۴۳۴؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۶، ص۲۰۶؛ الکامل فی الضعفاء، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ الضعفاء والمتروکون، ج۲، ص۱۳۰؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۳۲۸؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۲۶۵؛ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۲۴۳.
- ↑ الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۲۵۰؛ الضعفاء والمتروکین، ج۲، ص۱۲۱؛ تاریخ بغداد، ج۹، ص۴۶۰؛ لسان المیزان، ج۳، ص۲۸۳.
- ↑ سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعه، ج۱، ص۶۳۱ و ج۶، ص۸۵.
- ↑ المعارف، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۱۹۰ ص۱۱۲.
- ↑ تاریخ الثقات، ج۱، ص۳۶۶؛ تهذیب التهذیب، ج۸، ص۵۷؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج۳، ص۲۷۰؛ الجرح والتعدیل، ج۶ (ک)، ص۲۴۲.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۷۰.
- ↑ سلسلة الأحادیث الصحیحة، ج۵، ص۵۵.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۷ (ک)، ص۲۳۲.
- ↑ الإصابة، ج۲، ص۱۸۴؛ الجرح و ۹ التعدیل، ج۳، ص۲۹۱؛ المجروحین من المحدثین و الضعفاء والمتروکین، ج۱، ص۲۹۶؛ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۲۴۳.
- ↑ سلسلة الأحادیث الصحیحه، ج۲، ص۴۷۸؛ سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعه، ج۱۳، ص۷۵۵؛ ارواء الغلیل فی تخریج احادیث منار السبیل، ج۳، ص۲۱۰.
- ↑ سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة، ج۱۰، ص۸.
- ↑ المستدرک، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۸ ص۳۱۷؛ الضعفاء الکبیر، ج۸، ص۴۱۰؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۲۰۰.
- ↑ «و کشتی را زیر نظر ما و وحی ما بساز» سوره هود، آیه ۳۷.
- ↑ «ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند» سوره حدید، آیه ۲۵.
- ↑ «و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید» سوره نحل، آیه ۳۶.
- ↑ «خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است، مثل نور او چون چراغدانی است در آن چراغی، آن چراغ در شیشه‌ای، آن شیشه گویی ستاره‌ای درخشان است کز درخت خجسته زیتونی می‌فروزد» سوره نور، آیه ۳۵.
- ↑ نهج البلاغه: ۱۶.
- ↑ «و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید * آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی میشود» سوره نجم، آیه ۳-۴.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ح۴۶۲۸؛ فیض القدیر، ج۴، ص۴۵۵؛ بحار الأنوار، ج۱۰، ص۴۴۵.
- ↑ ر.ک: امامت در بینش اسلامی، فصل اول، تعریف‌های متکلمان اسلامی، ص۲۳ - ۳۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۲۰۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ جواهر العقدین، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ فیض القدیر، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ مفاوز: گودال، پرتگاه.
- ↑ الصواعق المحرقة، ص۱۹۱، باب ۱۱، بررسی آیه هفتم در فضائل اهل بیت پیامبر اکرم (ص).
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۲۰۸.
- ↑ المستدرک، ج۲، ص۳۷۳، ح۳۳۱۲ و ج۳، ص۱۶۳، ح۴۷۲۰؛ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۳۰؛ مسند الرضا، ص۱۴۶؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۲۷۵؛ المعجم الصغیر، ج۲، ص۲۲؛ بصائر الدرجات، ص۳۱۷؛ کفایة الاثر، ص۳۸؛ امالی شیخ صدوق، ص۳۴۲؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۸؛ احتجاج، ج۱، ص۴۰۷؛ کنز العمال، ج۱۲، ص۹۸؛ فیض القدیر، ج۲، ص۶۵۸؛ بشارة المصطفی، ص۵۹؛ بحار الانوار، ج۲۷، ص۱۱۳؛ ج۷۴، ص۲۷۶.
- ↑ مسند زید بن علی، ص۳۰؛ سبل الهدی، ج۱۱، ص۱۱؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۸۰؛ کمال الدین ص۳۲۹؛ المعجم الاوسط، ج۵، ص۳۰۶؛ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۹۰.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸؛ المصنف، ج۶، ص۳۷۲، ح۳۲۱۱۵؛ خصال، ص۵۷۳؛ امالی، مفید، ص۱۴۵.
- ↑ بحار، ج۴۴، ص۷۶؛ احتجاج، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷.
- ↑ شرح الاخبار، ج۳، ص۳.
- ↑ مسند الرضا(ع)، ص۱۴۶؛ عیون اخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۰.
