تفسیر عصر پس از تابعین: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۲۹

مقدمه

با نگاهی به کتاب‌های علوم قرآنی، مانند البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی و کتاب‌های تفسیری و روایی و رجالی شیعه و سنّی، پی می‌بریم که در عصر حضور امامان معصوم(ع) مفسران زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد:

تلاش‌های تفسیری پس از عصر تابعین

مفسرانی که عصر حضور امامان معصوم(ع) را درک کرده‌اند، ولی روایت شنیدن آنان از صحابه و یا حتی دیدار آنان با یکی از صحابه ثابت نباشد، با عنوان «مفسران بعد از تابعین» معرفی می‌شوند؛ زیرا هرچند برخی از آنان در عصر تابعین از دنیا رفته‌اند و حتی تاریخ وفاتشان جلوتر از تاریخ وفات برخی از تابعین است، ولی به لحاظ‍ اینکه مصاحبت و دیدار آنان با صحابۀ رسول خداa ثابت نمی‌باشد، از مفسران تابعی به شمار نمی‌آیند. این دسته از مفسران نیز بسیارند؛ از جمله^[۲]:

بی‌تردید نمی‌توان مدعی شد مفسران آن عصر به این افراد منحصرند، ولی برخی افرادی را که از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، هرچند تاریخ وفات آنان در آن عصر است، ولی دلیل و شاهدی بر مفسر بودن آنان به‌دست نیامد؛ برای مثال، برخی اعمش (سلیمان بن مهران اسدی کوفی را از مفسران شیعه به شمار آورده‌اند^[۳]. در شیعه بودن وی تأمّلی نیست؛ زیرا رجال‌شناسان بر شیعه بودن وی تصریح دارند. آیت‌الله خویی فرموده است: در اینکه شیعه بودن اعمش مورد قبول دو فرقۀ شیعه و سنی است، اشکالی نیست^[۴].

همچنین در آگاه بودن وی به قرائت قرآن و حدیث و کثرت روایات نقل شده از وی نمی‌توان تردید کرد. ذهبی از وی با عنوان «الامام شیخ الاسلام، شیخ المقرئین و المحدثین» یاد کرده^[۵] ابن حجر نیز او را ثقه، حافظ‍ و عارف به قرائت توصیف کرده است^[۶] و تصریح به استقامت و فضل وی از شهید ثانی نقل شده است^[۷]. عجلی گفته است: در زمان خودش محدّث اهل کوفه بوده است^[۸]. اما بر مفسر بودن وی دلیل و شاهدی در دست نیست؛ زیرا نه کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده‌اند و نه عنوان مفسر در معرفی وی به کار برده‌اند.

در کتاب‌های تفسیری نیز بیشتر قرائت آیات از وی نقل شده است و موارد نقل تفسیر از وی اندک است و گمان نمی‌کنم به مقداری باشد که بتوان او را از مفسران به شمار آورد. نمونه نقل معنا از وی چنین است: شیخ طوسی در تفسیر فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ^[۹] از اعمش نقل کرده که گفته است: أَذِلَّةٍ یعنی ضعیفا^[۱۰]. در تفسیر ...وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ^[۱۱] از وی نقل کرده که گفته است: «افراد اندکی که به حضرت نوحS ایمان آوردند هفت نفر بودند»^[۱۲].

همچنین ابو الاسود دئلی، محمد بن فرات جعفی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و زیات را از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، ولی دلیلی بر مفسر بودن آنان ارائه نداده‌اند، جز اینکه در تفسیر قمی برخی روایات تفسیری از آنان نقل شده^[۱۳]، و معلوم است که با این مقدار، مفسر بودن آنان ثابت نمی‌شود؛ همان‌گونه که در مفسر بودن برخی افراد که از مفسران تابعی به شمار آمده‌اند نیز تردید وجود دارد؛ برای مثال، ابو عبدالرحمان سلمی، ابو الشعثاء کوفی، اسود بن یزید نخعی، محمد بن سیرین انصاری، قیس بن مسلم جدلی را از مفسران تابعی به شمار آورده‌اند، ولی شاهد و دلیلی برای مفسر بودن آنان ذکر نکرده‌اند^[۱۴].

