اصبغ بن نباته در رجال و تراجم

(اصبغ بن نباته)
اطلاعات فردی
کنیه	أبو القاسم
لقب	الحنظلی، اضاف الیه الشیخ: التمیمی. ، والنجاشی: المجاشعی. والبخاری: الدارمی الکوفی.
وفات	توفّی بعد سنة ۱۰۰
مذهب	من خاصّة امیر المؤمنین(ع)
اطلاعات حدیثی
تعداد روایات	أصبغ بن نباتة الحنظلی: ۱ روایه الأصبغ بن نباتة: ۵۸ روایه الأصبغ: ۸ روایه جمع عدد الروایات: ۶۷ روایه
سایر	نام وی در منابع ذیل آمده است: اتقال المقال : ۲۷. أعیان الشیعة : ۱ / ۴۶۴. بلغة المحدثین : ۳۳۳ ر۱۴. بهجة الآمال : ۲ / ۳۴۸. التحریر الطاووسی : ۷۷ ر۴۷. تنقیح المقال : ۱ / ۱۵۰ ر۱۰۰۸. تهذیب المقال : ۱ / ۱۹۱ ر۴. جامع الرواة : ۱ / ۱۰۶. الجامع فی الرّجال : ۱ / ۲۷۸. خلاصة الأقوال : ۲۴ ر۹. رجال إبن داود : ۵۲ ر۲۰۴. رجال الانصاری : ۳۱. رجال البرقی : ۵. رجال الطوسی : ۳۴ ر۲ ، و۶۶ ر۲. رجال الکشی : ۵ / ۸، و۱۰۳ ر۱۶۴، و۱۶۵. رجال النجاشی : ۸ ر۵، . طرائف المقال : ۲ / ۷۴ ر۷۳۰۷. غایة المرام : ۷۹. الفهرست : ۳۷ الرقم بعد، ۱۰۸. قاموس الرّجال : ۲ / ۱۶۲ ر۹۴۰. کامل الزیارات : ۲۸ ح ۵. مجمع الرّجال : ۱ / ۲۳۱. مستدرکات علم الرّجال : ۱ / ۶۹۱ ر۵۴۸ / ۲۰۲۱. معالم العلماء : ۲۷ / ۱۳۸. معجم الثقات : ۱۹ / ۱۲۰. معجم رجال الحدیث : ۳ / ۲۱۸ ر۱۵۰۶، و۲۱۹ ر۱۵۰۹. معراج أهل الکمال : ۲۸۸ ر۱۱۶. منتهی المقال : ۲ / ۱۰۲ ر۴۰۱. منهج المقال : ۶۲. الموسوعة الرّجالیّة : ۴ / ۷۴، و۷ / ۱۴۴. نقد الرّجال : ۴۹ ر۱. الوجیزة فی الرّجال : ۱۶۳ ر۲۲۴. وسائل الشیعة : ۳۰ / ۳۲۱. تاریخ الاسلام : ۷ / ۲۸ ر۱۱. التاریخ الکبیر : ۲ / ۳۵ ر۱۵۹۵. تقریب التهذیب : ۱ / ۸۱ ر۶۱۳. تهذیب التهذیب : ۱ / ۳۱۶ ر۶۵۸. تهذیب الکمال : ۳ / ۳۰۸ ر۵۳۷. الجرح والتعدیل : ۲ / ۳۱۹ ر۱۲۱۳. المجروحین لابن حبّان : ۱ / ۱۷۳. میزان الاعتدال : ۱ / ۲۷۱ ر۱۰۱۳. تاریخ الثقات : ۷۱ ر۱۰۹. الطبقات الکبری : ۶ / ۲۵۵.

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصبغ بن نباته است. اصبغ بن نباته از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصبغ بن نباته در رجال و تراجم - اصبغ بن نباته در تاریخ اسلامی - اصبغ بن نباته در نهج البلاغه - اصبغ بن نباته در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از شخصیت‌های معروف شیعی و از اصحاب مخصوص امام علی(ع). اصبغ از شاخه بنو مجاشع بن دارم، از تیره بنوحنظلة بن مالک، از قبیله بنوتمیم بود؛ از این رو او را با نسبت‌های مجاشعی، دارمی، حنظلی و تمیمی یاد کرده‌اند. بر این اساس نسبت‌های عبدی و طائی که در بعضی از منابع برای او آمده، اشتباه است. کنیه او را ابوالقاسم آورده‌اند.