- ↑ کفایة الاثر، ص۳۴؛ المعجم الصغیر، ج۲، ص۲۲؛ المعجم الاوسط، ج۶، ص۸۵؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۳.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸.
- ↑ التحصین، ص۶۲۰؛ الکامل، ج۲، ۳۰۶؛ العمده، ص۳۵۹؛ المناقب ابن مغازلی، ص۱۸۸؛ المعجم الکبیر، ج۳، ص۴۶.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۴۸۲ و ج۴، ص۱۶۷؛ الکامل، ج۳، ص۱۳۷ و ج۹، ص۳۴۳؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۲۷۳؛ شرح الاخبار، ج۲، ص۵۰۲ و ج۳، ص۳؛ امالی طوسی، ص۶۰ و ۳۴۹ و ۴۸۲ و ۵۱۳ و ۷۳۳؛ کمال الدین، ص۲۳۹؛ المعجم الاوسط، ج۶، ص۸۵؛ الشریعة، ج۵، ص۲۲۱۴، ح۱۷۰۰ و ص۲۲۱۵، ح۱۷۰۱؛ مناقب ابن مغازلی، ص۱۹۰؛ المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۴۳؛ امالی طوسی، ص۳۴۹؛ مناقب امیر المؤمنین(ع)، ج۱، ص۲۹۶؛ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۸؛ مکارم الاخلاق، طبرسی، ج۱، ص۴۶۹؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۴۰۸؛ امثال الحدیث، ص۳۸۵، ح۳۳۳؛ اتحاف الخیرة، ج۷، ص۸۷، ح۶۷۲۹.
- ↑ شرح الاخبار، ص۴۰۵-۴۰۶.
- ↑ مناقب ابن مغازلی، ص۱۸۸؛ العمدة، ص٣۵٩.
- ↑ کشف الاستار، ج۳، ص۲۲۲؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۹.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص٩١.
- ↑ المستدرک، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ ر.ک: تشیید المراجعات، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۲۰ و ۹۵۰.
- ↑ ر.ک: الدر المنثور، ج۱، ص۱۷۴؛ کنز العمال، ج۲، ص۴۳۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۹۳؛ تذکرة الخواص من الأمة، ص۱۲۲؛ ینابیع المودة، ج۱، ص۵ و ۶۷ و ۳۱۸؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۳.
- ↑ منهاج السنة، ج۷، ص۳۹۵.
- ↑ خلاصه عبقات، ج۱، ص۶۰–۶۱.
- ↑ رضایی، غلام رضا، مقاله «حدیث سفینه»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۴۴۳.
- ↑ عبقات، ج۲۳ ص۵۶؛ تقریب المعارف، ص۱۸۱.
- ↑ الشافی، ج۳، ص۱۲۰ و ۱۴۶؛ الکافی، ص۹۷-۹۸.
- ↑ وقفة مع الجزائری، ص۶۲–۶۳؛ و ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۷۶؛ ضیاء القلوب، ج۲، ص۳۶۸؛ سفینة النجاة، ص۱۰۸؛ مناظرات عقائدیة، ص۳۴۰ - ۳۴۱.
- ↑ عبقات ج۲۳، ص۹۷۷.
- ↑ ذخیرة المآل عجیلی، به نقل: از عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.
- ↑ مفاتیح الغیب، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ غرائب القرآن، ج۶، ص۷۴.
- ↑ نظم الدرر، ج۶، ص۶۲۴.
- ↑ الصواعق، ج۲، ص۴۵۵-۴۵۶.
- ↑ فیض الغدیر، ج۲، ص۵۱ و ج۵، ص۵۱۷.
- ↑ مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸.
- ↑ رشفة الصادی، ج۲، ص۵۷.
- ↑ الشریعة، ج۵، ص۲۲۲.
- ↑ تفسیر الوسیط، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۷۶.
- ↑ زین الفتی، ج۱، ص۴۳۴-۴۳۵.
- ↑ المجالس، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۲۳.
- ↑ مطالب السئول، ص۵۱.
- ↑ هدایة السعداء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.
- ↑ الرسالة العلیه، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۹.
- ↑ العقد النبوی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۳.
- ↑ مناقب اهل البیت، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸.
- ↑ سراج منیر، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸.
- ↑ مشرع روی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۹.
- ↑ مفتاح النجاء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۱.
- ↑ تحفة المحبین، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۲.
- ↑ ذخیرة المآل، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.
- ↑ السیف المسلول، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.
- ↑ شفاء الغلیل، به نقل از: الازهار، ج۴، ص۱۸۶.
- ↑ مرآت المؤمنین، به نقل از عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.
