دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)

دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / آشنایی با معارف مهدویت / مهدویت در اسلام / مهدویت از دیدگاه مذاهب اسلامی
مدخل اصلی	مهدویت از دیدگاه شیعه

دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

محمد تقی مصباح یزدی

آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی، در کتاب «آفتاب ولایت» در این‌باره گفته است:

«شیعیان درباره امامان(ع) خویش به حقایقی والاتر معتقدند. به اعتقاد شیعه، امام هر عصر و زمان، نه تنها مرجع علمی و سیاسی مردم است، بلکه کسی است که به خواست خدا در همه مقام‌های پیامبر اکرم(ص)، به جز مقام نبوت و رسالت، شریک شده است. علم امام(ع)، علم خدایی، و قدرت او، قدرت خدادادی است. حکومت او نیز حکومتی ظاهری نیست و فقط جنبه سیاسی و علمی و فرهنگی ندارد؛ بلکه یک نوع "اتصال بین خدا و خلق" است. خداوند متعال، علم و حکمت را به امام(ع) افاضه می‌کند و به قدرت خویش، کرامت‌هایی را به او عطا می‌فرماید؛ به همین جهت، امام(ع) بدون این که به تحصیل و اکتساب علم نیاز داشته باشد، در سنین کودکی چیزهایی را می‌داند که عالمان بزرگ در سنین پیری هم به آن نمی‌رسند. امام(ع) از نظر تکلیف هم مثل مردم دیگر در ۱۵ـ۱۶ سالگی مکلف نمی‌شود؛ بلکه از ابتدای تولد مکلف است. درک او، مثل درک مردم دیگر نیست. اگر هم در طفولیت به مقام امامت برسد، آن چه را برعهده امام نهاده شده است می‌داند. حتی زبان طائفه‌های گوناگون مردم را نیز می‌داند و با هرکسی به زبان خودش سخن می‌گوید. بالاتر از همه این‌ها، امام(ع) بر قلوب مردم ولایت قلبی و روحی، و به بندگان شایسته خدا و پیروان راستین خود عنایت خاصی دارد. دعایی که در حق پیروان واقعی خود می‌کند، رد نمی‌شود و به اجابت می‌رسد. امام(ع) از رفتار مردم، و از نیت‌ها و ویژگی‌های قلبی آن‌ها آگاه است. نه تنها امام حاضر، در زمان حضور خود این ویژگی‌ها را دارد، بلکه امام زمان (ع) هم در زمان غیبت خود از تمام رفتار و نیت‌ها و حالات شیعیانش آگاه است. این جزو اعتقادهای ویژه شیعیان است که در وقت درماندگی و قطع امید از همه جا، به امام دوازدهم(ع) متوسل می‌شوند و حضرت نیز دستگیری می‌فرماید. از جمله برکات جنگی که بر ملت ما تحمیل شد، یکی این بود که جوانان عزیز ما بسیاری از امدادهای غیبی امام زمان (ع) را با چشم خودشان دیدند. این سرمایه‌های عظیم را که با قیمت گرانی به دست ما رسیده است، ارزان نفروشیم و آن خاطره‌های لذت بخش و ملکوتی را که برای عزیزان ما در جبهه‌ها حاصل شده است، فراموش نکنیم. ای کاش این گونه توسل‌ها و کرامت‌ها به طور کامل جمع‌آوری و ثبت می‌شد تا برای آیندگان ذخیره‌ای ارزنده باشد! البته امداد رسانی امام(ع) هیچ گاه دستگاه طبیعی و حکمت الهی را بر هم نمی‌زند. کار امام(ع) در مسیر حکمت خدا است و او تا جایی می‌تواند تصرف کند که در مسیر اراده خدا باشد. وجود امامان(ع) و کارهای ایشان مکمل دستگاه حکمت خدا است، نه معارض دستگاه او. اراده امام(ع) همان اراده خدا است: "قُلُوبُنَا أَوْعِيَةٌ لِمَشِيَّةِ اللَّهِ "؛ دل‌های ما، جلوه گاه خواست خدا است، ظرفی است که مشیت خدا در آن تبلور و تجلی می‌یابد. قلب امام(ع) هر آن چه را که خدا می‌خواهد، همان را اراده می‌کند، نه چیز دیگری غیر از آن را».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین صادقی؛