سال تولد و نیز زمان مرگ اصبغ به طور دقیق مشخص نیست؛ با توجه به خبری که او درباره حضورش نزد امام علی(ع) در دوران حکومت ابوبکر نقل کرده ، و استنباط ابن حجر از این خبر مبنی بر مخضرم بودن اصبغ، می‌‌توان تولد او را در حدود سال اول بعثت دانست؛ زیرا «مخضرم» به کسی گفته می‌شود که هم دوره جاهلیت و هم دوره اسلام را درک کرده باشد.

همچنین با توجه به نسبت «کوفی» که بیشتر شرح حال نویسان برای او آورده‌اند می‌‌توان نتیجه گرفت که اصبغ در دوره بعد از فتوحات ساکن کوفه بوده است، اما درباره اصلیت او نمی‌توان با قاطعیت نتیجه‌گیری کرد؛ هرچند برقی اصبغ را در شمار یاران یمنی امام علی(ع) آورده که بیانگر اصالت یمنی اوست، اما از آنجا که در شمار مکان‌های سکونت قبیله بنوتمیم از یمن یاد نشده است، از این رو می‌‌توان حدس زد، عنوان «یمنی» تصحیف «تمیمی» باشد.

از زندگانی اصبغ قبل از دوران حکومت امام علی(ع)اطلاع چندانی در دست نیست؛ از مجموع اخباری که اصبغ نقل کرده، تنها دو خبر مربوط به قبل از دوران حکومت امام علی(ع) است: یکی خبری که درباره حضورش نزد امام علی(ع) در دوران حکومت ابوبکر نقل کرده، که اشاره شد و دیگری اینکه او عمر را در حالی که با تازیانه در بازارها می‌گشت، دیده است .

اصبغ در دوران حکومت امام علی(ع) در شمار اصحاب خاص و مورد اعتماد ایشان قرار گرفت و از طرف ایشان به فرماندهی شرطة الخمیس منصوب شد. او در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان همراه حضرت بود و خود اخباری از رویدادهای این جنگ‌ها را نقل کرده است. اصبغ همچنین قبل از آغاز جنگ صفین به عنوان نماینده امام علی(ع) نامه ایشان را برای معاویه برد. پس از ضربت خوردن امام علی(ع) وی از معدود افرادی است که اجازه حضور بر بالین ایشان را یافت؛ از این رو توانسته اخباری درباره شهادت ایشان نقل کند.

زندگانی اصبغ پس از شهادت امام علی(ع) در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ با اینکه طوسی نام او را در شمار اصحاب امام حسن(ع) نیز آورده، اما اصبغ از ایشان تنها یک روایت نقل کرده است؛ او از امام حسین(ع) نیز تنها یک روایت نقل کرده است. معلوم نیست چرا با وجود زنده بودن او، حتی تا دوران امامت امام سجاد، از امامان پس از امام علی روایات چندانی نقل نکرده است. نکته عجیب‌تر این است که از اصبغ در وقایع حادثه عاشورا و نیز حوادث پس از آن، یعنی در وقایع قیام توابین و قیام مختار نیز خبری نمی‌بینیم.

اصبغ در شمار راویان موثق و مورد اعتماد شیعه قرار دارد، اما کتب رجالی اهل سنت به دلیل تشیع او با اعتقادش به رجعت او را در شمار راویان ضعیف آورده‌اند؛ در این میان تنها عجلی او را ثقه دانسته و ابن عدی نیز تنها در صورت مورد اعتماد بودن کسی که از اصبغ نقل می‌کند، روایت او را قابل قبول دانسته است. در چنین وضعیتی طبیعی است، روایات او در منابع شیعی بیشتر بوده و اهل سنت چندان به این روایات توجه نداشته باشند. در شش کتاب اصلی حدیث اهل سنت (صحاح سته) تنها یک روایت به نقل از اصبغ نقل شده است؛ در حالی که تعداد روایت او در کتاب‌های چهارگانه اصلی حدیث شیعه (کتب اربعه) ۵۶ روایت است، این جدا از روایات دیگری است که در کتاب‌های دیگر شیعه از او نقل شده است. روایات اصبغ در موضوعات مختلف فقهی، اخلاقی، تاریخی، تفسیری و به خصوص فضایل امام علی(ع)است.

مهم‌ترین روایاتی که او نقل کرده عبارت‌اند از:

1. عهدنامه امام علی(ع) به مالک اشتر،
2. وصیت حضرت به فرزندش محمد بن حنفیه،
3. حدیث غدیر،
4. حدیث مناشده،
5. حدیث ثقلین و....

