علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش)

علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	علت برداشت‌های انحرافی از انتظار

علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

ضرورت فهم علل برداشت انحرافی از انتظار

• یکی از عناوین مهم معرفتی در فرهنگ دینی، مسألۀ انتظار است؛ در روایات به نقل از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «اَفْضَلُ‌ جِهَادِ أُمتِی‌ انْتِظَارُ الْفَرَجِ» که البته مقصود از آن انتظاری است که انسان را به حرکت و حماسه در راه خدا وادار می‌کند، منتها به مرور زمان برداشت‌های نادرستی از این مسئلۀ مهم (معنا و مفهوم انتظار) صورت گرفته و موجب شده عده‌ای از منتظران در گمراهی قرار گیرند.

علل برداشت‌های انحرافی نسبت به مفهوم انتظار

• علل و عوامل متعددی باعث برداشت‌های انحرافی از انتظار و ارائۀ تفاسیر غلط از آن شده است که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. تلاش حاکمان مستبد: یکی از عوامل مهم تحریف انتظار مفهوم واقعی انتظار است، زیرا مفهوم واقعی آن مسئولیت‌ساز، و معنای تحریف شده آن مسئولیت‌سوز است. در طول تاریخ همواره منتظرین حقیقی، مزاحم طبقه حاکم ظالم بوده‌اند؛ لذا طبیعی است که طبقه حاکم با اعتقادی که مسولیت‌ساز باشد و سکوت در مقابل ظلم را جایز نداند سازگاری ندارد و کوشیده است تا انتظار معنای واقعی خود را از دست بدهد تا بالتبع "منتظرین" هم چنین گردند.
2. عوامل مذهبی (برداشت سطحی و نادرست از روایات): نارسایی فهم و برداشت غلط در برخی مفاهیم دینی، خود از عوامل بسیار مهم در‌‎ ‎سوء برداشت و انحراف فکر در موضوع انتظار فرج بوده و هست. محور روایاتی که برداشت غلط نسبت به آنها صورت گرفته است، به شرح ذیل است:
   1. محکومیت هر انقلابی پیش‌‎ ‎از ظهور حضرت مهدی(ع)؛
   2. منوط بودن اجرای برخی از احکام (مانند اجرای حدود، نماز جمعه) به وجود امام معصوم(ع)؛
   3. روایاتی که حکایت از پر شدن ظلم و جور در زمان ظهور دارند؛ برداشت ناصحیح از این دست روایات این است که نباید در‌‎ ‎جهت اصلاح قدمی برداشت و هر گامی در این زمینه، ظهور حضرت را به تأخیر می‌‌اندازد و‌‎ ‎به عقب می‌‌راند و یا حتی به اعتقاد برخی منحرفین، برای ظهور باید دست به اشاعۀ منکرات زد.
   4. روایاتی که دلالت دارند بر اینکه هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروعیت می‌‌بخشند؛ ممکن است چنین برداشت شود که بهترین وسیله برای تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعۀ فساد است.
3. عوامل روانی (درونی) که عبارت‌اند از: عافیت‌طلبی؛ ضعف نفس و نبود شجاعت روحی؛ ترس از‌‎ ‎جان و خطرهای احتمالی؛ یأس و خوف از عدم موفقیت و غیر آن به امید نجات امت و پیروزی حق و‌‎ ‎جلوه‌های آن در سطح جهان با ظهور حضرت مهدی(ع).
4. توهم اینکه امام زمان(ع) کارها را به وسیلۀ اکراه و اجبار یا فقط از طریق معجزه انجام می‌دهد؛ پس نیاز به مقدمات و زمینه‌سازی نیست.
5. توهم اینکه غیر از امام زمان(ع) هیچ کس نمی‌تواند همه فسادها و تباهی‌ها را به صورت کامل برچیند و تمامی خبرها و صلاح‌ها را در همۀ ابعاد و زمنیه‌ها حاکم سازد؛ پس کاری از دیگران بر نمی‌آید.
6. کوته‌فکری و عدم بصیرت کافی نسبت به دین؛
7. انحرافات اخلاقی افراد؛
8. انحرافات سیاسی افراد.