بنابراین، هر چند مفسران عصر حضور به افرادی که در اینجا شناسایی شد، منحصر نمی‌شوند؛ همۀ افرادی را که دیگران از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند^[۱۵] نیز نمی‌توان بدون بررسی از مفسران عصر حضور دانست.^[۱۶]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۵۵.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۶-۲۵۸.
↑ ر.ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.
↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.
↑ ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.
↑ ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.
↑ عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.
↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.
↑ «و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.
↑ هود/ ۴۰.
↑ ر.ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.
↑ ر.ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.
↑ آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر.ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه‍‌. ق معرفی کرده است (ر.ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۵۶-۲۵۸.

جستارهای وابسته

[1] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۵۵.

[2] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۶-۲۵۸.

[3] ر.ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.

[4] خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.

[5] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.

[6] ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.

[7] ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.

[8] عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.

[9] «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.

[10] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.

[11] «و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.

[12] هود/ ۴۰.

[13] ر.ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.

[14] ر.ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.

[15] آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر.ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه‍‌. ق معرفی کرده است (ر.ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).

[16] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۵۶-۲۵۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
 {{مدخل مرتبط
 | موضوع مرتبط = دانش تفسیر قرآن
@@ خط ۹: / خط ۸: @@
 == مقدمه ==
 با نگاهی به کتاب‌های [[علوم قرآنی]]، مانند [[البرهان زرکشی]] و [[الاتقان سیوطی]] و [[کتاب‌های تفسیری]] و [[روایی]] و رجالی [[شیعه]] و [[سنّی]]، پی می‌بریم که در [[عصر حضور]] [[امامان معصوم]]{{عم}} [[مفسران]] زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد:
-#[[تفسیر مأثور از معصوم]]؛
+# [[تفسیر مأثور از معصوم]]؛
-#[[تفسیر صحابه]]؛
+# [[تفسیر صحابه]]؛
-#[[تفسیر تابعین]]؛
+# [[تفسیر تابعین]]؛