بعضی از منابع اصبغ را اولین مؤلف مقتل امام حسین(ع) می‌دانند، اما با توجه به اینکه اساساً از او نقلی درباره وقایع عاشورا نقل نشده و آنچه که موجود است، تنها دو روایت به نقل از فرزند او، قاسم بن اصبغ است، می‌‌توان نتیجه گرفت که این مقتل چیزی جز چند روایتی که فرزندش درباره مقتل امام حسین(ع) نقل کرده، نبوده و راویان به اشتباه آن را به اصبغ منسوب کرده‌اند اینکه نجاشی برخلاف طوسی از این مقتل یادی نکرده، قرینه دیگری بر نادرستی این انتساب است. احتمال دیگر این است که منظور از این مقتل، روایاتی است که اصبغ به نقل از امام علی(ع) درباره حادثه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) نقل کرده می‌باشد.

همچنین در منابع حدیثی شیعه روایاتی چند با مضامین غلو آمیز، عموماً بدون ذکر سند و یا با اسنادی بسیار ضعیف به اصبغ نسبت داده شده است از آن جمله می‌‌توان به «خطبه افتخار» و «خبر سخن گفتن مردگان با سلمان فارسی و فوت او در زمان خلافت حضرت علی(ع) و آمدن حضرت برای دفن او از کوفه به مدائن» اشاره کرد، این در حالی است که طبق قول مشهور، سلمان در زمان خلافت عثمان فوت کرده است. به نظر می‌رسد مقام بالای اصبغ نزد شیعیان باعث شده، سازندگان این احادیث برای مقبول واقع شدن آنها، برساخته‌های خود را به او نسبت دهند.

آخرین خبری که از زمان زندگانی او در دست است، این است که او دوره حکومت حجاج بن یوسف ثقفی را درک کرده است. بر این اساس، اصبغ دست کم تا سال ۷۵ هجری زنده بوده است. اما با توجه روایت مستقیم ابوحمزه ثمالی و ابوالجارود که هر دو در حدود سال ۱۵۰ هجری ابوحمزه در سال ۱۵۰ و ابوالجارود بین سال‌های ۱۴۰ تا ۱۵۰ با ۱۵۱ تا ۱۶۰ درگذشته‌اند، می‌‌توان نتیجه گرفت که اصبغ تا حدود سال ۸۰ هجری زنده بوده، تا این دو راوی توانسته باشند در اوایل سنین نوجوانی خود، از او در سن حدود ۱۵ سالگی روایت نقل کنند. البته ذهبی نام اصبغ را در شمار کسانی که در بین سال‌های ۱۰۱ تا ۱۱۰ هجری درگذشته‌اند، آورده است که در این صورت باید در درستی روایت حضور اصبغ نزد امام علی(ع) در دوران حکومت ابوبکر تأمل کرد؛ زیرا در این صورت او در هنگام مرگ حدود ۱۱۴ سال داشته، که خیلی بعید است.

طبقه راوی

• من الثانیة ولکنّه طال عمره حتّی عاصر الثالثة

جرح و تعدیل شیعه

• الشیخ الزنجانی: موثق
• النجاشی : کان من خاصة أمیر المؤمنین(ع)
• الطوسی : وکان الأصبغ من خاصة أمیر المؤمنین(ع)
• من خواصّ أصحاب أمیر المؤمنین(ع)
• من رجال تفسیر القمّی
• روی الکشی أنّه من شرطة الخمیس
• أورده العلاّمة فی القسم الأوّل قائلاً : هو مشکور
• أورده إبن داود فی القسم الأوّل
• وقع فی أسناد کامل الزیارات
• فی صفین نصر : من ذخائر علی(ع) ممّن قد بایعه علی الموت... کان شیخا ناسکا عابدا...
• مکانته عند العامة:
• العجلی : ثقة
• إبن معین : لیس بشیء وقال أبو حاتم لیّن الحدیث
• أورده إبن حبّان فی المجروحین
• إبن عدی : إذا حدث عن الاصبغ ثقة فهو عندی لا بأس بروایته وانّما اتی الانکار من جهت من روی عنه لأنّ الراوی عنه لعله یکون ضعیفا
• إبن حجر : متروک رمی بالرفض
• إبن سعد : کان شیعیا وکان یضعف فی روایته

مشایخ در روایت

• حسن بن علی هاشمی
• ابوایوب انصاری
• عبدالله بن عباس قرشی
• عبدالله بن مسعود
• علی بن ابی طالب

روایت‌کنندگان از او

• الحکم بن ظهیر الفزاری
• علی بن أبی فاطمة الغنوی
• علی بن عبد العزیز الفزاری
• محمد بن عبد الرحمن الأنصاری
• صفوان الجمال