نتیجه گیری

• در نتیجه، می‌‌توان گفت مسئلۀ انتظار یکی از مسائل مهم معرفتی در فرهنگی دینی است که فهم درست از آن از اهمیت بالایی برخوردار است به نحوی که در طول تاریخ، برداشت انحرافی نسبت به معنا و مفهوم انتظار، موجب گمراهی عده ای از منتظران شده است. عوامل مختلفی، نظیر تلاش حاکمان مستبد، برداشت سطحی و نادرست از برخی روایات، انحرافات اخلاقی و سیاسی افراد، عوامل روانی (مانند عافیت‌طلبی، ضعف نفس و نبود شجاعت روحی) از جمله علل برداشت انحرافی از مسئله انتظار هستند

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین جعفری؛

محمد صابر جعفری حجت الاسلام و المسلمین محمد صابر جعفری، در کتاب «اندیشه مهدویت و آسیب‌ها» در این‌باره گفته است: «منشأ برداشت‌های انحرافی عبارت است از: کوته‌فکری وعدم بصیرت کافی نسبت به دین. انحرافات اخلاقی (برخی از قائلان دیدگاه دوم). انحرافات سیاسی (برخی از قائلان دیدگاه چهارم و پنجم). توهم این که امام زمان(ع) کارها را به وسیله اکراه و اجبار یا فقط از طریق معجزه انجام می‌دهد؛ پس نیاز به مقدمات و زمینه‌سازی نیست. توهم این که غیر از امام زمان(ع) هیچ کس نمی‌تواند همه فسادها و تباهی‌ها را به صورت کامل بر چیند و تمامی خبرها و صلاح‌ها را در همه ابعاد و زمنیه‌ها حاکم سازد؛ پس کاری از دیگران بر نمی‌آید. هدف، وسیله را توجیه می‌کند: اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ الْمُبَادِيَ؛ "هدف‌ها، وسیله‌های نامشروع را مشروعیت می‌بخشد". پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. عدم فهم صحیح روایت‌هایی که ظلم و جور آخرالزمان را مطرح می‌کنند و این اشتباه که پس بایستی، یا کاری به فساد و تباهی نداشت و در قبال آن، موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد (دیدگاه چهارم) یا حتی دیگران را به گناه فرا خواند (دیدگاه پنجم). جدای از مسایل سیاسی و اهل سیاست که به دنبال رکود جوامع اسلامی‌اند، عدم فهم روایات "بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور" نیز، زمینه‌ساز دیدگاه پنجم است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «علل و عوامل متعددی باعث تحریف انتظار و ارائه تفاسیر انحرافی و غلط از آن شده است که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم: تلاش حاکمان مستبد: یکی از عوامل مهم تحریف "انتظار" مفهوم واقعی انتظار است، زیرا مفهوم واقعی آن مسئولیت‌ساز، و معنای تحریف شده آن مسئولیت‌سوز است. و از طرفی در طول تاریخ همواره منتظرین حقیقی، مزاحم طبقه حاکم ظالم بوده اند؛ لذا طبیعی است که طبقه حاکم با اعتقادی که مسولیت‌ساز باشد و سکوت در مقابل ظلم را جایز نداند سازگاری ندارد و کوشیده است تا انتظار معنای واقعی خود را از دست بدهد تا بالتبع "منتظرین" هم چنین گردند. آیت الله سید علی خامنه‌ای می‌فرمایند: "قدرت‌های استکباری، خواهان غفلت و خواب آلوده بودن و نیز عدم تحرک ملت‌ها هستند. و چنین وضعی را بهشت خود می‌دانند؛ اما انتظار فرج موجب می‌شود که انسان به وضع موجود قانع نباشد و بخواهد و به وضعی بهتر و برتر دست پیدا کند". و در جای دیگر می‌فرمایند: "دشمن‌ترین اشخاص با این عقیده و با شخص آن بزرگوار، ستمگران عالم‌اند، از روز غیبت آن حضرت، بلکه از روز ولادت آن حضرت، تا امروز آن کسانی که وجودشان با ستم و با زورگویی همراه بوده بر دشمنی با این بزرگوار، با این پدیده الهی، با این نور و با این شمشیر الهی مشغول شدند. امروز هم، مستکبرین و ستمگران عالم، با این فکر و این عقیده مخالف و دشمن‌اند و می‌دانند که این عقیده و این عشق ـ که در دل‌های مسلمین به خصوص در دل‌های شیعه است ـ برای هدف‌های ستمگرانه‌ای آنها مزاحم است". برداشت سطحی و نادرست از روایات: عده‌ای با استناد به روایات به تفسیر نادرست و منفی از انتظار روی آورده‌اند».