-#[[تفسیر عصر پس از تابعین]].<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۵.</ref>
+# [[تفسیر عصر پس از تابعین]].<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۵.</ref>
 ==تلاش‌های تفسیری پس از عصر تابعین==
 مفسرانی که [[تفسیر عصر حضور امامان معصوم|عصر حضور امامان معصوم]]{{عم}} را [[درک]] کرده‌اند، ولی [[روایت]] شنیدن آنان از [[صحابه]] و یا حتی [[دیدار]] آنان با یکی از صحابه [[ثابت]] نباشد، با عنوان «[[مفسران]] بعد از [[تابعین]]» معرفی می‌شوند؛ زیرا هرچند برخی از آنان در عصر تابعین از [[دنیا]] رفته‌اند و حتی [[تاریخ]] وفاتشان جلوتر از تاریخ [[وفات]] برخی از تابعین است، ولی به لحاظ‍ اینکه [[مصاحبت]] و دیدار آنان با صحابۀ [[رسول خدا]]{{صل}} ثابت نمی‌باشد، از مفسران [[تابعی]] به شمار نمی‌آیند. این دسته از مفسران نیز بسیارند؛ از جمله<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۲۶-۲۵۸.</ref>:
 {{فهرست اثر}}
-#[[ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]]
+# [[ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]]
-#[[محمد بن علی بن ابی شعبه حلبی]]
+# [[محمد بن علی بن ابی شعبه حلبی]]
-#[[مقاتل بن سلیمان]]
+# [[مقاتل بن سلیمان]]
-#[[ابن جریج]]
+# [[ابن جریج]]
-#[[اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی]]
+# [[اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی]]
-#[[وهیب بن حفص جریری]]
+# [[وهیب بن حفص جریری]]
-#[[هشام بن سالم جوالیقی کوفی]]
+# [[هشام بن سالم جوالیقی کوفی]]
-#[[شعبة بن حجاج بن ورد ازدی بصری]]
+# [[شعبة بن حجاج بن ورد ازدی بصری]]
-#[[ابن وضاح]]
+# [[ابن وضاح]]
-#[[محمد بن خالد بن عبدالرحمن برقی]]
+# [[محمد بن خالد بن عبدالرحمن برقی]]
-#[[وکیع بن جراح رؤاسی کوفی]]
+# [[وکیع بن جراح رؤاسی کوفی]]
-#[[وهب بن منبه]]
+# [[وهب بن منبه]]
-#[[ قیس بن مسلم جدلی]]
+# [[قیس بن مسلم جدلی]]
-#[[علی بن ابی طلحه سالم بن مخارق والبی]]
+# [[علی بن ابی طلحه سالم بن مخارق والبی]]
-#[[ محمد بن مسلم زهری]]
+# [[محمد بن مسلم زهری]]
-#[[عطاء بن دینار هذلی مصری]]
+# [[عطاء بن دینار هذلی مصری]]
-#[[ محمد بن سیف ازدی حدانی بصری]]
+# [[محمد بن سیف ازدی حدانی بصری]]
-#[[ عیسی بن میمون جرشی مکی]]
+# [[عیسی بن میمون جرشی مکی]]
-#[[عبدالله بن ابی نجیح یسار مکی ثقفی]]
+# [[عبدالله بن ابی نجیح یسار مکی ثقفی]]
-#[[ واصل بن عطاء بصری]]
+# [[واصل بن عطاء بصری]]
-#[[نهشل بن سعید بن وردان وردانی]]
+# [[نهشل بن سعید بن وردان وردانی]]
-#[[ عمرو بن عبید بصری]]
+# [[عمرو بن عبید بصری]]
-#[[ عیسی بن عمر نحوی ثقفی]]
+# [[عیسی بن عمر نحوی ثقفی]]
-#[[موسی بن سیار اسواری]]
+# [[موسی بن سیار اسواری]]
-#[[ابو جعفر بن ایوب]]
+# [[ابو جعفر بن ایوب]]
-#[[ سعید بن مهران عدوی بصری]]
+# [[سعید بن مهران عدوی بصری]]
-#[[حسین بن واقد قرشی مروزی قاضی]]
+# [[حسین بن واقد قرشی مروزی قاضی]]
-#[[ شبل بن عباد مکی]]
+# [[شبل بن عباد مکی]]
-#[[منخل بن جمیل اسدی]]
+# [[منخل بن جمیل اسدی]]
-#[[حسن بن واقد مروزی]]
+# [[حسن بن واقد مروزی]]
-#[[محمد بن حسن بن ابی ساره رؤاسی]]