مصطفی صادقی حجت الاسلام و المسلمین مصطفی صادقی، در کتاب «تحلیل تاریخی نشانه‌های ظهور» در این‌باره گفته است: «اگر وجود فرقه‌ای به نام سبائیه‌ حقیقت داشته باشد و آنان ادعای مهدی بودن امیر مؤمنان علی (ع) را داشته‌اند، خود دلیلی بر سابقه موضوع مهدویت و ذهنیت مسلمانان درباره آن خواهد بود. حتی از فرقه‌ای به نام محمدیه که به حیات رسول الله اعتقاد داشته‌اند و فرقه‌ای به نام مفوضه که معتقد به حیات امام حسین (ع) بوده‌اند نام برده می‌شود. پس از آنها، قدیمی‌ترین فرقه منتسب به شیعه که ادعای مهدی بودن افراد را داشته‌اند، سبائیه‌ است. بنا به آن‌چه در گزارش‌های تاریخی می‌خوانیم مختار و هوادارانش محمد بن حنفیه را مهدی می‌دانستند و مختار در نامه‌های خود او را مهدی خطاب کرده است . گروهی هم به زنده بودن فرزندش ابو هاشم عبدالله بن محمد اعتقاد پیدا کردند. قولی درباره‌ مهدویت امام باقر (ع) هم وجود دارد. عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر طیار در اواخر حکومت بنی امیه قیام کرد و عده‌ای او را مهدی و قائم دانستند و گفتند زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود. بدین ترتیب از زمان امام صادق (ع) ادعای مهدی بودن بیشتر رواج یافت. برخی تصور کردند آن حضرت زنده و قائم مهدی است و ناووسیه لقب گرفتند . ادعای مهدی بودن فرزندش اسماعیل نیز در اوایل کار اسماعیلیه وجود داشته است.محمد بن جعفر صادق (ع) از این‌که یک چشمش معیوب بود خوشحال شد و گفت: امیدوارم من قائم مهدی باشم، چون شنیده‌ام در یکی از چشمان مهدی اثری وجود دارد و به اکراه وارد قیام می‌شود. محمد در زمان مأمون قیام کرد و به عنوان امیر المؤمنین با او بیعت کردند. ادعای واقفیه درباره مهدی بودن امام کاظم (ع) از مشهورترین و مهم‌ترین انحراف‌ها در این موضوع است که در ادامه از آن بیشتر سخن خواهیم گفت. پس از آن حضرت گروهی سید محمد فرزند امام هادی (ع) را زنده و مهدی موعود دانستند و گروهی درباره امام عسکری (ع) چنین تصوری نمودند. گروه دیگری که ائمه خود را مهدی دانسته‌اند زیدیه‌ هستند؛ به خصوص که‌ آنان رهبری را پذیرا بودند که قائم به سیف باشد. شیخ مفید می‌گوید: زیدیه درباره امامان مقتول خود ادعای زنده بودن داشتند؛ چنان‌که درباره یحیی بن عمر چنین اعتقادی داشتند. پیش از یحیی، عنوان مهدی برای محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیه) شهرت داشت‌ و پس از محمد نیز بسیاری از امامان زیدی، مهدی خوانده شدند، از جمله درباره حسین بن علی بن حسن مثلث معروف به شهید فخ‌ و درباره محمد بن قاسم علوی صوفی که در طالقان خروج کرد، بسیاری از پیروان او گفتند زنده است و قیام خواهد کرد تا جهان را پر از عدل و داد کند، پس از آن‌که از ظلم و جور پر شده است و او مهدی این امت است. درباره یحیی بن عمر علوی هم که در سال ۲۵۰ ق خروج کرد و جمع زیادی از شیعیان به او پیوسته و قیامی عمومی علیه دولت وقت عباسی را شکل دادند، مهدویت جدی بود. برخی شیعیان علائم ظهور را بر او تطبیق داده و افرادی چون ابن عقده - راوی بسیاری از اخبار علائم در کتاب الغیبة نعمانی - انتظار داشت یحیی، مهدی موعود باشد. آخرین حرکت مهمی که پیش از دوران غیبت با بهره‌ برداری از عنوان مهدی آغاز شد و به نتیجه رسید، نهضت پنهانی اسماعیلیه‌ بود که به تشکیل دولت شیعی فاطمیان در مغرب اسلامی منجر شد. عبیدالله ملقب به مهدی، اولین خلیفه فاطمی پس از مدت‌ها دعوت مخفیانه، در اواخر قرن سوم ظهور کرد و اسماعیلیه او را همان مهدی موعود دانستند. قاضی نعمان که رد اسماعیلی بودن او به راحتی امکان‌پذیر نیست‌ در جای‌جای کتاب خود شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار و در کتب دیگرش از مهدی فاطمی سخن گفته و نشانه‌های