۳. آقای موسوی کاشمری؛

سید مهدی موسوی کاشمری آقای سید مهدی موسوی کاشمری، در مقاله «امام خمینی و احیاء انتظار فرج» در این‌باره گفته است: «عوامل مذهبی؛ زیرا نارسایی فهم و برداشت غلط در برخی مفاهیم دینی، خود از عوامل بسیار مهم در‌‎ ‎سوء برداشت و انحراف فکر در موضوع انتظار فرج بوده و هست که در متن مقاله بدان‌ها پرداخته شده است. عوامل روانی و این‌ها عبارت‌اند از: عافیت‌طلبی ضعف نفس و نبود شجاعت روحی ترس از‌‎ ‎جان و خطرهای احتمالی یأس و خوف از عدم موفقیت و غیر آن به امید نجات امت و پیروزی حق و‌‎ ‎جلوه‌های آن در سطح جهان با ظهور حضرت مهدی(ع). عوامل مذهبی: برخی از عواملی که در سوء برداشت از انتظار فرج دخیل بوده و‌‎ ‎هست به نارسا بودن فهم در برخی مفاهیم دینی برمی‌گردد که به نمونه‌هایی از آن اشاره‌‎ ‎می کنیم: روایاتی از ائمه اطهار(ع) در کتب حدیث موجود است که برخی از آنها حاکی از محکومیت هر انقلابی پیش‌‎ ‎از ظهور حضرت مهدی(ع) است. از جمله اینکه در یک روایت معتبر، ابی‌بصیر از امام صادق(ع) نقل می‌‌کند که آن حضرت فرمود: "هر پرچمی که پیش از قیام قائم(ع) برپا شود، صاحب‌‎ ‎آن طاغوت است که پیروان او به عبودیتش می‌‌پردازند" البته پیرامون این دسته از روایات پیش از این سخن گفتیم ولی در خصوص این روایت‌‎ ‎اضافه می‌‌کنیم که، اولاً: ممکن است به احتمال قوی مقصود از "قائم" مطلق امام معصوم‌‎ ‎باشد و نه‌تنها حضرت مهدی(ع)؛ و در حقیقت این کلام در محکومیت کسانی صادر شده‌‎ ‎باشد که با فرصت‌طلبی و شتاب در کار دست به شورش زنند تا از زمینه‌های فراهم شده و‌‎ ‎مقدمات آماده ‎-‎ به خیال خود ‎-‎ سود جویند و با پیروزی بر خصم، به جای امام معصوم برحق‌‎ ‎خود حکومت را به دست گیرند، و درنتیجه طرح‌ها و نقشه‌ها و زمینه‌های مساعد افشا شود‌‎ ‎و از بین برود. مؤید این احتمال روایتی است که امام صادق(ع) در وصیت خود به "مؤمن‌‎ ‎طاق" (که از اصحاب آن حضرت است) فرمود:به خدا سوگند فرج ما برای‌‎ ‎سه بار نزدیک به وقوع بود که شما (مقصود کسانی‌اند که رعایت اصول مبارزه را نمی‌کردند)‎ ‎آن را افشا کردید و خداوند نیز آن را به تأخیر انداخت در اصول کافی نیز روایاتی نقل شده که مفاد آن این است که امامان معصوم(ع) همگی قائم‌اند. البته صاحب کتاب دراسات فی ولایة الفقیه این احتمال را بعید‌‎ ‎دانسته‌اند. ولی به نظر ما وجهی برای بُعد آن نیست، و با توجه به روایت اخیر و با توجه به‌‎ ‎اوضاع آن زمان که عده‌ای فرصت‌طلب مردم بی‌اطلاع را به سوی خود می‌‌کشیدند و از‌‎ ‎پیروی امامان معصوم(ع) جدا می‌‌کردند، این احتمال قوی است که مقصود از‌‎ ‎الف و لام "القائم" جنس باشد و نه عهد، و اخطاری باشد به