+# [[محمد بن حسن بن ابی ساره رؤاسی]]
-#[[سفیان بن سعید بن مسروق ثوری کوفی]]
+# [[سفیان بن سعید بن مسروق ثوری کوفی]]
-#[[ زائدة بن قدامه ثقفی کوفی]]
+# [[زائدة بن قدامه ثقفی کوفی]]
-#[[ورقاء بن عمر بن کلیب یشکری کوفی]]
+# [[ورقاء بن عمر بن کلیب یشکری کوفی]]
-#[[ابراهیم بن طهمان هروی]]
+# [[ابراهیم بن طهمان هروی]]
-#[[بکیر بن معروف دامغانی]]
+# [[بکیر بن معروف دامغانی]]
-#[[یحیی بن مهلب بجلی کوفی]]
+# [[یحیی بن مهلب بجلی کوفی]]
-#[[ابراهیم بن رجاء بن نوح]]
+# [[ابراهیم بن رجاء بن نوح]]
-#[[سعید بن بشیر ازدی شام]]
+# [[سعید بن بشیر ازدی شام]]
-#[[نافع بن عبدالرحمن مدنی]]
+# [[نافع بن عبدالرحمن مدنی]]
-#[[عبدالرحمان بن رستم بن بهرام]]
+# [[عبدالرحمان بن رستم بن بهرام]]
-#[[مالک بن انس مدنی اصبحی]]
+# [[مالک بن انس مدنی اصبحی]]
-#[[مسلم بن خالد مکی زنجی]]
+# [[مسلم بن خالد مکی زنجی]]
-#[[عبدالله بن مبارک بن واضح حنظلی تمیمی مروزی]]
+# [[عبدالله بن مبارک بن واضح حنظلی تمیمی مروزی]]
-#[[یونس بن حبیب ضبی بصری]]
+# [[یونس بن حبیب ضبی بصری]]
-#[[عبدالرحمن بن زید بن اسلم]]
+# [[عبدالرحمن بن زید بن اسلم]]
-#[[هشیم بن بشیر سلمی]]
+# [[هشیم بن بشیر سلمی]]
-#[[محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل]]
+# [[محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل]]
-#[[مسیب بن شریک تمیمی]]
+# [[مسیب بن شریک تمیمی]]
-#[[یحیی بن یمان عجلی کوفی]]
+# [[یحیی بن یمان عجلی کوفی]]
-#[[ موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]]
+# [[موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]]
-#[[ علی بن حمزه کسائی]]
+# [[علی بن حمزه کسائی]]
-#[[ اسماعیل بن علیه]]
+# [[اسماعیل بن علیه]]
-#[[ محمد بن فضیل بن غزوان ضبی]]
+# [[محمد بن فضیل بن غزوان ضبی]]
-#[[ مؤرج بن عمرو سدوسی بصری]]
+# [[مؤرج بن عمرو سدوسی بصری]]
-#[[ عبدالله بن وهب فهری مصری]]
+# [[عبدالله بن وهب فهری مصری]]
-#[[سفیان بن عیینه هلالی]]
+# [[سفیان بن عیینه هلالی]]
-#[[ عبدالرحمان بن زید بن اسلم تنوخی مدنی]]
+# [[عبدالرحمان بن زید بن اسلم تنوخی مدنی]]
-#[[ جابر بن حیان صوفی طرطوسی]]
+# [[جابر بن حیان صوفی طرطوسی]]
-#[[ابو زکریا یحیی بن سلام بن ابی ثعلبه بصری]]
+# [[ابو زکریا یحیی بن سلام بن ابی ثعلبه بصری]]
-#[[ اصم]]
+# [[اصم]]
-#[[عبدالوهاب بن عطاء عجلی]]
+# [[عبدالوهاب بن عطاء عجلی]]
-#[[ عبدالرحمن بن موسی هواری]]
+# [[عبدالرحمن بن موسی هواری]]
-#[[ احمد بن حسن اسفرائینی]]
+# [[احمد بن حسن اسفرائینی]]
-#[[نضر بن شمیل مازنی]]
+# [[نضر بن شمیل مازنی]]
-#[[هارون بن عمر بن عبد العزیز بن محمد مجاشعی]]
+# [[هارون بن عمر بن عبد العزیز بن محمد مجاشعی]]
-#[[ هشام بن محمد بن سائب کلبی]]
+# [[هشام بن محمد بن سائب کلبی]]
-#[[ محمد بن ادریس شافعی]]
+# [[محمد بن ادریس شافعی]]
-#[[ حجاج بن محمد مصیصی]]
+# [[حجاج بن محمد مصیصی]]
-#[[ هیثم بن عدی طائی کوفی]]
+# [[هیثم بن عدی طائی کوفی]]
-#[[روح بن عبادة قیسی بصری]]
+# [[روح بن عبادة قیسی بصری]]
-#[[مسلم بن سفیان بصری]]