- ↑ مختصر التحفة الاثنی عشریة، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ عبقات، ج۲۳، ص۹۶۱.
- ↑ التیسیر، ج۱، ص۴۳۴.
- ↑ مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸، ح۶۱۸۳.
- ↑ نفحة الریحانة، ج۴، ص۳۳۰.
- ↑ جواهر العقدین، ج۲، ص۱۲۰ و ۱۳۳ و ۱۲۶.
- ↑ زین الفتی، ج۱، ص۴۳۴-۴۵۴.
- ↑ هدایة السعداء، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.
- ↑ عقد نبوی، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.
- ↑ براهین قاطعة، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۳۴.
- ↑ ذخیرة المآل، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۵۶.
- ↑ مختصر التحفة الاثناعشریة، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ مرآت المؤمنین، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.
- ↑ السیف المسلول، به نقل از: عبقات، ج۲۳، ص۹۶۰.
- ↑ الشافی فی الامامة، ج۳، ص۱۲۰.
- ↑ الکافی، ص۹۷.
- ↑ منهاج الکرامة، ص۱۵۶.
- ↑ المجالس الفاخرة، ص۷۷.
- ↑ دلائل الصدق، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ الطرائف، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۵.
- ↑ نهج الایمان، ص۵۹۴؛ منهاج الکرامة ص۱۵۵ - ۱۵۶؛ الشافی، ج۳، ص۱۲۰.
- ↑ سفینه النجاة، ص۱۰۶؛ تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ البراهین الجلیة، ص۲۴.
- ↑ التعجب، ص۱۵۱؛ الامامة، ص۲۱۰.
- ↑ عبدالعزیز دهلوی در فتح العزیز و عبدالحق دهلوی در مناقب اهل البیت.
- ↑ ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۹۴۸ و ۱۰۸۲.
- ↑ جواب اهل السنة، ج۱، ص٩١.
- ↑ الامامة، ص۲۱۰؛ عبقات، ج۲۳، ص۹۷۸؛ لمحات، ص۱۳۷؛ تقریب المعارف، ص۱۸۱.
- ↑ ر.ک: مسند احمد، ج۱۹، ص۴۶۲؛ سنن ابی داود، ج۴، ص۱۹۸؛ سنن دارمی، ج۳، ص۱۶۳۶؛ السنه، ج۱، ص۷؛ الابانة الکبری، ج۱، ص۳۶۷ - ۳۷۷؛ سنن الکبری، ج۱۰، ص۲۰۸؛ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۷۰؛ کفایة الاثر، ص۱۵۵.
- ↑ تفسیر نور، ج۵، ص۳۲۲؛ الفرقة الناجیة، ص۱۲۴؛ المسترشد، ص۲۶۰؛ لمحات، ص۳۸؛ منهاج الکرامة، ص۴۹.
- ↑ شرح اصول کافی، ج۷، ص۲۱۴.
- ↑ رضایی، غلام رضا، مقاله «حدیث سفینه»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۴۴۷.
- ↑ ر.ک: مدخل اهل بیت(ع).
- ↑ رضایی، غلام رضا، مقاله «حدیث سفینه»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۴۴۴.
- ↑ التحفة الاثنی عشریة، ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۱۰۶۶.
- ↑ عبقات، ج۲۳، ص۱۰۶۷-۱۰۶۹.
- ↑ مختصر التحفة الاثنی عشریة، ج۱، ص۳۸؛ مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۵۹۶؛ مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۹۸۸.
- ↑ ر.ک: مدخل حدیث اصحابی کالنجوم.
- ↑ استخراج المرام، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۶.
- ↑ سلسلة الاحادیث الضعیفة، ج۱، ص۱۵۲، ح۶۲.
- ↑ ر.ک: عبقات، ج۲۳، ص۱۰۷۳ - ۱۰۷۵.
- ↑ منهاج السنة، ج۷، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ جواب اهل السنة، ج۱، ص۹۱.
- ↑ مختصر التحفة، ج۱، ص۳۷؛ آلوسی و التشیع، ص۱۰۵.
- ↑ صب المذاب، ج۱، ص۳۳۳.
- ↑ التحفة الاثنی عشریة، به نقل از: نفحات الازهار، ج۴، ص۲۲۷.
- ↑ عبقات، ج۲۳، ص۹۸۸ و ۱۰۱۱-۱۰۵۷؛ نفحات الازهار، ج۴، ص۲۲۸؛ النص و الاجتهاد، ص۵۲۶-۵۳۸.
- ↑ النص والاجتهاد، ص۵۲۶-۵۳۸.
- ↑ رضایی، غلام رضا، مقاله «حدیث سفینه»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۴۴۷.