عموم شیعه، که باید قیام و قعود‌‎ ‎آنها با تبعیت از ائمه معصوم باشد و سر در فرمان آنان داشته باشند. ثانیاً: بر فرض اینکه‌‎ ‎مقصود از "القائم" حضرت مهدی(ع) باشد، این کلام به قیام‌هایی اشاره دارد که با عنوان‌‎ ‎مهدویت و یا به نام دین برای کسب قدرت و حکومت و رسیدن به آمال دنیوی انجام‌‎ ‎می شود؛ زیرا مسلماً قیام‌هایی همچون نهضت زید بن علی و انقلاب حسین بن علی (شهید‌‎ ‎فخ) و امثال آن مورد تأیید بوده‌اند و لذا باید این حدیث تخصیص بردارد، درحالی‌ که اگر‌‎ ‎ملاک محکومیت و موضوع آن، برافراشته شدن پرچم پیش از قیام مهدی به طور مطلق‌‎ ‎‎باشد، این تخصیص وجهی ندارد؛ زیرا همه آن قیام‌ها در این جهت شریک‌اند. و لذا‌‎ ‎همچنان‌که گفتیم باید مقصود پرچمی باشد که به باطل و به غیر رضای آل محمد(ع) دعوت‌‎ ‎کند و مؤید این نظر هم این است که حضرت فرمود: صاحب و رهبر آن قیام طاغوت و معبود‌‎ ‎پیروان خود است. در صورتی‌که قیام بر حق، مردم را به عبادت خدا و تسلیم در برابر امامان‌‎ ‎معصوم(ع) فرامی‌خواند و مناسبت حکم و موضوع مقتضی این است که‌‎ ‎مقصود از پرچم، آن قیامی باشد که رهبر آن دعوت به خود کند و دین و مکتب را به‌عنوان‌‎ ‎وسیله‌ای برای پیروزی خویش به‌کار گیرد. ثانیاً: بر فرض اینکه این روایت در آنچه گفتیم‌‎ ‎ظهوری نداشته باشد (که البته دارد) لااقل در این جهت اجمال داشته و قابل استدلال بر غیر‌‎ ‎آن نیز نیست. منوط بودن اجرای برخی از احکام به وجود امام معصوم(ع): به اعتقاد‌‎ ‎عده‌ای از فقها، اجرای احکام و قوانینی همچون جهاد ابتدایی، اجرای حدود و حتی قضاوت‌‎ ‎و نماز جمعه منوط به وجود امام معصوم(ع) است که خود یا نایب خاص او متکفل این‌گونه‌‎ ‎امور شود؛ و در عصر غیبت مشروعیت این‌گونه علیهم مورد تردید و یا منع است. و این‌‎ ‎خود از عواملی است که ممکن است زمینه‌ساز سوء فهم و برداشت منفی از انتظار فرج باشد‌‎ ‎و القا کننده اینکه باید صبر کرد و دست روی دست گذاشت تا امام عصر(ع) با‌‎ ‎اختیاراتی که دارند تشریف بیاورند و کارها را به سامان برسانند و اجرای احکام کنند، ولی‌‎ ‎حقیقت این است که همچنان‌که برخی فرموده‌اند و در اخبار و کلمات متقدمین از فقها -رضوان الله تعالی علیهم- اجرای این احکام به اجازه امام عادل منوط شده و آن نیز همچنان‌‎ ‎که مظهر اکمل آن پیشوای معصوم است بر حاکم عادل مجاز و مرضی امامان(ع) گرچه غیر معصوم باشد نیز صادق است و مقصود از "امام" در کلمات فقها، حاکم عادل است‌‎ ‎و این امر با مراجعه به عبارات آنها در موارد گوناگون، آشکارا مشاهده می‌‌شود. سوء فهم از روایات: «... بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» و این خود از اسباب