منابع رجال و تراجم اهل سنت

المجروحون (ابن حبان)

• أصبغ بْن نَبَاته الْحَنْظَلِی التَّمِیمِی کنیته أَبُو الْقَاسِم وَهُوَ الَّذِی یُقَال لَهُ أَبُو الْقَاسِم الدَّارمِیّ وَقَدْ قیل الْمُجَاشِعِی یروی عَن عَلِی بْن أَبِی طَالِب روی عَنْهُ أهل الْکُوفَة وَهُوَ مِمَّن فتن بحب عَلَی أَتَی بالطامات فِی الرِّوَایَات فَاسْتحقَّ من أجلهَا التّرْک ثَنَا الْهَمْدَانِیُّ ثَنَا عَمْرُو بْنُ عَلِیٍّ قَالَ مَا سَمِعْتُ یَحْیَی وَلا عَبْدَ الرَّحْمَنِ حَدَّثَ عَنِ الأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ بِشَیْءٍ قَطُّ ثَنَا مَکْحُولٌ بِبَیْرُوتَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ أَبَانٍ یَقُولُ قُلْتُ لِیَحْیَی بْنِ مَعِینٍ الأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ لَیْسَ بِشْیَءٍ قَالَ أَبُو حَاتِم رَضِی الله عَنْهُ وَهُوَ الَّذِی رَوَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الأَنْصَارِیِّ قَالَ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسلم بِقِتَال النَّاکِثِینَ والقاسظین وَالْمَارِقِینَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَعَ مَنْ قَالَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ثناه مُحَمَّدُ بْنُ الْمُسَیِّبِ ثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْمُثَنَّی الطَّهَوِیُّ ثَنَا یَعْقُوبُ بْنُ خَلِیفَةَ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الأَسْوَدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَزَوَّرِ عَنِ الأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أبی أَیُّوب

الضعفاء والمتروکون (الدارقطنی)

• أصبغ بن نباته کوفی منکر الحدیث.

الجرح والتعدیل (ابن أبی حاتم الرازی)

• اصبغ بن نباتة أبو القاسم الحنظلی التمیمی روی عن علی روی عنه فطر والأجلح وسعد بن طریف سمعت أبی یقول ذلک.
• حدثنا عبد الرحمن قال قرئ علی العباس بن محمد - الدوری عن یحیی بن معین أنه قال: الاصبغ بن نباتة لیس بشئ .
• سألت ابی عن اصبغ ابن نباتة فقال: لین الحدیث.
• قلت وعقیصا؟ فقال بابتهم غیر أن اصبغ اشبه.

التاریخ الکبیر (البخاری)

• أصبغ بْن نباتة أَبُو القاسم الحنظلی التمیمی المجاشعی الدارمی الکوفِی، سَمِعَ علیا، روی عَنْهُ یحیی بْن أَبِی الهیثم.

الثقات (أبو الحسن العجلی)

• أصبغ بن نباتة: "کوفی" تابعی، ثقة.

الضعفاء والمتروکون (ابن الجوزی)

• أصبغ بن نباتة أَبُو الْقَاسِم الْحَنْظَلِی الْکُوفِی؛ یروی عَن عَلیّ؛ قَالَ یحیی لَیْسَ بِثِقَة لَا یُسَاوِی شَیْئا وَقَالَ النَّسَائِیّ مَتْرُوک الحَدِیث قَالَ ابْن حبَان فتن بحب عَلیّ بن أبی طَالب فَأتی بالطامات فِی الرِّوَایَات فَاسْتحقَّ من أجلهَا التّرْک وَقَالَ ابْن عدی هُوَ بَین الضعْف

الکامل فی ضعفاء الرجال (ابن عدی الجرجانی)