+# [[مسلم بن سفیان بصری]]
-#[[یزید بن هارون بن زاذان واسطی]]
+# [[یزید بن هارون بن زاذان واسطی]]
-#[[محمد بن مستنیر بن احمد نحوی]]
+# [[محمد بن مستنیر بن احمد نحوی]]
-#[[محمد بن عمر واقدی]]
+# [[محمد بن عمر واقدی]]
-#[[یحیی بن زیاد دیلمی]]
+# [[یحیی بن زیاد دیلمی]]
-#[[علی بن ابی حمزه بطائنی]]
+# [[علی بن ابی حمزه بطائنی]]
-#[[ ابو جنادة حصین بن مخارق سلولی]]
+# [[ابو جنادة حصین بن مخارق سلولی]]
-#[[محمد بن منصور مرادی]]
+# [[محمد بن منصور مرادی]]
-#[[عیسی بن داوود نجار کوفی]]
+# [[عیسی بن داوود نجار کوفی]]
-#[[ یونس بن عبدالرحمان]]
+# [[یونس بن عبدالرحمان]]
-#[[محمد بن علی بن ابراهیم بن موسی قرشی صیرفی]]
+# [[محمد بن علی بن ابراهیم بن موسی قرشی صیرفی]]
-#[[بشر بن معتمر]]
+# [[بشر بن معتمر]]
-#[[معمر بن مثنی بصری]]
+# [[معمر بن مثنی بصری]]
-#[[عبدالرزاق بن همام صنعانی]]
+# [[عبدالرزاق بن همام صنعانی]]
-#[[سعید بن مسعده مجاشعی]]
+# [[سعید بن مسعده مجاشعی]]
-#[[محمد بن یوسف بن واقد]]
+# [[محمد بن یوسف بن واقد]]
-#[[قبیصة بن عقبه سوائی کوفی]]
+# [[قبیصة بن عقبه سوائی کوفی]]
-#[[سعید بن اوس انصاری]]
+# [[سعید بن اوس انصاری]]
-#[[عبدالملک بن قریب اصمعی بصری]]
+# [[عبدالملک بن قریب اصمعی بصری]]
-#[[فضل بن دکین قرشی کوفی]]
+# [[فضل بن دکین قرشی کوفی]]
-#[[مسلم بن سفیان بصری]]
+# [[مسلم بن سفیان بصری]]
-#[[آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی]]
+# [[آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی]]
-#[[موسی بن مسعود نهدی بصری]]
+# [[موسی بن مسعود نهدی بصری]]
-#[[عبدالله بن صالح جهنی]]
+# [[عبدالله بن صالح جهنی]]
-#[[احمد بن صبیح اسدی کوفی]]
+# [[احمد بن صبیح اسدی کوفی]]
-#[[حسن بن علی بن فضال]]
+# [[حسن بن علی بن فضال]]
-#[[علی بن اسباط]]
+# [[علی بن اسباط]]
-#[[عبدالله بن صلت قمی]]
+# [[عبدالله بن صلت قمی]]
-#[[ قاسم بن سلام ترکی بغدادی]]
+# [[قاسم بن سلام ترکی بغدادی]]
-#[[حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی]]
+# [[حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی]]
-#[[حسن بن محبوب سراد]]
+# [[حسن بن محبوب سراد]]
-#[[علی بن مهزیار اهوازی]]
+# [[علی بن مهزیار اهوازی]]
-#[[ابراهیم بن یحیی بن مبارک یزیدی]]
+# [[ابراهیم بن یحیی بن مبارک یزیدی]]
-#[[حسین بن داوود مصیصی]]
+# [[حسین بن داوود مصیصی]]
-#[[سعید بن منصور مروزی طالقانی بلخی]]
+# [[سعید بن منصور مروزی طالقانی بلخی]]
-#[[عبدالغنی بن سعید ثقفی]]
+# [[عبدالغنی بن سعید ثقفی]]
-#[[موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]]
+# [[موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]]
-#[[یحیی بن آدم قرشی مخزومی کوفی]]
+# [[یحیی بن آدم قرشی مخزومی کوفی]]
-#[[ محمد بن سلام جمحی]]
+# [[محمد بن سلام جمحی]]
-#[[علی بن عبدالله مدینی بصری]]
+# [[علی بن عبدالله مدینی بصری]]
-#[[حسین بن سعید اهوازی]]
+# [[حسین بن سعید اهوازی]]
-#[[عبدالله بن محمد بن ابی شیبه صدوق]]
+# [[عبدالله بن محمد بن ابی شیبه صدوق]]
-#[[سریج بن یونس بن ابراهیم بغدادی]]