مؤثر‌‎ ‎در تحمیل معنای انحرافی بر انتظار فرج بوده است، زیرا برخی از کوته‌نظران فکر می‌‌کنند که‌‎ ‎چون ظهور حضرت مهدی(ع) به پر شدن جهان از ستم و جور بستگی دارد پس نباید در‌‎ ‎جهت اصلاح قدمی برداشت و هر گامی در این زمینه ظهور حضرت را به تأخیر می‌‌اندازد و‌‎ ‎به عقب می‌‌راند و بلکه بالاتر اینکه به اعتقاد برخی منحرفین و یا احمقان آنها برای تسریع در‌‎ ‎ظهور آن سرور باید دست به اشاعه منکرات زد، که شرح عقاید اینها را از زبان امام راحل در‌‎ ‎ابتدا نقل کردیم. ولی از بزرگ‌ترین ستم‌ها بر فرهنگ ناب اسلامی و شیعی همین کج فهمی‌ها در‌‎ ‎متون دینی است که قضیه را برعکس و وارونه کرده و حقیقت را فدای نارسایی فکر و‌‎ ‎ ‎اندیشه می‌‌کند. پاسخ به این‌گونه استنباط نادرست از روایات به این است که: مفاد اخبار، پرشدن‌‎ ‎جهان از ظلم و تباهی است و این منافاتی با تلاش و عمل و جهاد مصلحان و نیک‌اندیشان‌‎ ‎ندارد و وظیفه آنان را در جهت انجام تکلیف‌های الهی ساقط نمی‌کند؛ زیرا چنین اوضاعی،‌‎ ‎علی‌رغم تلاش صالحان و مبارزه آنان علیه فساد پیش می‌‌آید. مگر هر حرکت و تلاشی‌‎ ‎نتیجه عینی مطلوب می‌‌دهد؟‌ دعوت و پیام‌رسانی حضرت نوح(ع) و سایر انبیا پس از آن حضرت هر یک در زمان خود‌‎ ‎چقدر به ثمر نشست؟ آیا آنگونه که آن مشعل‌های هدایت دلخواهشان بود مردم هم پذیرا‌‎ ‎بودند؟ آیا پس از شهادت حسین بن علی(ع) و قیام آن حضرت و یا پس از قیام امام حسن(ع)‎ ‎ظلم هم پایان یافت، و یا برعکس چهره زشت جباران و ستمگران بیشتر خود را نشان داد؟‌ بنابراین منطق، باید آن بزرگواران چون به محو ظلم موفق نمی‌شدند دست از عمل‌‎ ‎بشویند و اگر چنین کاری اتفاق می‌‌افتاد آیا اساساً دعوت به توحید و نور هدایت در‌‎ ‎ضعیف‌ترین جلوه آن در حیات بشری وجود داشت؟ لذا مبارزه و جهاد برای صلاح و اصلاح‌‎ ‎در جامعه و تکلیف به آن منافاتی با این موضوع ندارد که در عین حال در اثر طغیان جامعه‌‎ ‎بشری و حکومت‌های جور و غلبه آنان این حرکت‌های اصلاحی نتیجه مطلوب ندهد و همچنان‌‎ ‎جهان رو به تباهی و انهدام پایه‌های معنویش پیش رود، که هم‌اکنون نیز این‌چنین است. این حدیث در کنار حدیث دیگری که از‌‎ ‎نبی اکرم(ص) نقل شده است خود بیانگر فلسفه تحقق انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع)‎ ‎است که در این‌صورت این روایت متضمن معنایی بلند، علمی و افتخارآمیز است که با آنچه‌‎ ‎برخی از آن استفاده می‌‌کنند در کمال تقابل و تضاد است. عوامل درونی: چون: عافیت‌طلبی، ضعف نفس و نبود شجاعت روحی، ترس از جان و خطرهای احتمالی و‌‎ ‎یأس و خوف از عدم موفقیت و ثمردهی».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.