• أصبغ بْن نباتة صاحب عَلِیّ بْن أَبِی طالب.
• یروی عَنْهُ أحادیث غیر محفوظة.
• حَدَّثَنَا مُحَمد بْن علی المروزی، حَدَّثَنا عثمان بن سَعِید، قلتُ لیحیی بن مَعِین: الأصبغ بْن نباتة قَالَ لَیْسَ بشَیْءٍ.
• حَدَّثَنَا ابْنُ حَمَّادٍ، حَدَّثَنا العباس سَمِعْتُ یَحْیی یَقُولُ أصبغ بْن نباتة لَیْسَ بثقة.
• حَدَّثَنَا ابن حماد، حَدَّثَنا معاویة، عَن یَحْیی، قَالَ: أصبغ بْن نباتة لَیْسَ بشَیْءٍ.
• حَدَّثَنَا أَحْمَد بْن عَلِیٍّ الْمَطِیرِیُّ، حَدَّثَنا عَبد اللَّهِ بْن أَحْمَد الدورقی سَمِعْتُ یَحْیی بْن مَعِین یَقُولُ الأصبغ بْن نباتة لَیْسَ حدیثه بشَیْءٍ.
• کتب إِلَیَّ مُحَمد بْنُ الْحَسَنِ الْبُرِّیُّ، حَدَّثَنا عَمْرو بن علی قَال: مَا سمعت یَحْیی، ولاَ عَبد الرَّحْمَنِ حدثا عَن الأصبغ بْن نباتة بشَیْءٍ قط.
• کتب إلی مُحَمد بْن أَیُّوب، حَدَّثَنا یَحْیی بْن مَعِین، قَال: قَال جریر کَانَ المغیرة لا یعبأ بحدیث الأصبغ بْن نباتة.
• وقال النسائی أصبغ بْن نباتة متروک الْحَدِیث.
• حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زِیَادٍ الْکُوفِیُّ، حَدَّثنی یَحْیی بْنُ زَکَرِیَّا اللُّؤْلُؤِیُّ، حَدَّثَنا مُحَمد بْنُ سِنَانٍ، عَن أَبِی الْجَارُودِ، قالَ: قُلتُ لِلأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ ما کَانَ مَنْزِلَةُ هَذَا الرَّجُلِ مِنْکُمْ یَعْنِی عَلِیًّا رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَال: مَا أَدْرِی مَا یَقُولُونَ إِلا أَنَّ سُیُوفُنَا کَانَتْ عَلَی عَوَاتِقِنَا فَمَنْ أَوْمَأَ إِلَیْهِ ضَرَبْنَاهُ.
• قَالَ الشَّیْخُ: والأصبغ بْن نباتة لم أخرج لَهُ هَاهُنا شیئا لأن عامة ما یرویه عَن عَلِیّ لا یتابعه عَلَیْهِ أحد، وَهو بین الضعف وله عَن عَلِیّ أخبار وروایات، وَإذا حدث عن الأصبغ ثقة فهو عندی لا بأس بروایته، وإِنَّما أتی الإنکار من جهة من روی عنه لأن الراوی عَنْهُ لعله یکون ضعیفا.

جرح و تعدیل اهل سنت

• أبو أحمد الحاکم: لیس بالقوی عندهم
• أبو أحمد بن عدی الجرجانی: صاحب علی بن أبی طالب یروی عنه أحادیث غیر محفوظة عامة ما یرویه عن علی لا یتابعه علیه أحد وهو بین الضعف، وإذا حدث عنه ثقة فهو عندی لا بأس بروایته وانما أتی الإنکار من جهة من روی عنه لأن الراوی عنه لعله یکون ضعیفا
• أبو الفرج بن الجوزی: ذکره فی موضوعاته بحدیث ثم عقب علیه بأنه لا یصح
• أبو بکر البزار: أکثر أحادیثه عن علی لا یرویها غیره
• أبو بکر بن عیاش: کذاب
• أبو جعفر العقیلی: کان یقول بالرجعة
• أبو حاتم الرازی: لین الحدیث
• أبو حاتم بن حبان البستی: أتی بالطامات فی الروایات، فاستحق من أجلها الترک
• أبو دواد السجستانی: بلغنی أنه لیس بثقة
• أبو نعیم الأصبهانی: کذاب
• أحمد بن شعیب النسائی: متروک الحدیث ومرة: لیس بثقة
• أحمد بن صالح الجیلی: ثقة
• إبراهیم بن یعقوب الجوزجانی: زائغ
• ابن حجر العسقلانی: متروک رمی بالرفض
• ابن عراق: کذاب
• الدارقطنی: منکر الحدیث
• الذهبی: ترکوه
• المغیرة بن مقسم الضبی: کان لا یعبأ بحدیثه
• زکریا بن یحیی الساجی: منکر الحدیث
• سبط ابن العجمی: کذاب متروک
• عبدالرحمن بن مهدی: ترکه
• محمد بن سعد کاتب الواقدی: کان شیعیا، وکان یضعف فی روایته
• محمد بن عمار الموصلی: ضعیف
• یحیی بن سعید القطان: ترکه
• یحیی بن معین: لیس یساوی شیء، ومرة: لیس بثقة، ومرة: لیس بشیء، ومرة: لیس حدیثه بشیء

منابع

1. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی
2. قلیچ، رسول، مقاله «اصبغ بن نباته»، دانشنامه سیره نبوی ج۲

پانویس