+# [[سریج بن یونس بن ابراهیم بغدادی]]
-#[[شجاع بن مخلد فلاس]]
+# [[شجاع بن مخلد فلاس]]
-#[[محمد بن هذیل علاف]]
+# [[محمد بن هذیل علاف]]
-#[[ابوالفضل جعفر بن حرب همدانی]]
+# [[ابوالفضل جعفر بن حرب همدانی]]
-#[[عبدالملک بن حبیب بن سلیمان اندلسی]]
+# [[عبدالملک بن حبیب بن سلیمان اندلسی]]
-#[[عثمان بن ابی‌شیبه]]
+# [[عثمان بن ابی‌شیبه]]
-#[[محمد بن اورمه قمی]]
+# [[محمد بن اورمه قمی]]
-#[[علی بن حسن بن علی بن فضال]]
+# [[علی بن حسن بن علی بن فضال]]
-#[[اسحاق بن ابراهیم حنظلی]]
+# [[اسحاق بن ابراهیم حنظلی]]
-#[[احمد بن معذل بن غیلان عبدی]]
+# [[احمد بن معذل بن غیلان عبدی]]
-#[[محمد بن عون بن داوود سیرافی]]
+# [[محمد بن عون بن داوود سیرافی]]
-#[[احمد بن حنبل]]
+# [[احمد بن حنبل]]
-#[[یحیی بن جعفر ازدی بخاری بیکندی]]
+# [[یحیی بن جعفر ازدی بخاری بیکندی]]
-#[[یعقوب بن اسحاق]]
+# [[یعقوب بن اسحاق]]
-#[[محمد بن ابان بن وزیر]]
+# [[محمد بن ابان بن وزیر]]
-#[[علی بن حجر بن ایاس سعدی مروزی]]
+# [[علی بن حجر بن ایاس سعدی مروزی]]
-#[[ابراهیم بن خالد کلبی بغدادی]]
+# [[ابراهیم بن خالد کلبی بغدادی]]
-#[[قاسم بن ابراهیم حسنی علوی]]
+# [[قاسم بن ابراهیم حسنی علوی]]
-#[[حفص بن عمر بن عبدالعزیز دوری ازدی بغدادی]]
+# [[حفص بن عمر بن عبدالعزیز دوری ازدی بغدادی]]
-#[[بکر بن محمد بن حبیب مازنی]]
+# [[بکر بن محمد بن حبیب مازنی]]
-#[[سهل بن محمد سجستانی]]
+# [[سهل بن محمد سجستانی]]
-#[[عبد بن حمید کشی]]
+# [[عبد بن حمید کشی]]
-#[[ابراهیم بن حسین بن خالد قرطبی]]
+# [[ابراهیم بن حسین بن خالد قرطبی]]
-#[[عمرو بن علی بن بحر باهلی صیرفی فلاس]]
+# [[عمرو بن علی بن بحر باهلی صیرفی فلاس]]
-#[[احمد بن محمد بن هاشم جلفری]]
+# [[احمد بن محمد بن هاشم جلفری]]
-#[[یوسف بن موسی بن راشد بن بلال قطان]]
+# [[یوسف بن موسی بن راشد بن بلال قطان]]
-#[[یعقوب بن ابراهیم بن کثیر دورقی]]
+# [[یعقوب بن ابراهیم بن کثیر دورقی]]
-#[[محمد بن یحیی بن ابی‌حزم]]
+# [[محمد بن یحیی بن ابی‌حزم]]
-#[[عبدالله بن عبدالرحمان تمیمی دارمی سمرقندی]]
+# [[عبدالله بن عبدالرحمان تمیمی دارمی سمرقندی]]
-#[[محمد بن اسماعیل بخاری]]
+# [[محمد بن اسماعیل بخاری]]
-#[[عبدالله بن سعید بن حصین کندی کوفی اشج]]
+# [[عبدالله بن سعید بن حصین کندی کوفی اشج]]
-#[[محمد بن عبدالله بن اسماعیل بغدادی]]
+# [[محمد بن عبدالله بن اسماعیل بغدادی]]
-#[[احمد بن فرات بن خالد ضبی رازی]]
+# [[احمد بن فرات بن خالد ضبی رازی]]
-#[[فضل بن شاذان رازی]]
+# [[فضل بن شاذان رازی]]
-#[[یوسف بن محمد بن زیاد]]
+# [[یوسف بن محمد بن زیاد]]
-#[[علی بن محمد بن سیار]]
+# [[علی بن محمد بن سیار]]
-#[[حسن بن خالد برقی]]
+# [[حسن بن خالد برقی]]
-#[[محمد بن عیسی بن عبید]]
+# [[محمد بن عیسی بن عبید]]
-#[[ هود بن محکم هواری]]
+# [[هود بن محکم هواری]]
-#[[اسماعیل بن یزید بن حریث قطان]]
+# [[اسماعیل بن یزید بن حریث قطان]]
-#[[ قاسم بن خلیل دمشقی]]
+# [[قاسم بن خلیل دمشقی]]
 {{پایان فهرست اثر}}
@@ خط ۱۹۳: / خط ۱۹۲: @@
 {{تفسیر}}
-[[رده:مدخل]]
 [[رده:دانش تفسیر قرآن]]
 [[رده:تفسیر عصر پس از تابعین]]