وارد شده در روایات را بر او تطبیق کرده است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «در مورد عقیده شیعه نیازی به سخن گفتن و اقامه برهان نیست. البته درست است که اعتقاد به مهدی موعود یا به تعبیر دیگر، مصلح کل اختصاصی به شیعه ندارد، ولی شیعه به آن اختصاص دارد، چرا که مهدی، فاطمی است؛ یعنی از فرزندان آن بانوی بزرگ جهان بشریت است و پسر امام عسکری یازدهمین وصی و خلفیه پیامبر و خود مهدی (ع) طبق عقیده شیعه، داوزدهمین امام شیعه و وصی و جانشین پیامبر است. اصولاً شیعه بر خلاف سایر فرق اسلامی معتقد است که زمین هیچ‌گاه خالی از حجت نخواهد بود، زیرا اگر زمین بدون حجت بماند، اهل خود را فرو خواهد برد. امام صادق(ع) فرمود: "لَوْ بَقِيَتِ الْأَرْضُ بِغَيْرِ حُجَّةٍ لَسَاخَتْ بَاهِلَهَا" بنابراین، اعتقاد شیعه به مهدویت نیاز به استدلال ندارد، چرا که یکی از اصول و امتیازاتش از سایر فرق، اعتقاد به مهدی موعود به نام و نشان است، برخلاف اهل سنت که در عین اعتقاد به اصل مهدویت، حضرت مهدی را منحصر به شخص خاصی نمی‌دانند. شیعه، درباره وجود حضرت مهدی (ع) و ظهور او در آخرالزمان، کتاب‌های بسیاری تألیف کرده و مقالات و رساله‌های زیادی نوشته است. این نوشتن عمدتاً از زمان امام عسکری(ع) شروع شده و تا عصر حاضر ادامه یافته است. کمتر کسی در میان عالمان شیعه پیدا می‌شود که اهل قلم و نویسنده باشد و در مورد وجود حضرت مهدی (ع) کتابی مستقل یا در ضمن کتاب دیگر یا در حد یک مقاله چیزی ننوشته باشد. همین امر نشانه اهتمام شیعه به این موضوع است. این موضوع در حدود نیم قرن اخیر به ویژه پس از انقلاب اسلامی شدت بیشتری پیدا کرده است. ما در اینجا به بعضی از کتاب‌های شیعه اشاره می‌کنیم و در مورد وجود آن حضرت در کلمات ائمه اطهار در درس بعدی به بررسی می‌نشینیم. البته ذکر این نکته لازم است که بعضی از کتاب‌ها مستقلاً درباره آن حضرت نوشته شده و برخی نیز بابی یا فصلی را در کتاب خود به آن حضرت اختصاص داده‌اند که عبارتند از: اصول کافی (کتاب الحجة) از کلینی، اکمال الدین از صدوق، ارشاد از شیخ مفید، الوجیزه فی الغیبه از سید مرتضی علم الهدی، غیبت از شیخ طوسی، غیبت از محمد بن ابراهیم نعمانی، الملاحم و الفتن از سید بن طاووس، اعلام الوری از امین الاسلام طبرسی، فصول نصیریه (فصل امامت) از خواجه نصیر طوسی، المحجه فیما نزل فی القائم الحجه از سید هاشم بحرانی، بحارالانوار، ج ۵۱، ۵۲، ۵۳، از محمد باقر مجلسی، اثبات الهدی از شیخ حر عاملی، نجم الثاقب از میرزا حسین نوری، الصحیفة المهدویه از شیخ فضل الله نوری، کفایة الموحدین جلد ۳، از سید اسماعیل طبرسی، بیان الفرقان جلد ۵، از شیخ مجتبی قزوینی، نوید امن و امان از آیت الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، دادگستر جهان از ابراهیم امینی، منتخب الاثر از آیت الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فسلفه تاریخ از شهید مرتضی مطهری، العبقری الحسان از نهاوندی. و ده‌ها کتاب دیگر که ذکر نام همه آنها در اینجا نه ضرورت دارد و نه ممکن است. مقصود ما این است که اعتقاد به مهدویت، آن هم با تعیین شخص و با معرفی خصوصیات فردی، جزء عقاید لاینفک شیعه امامیه اثنا عشریه است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین مقامی؛

مهدی مقامی حجت الاسلام و المسلمین مهدی مقامی، در کتاب «درسنامه امام‌شناسی» در این‌باره گفته است: «باور به مهدویت، از ضروریات مذهب شیعه است. اینان بر این باورند، حضرت مهدی(ع) نهمین فرزند حضرت سیدالشهدا(ع) است که در سال ۲۵۵ متولد شده و از آن زمان تا به حال، زنده و در پس پرده غیبت‌اند. در کتاب معجم احادیث‌ المهدی، ۱۹۴۱ حدیث در باره مهدویت گردآوردی شده است. این احادیث نبوی به ۵۵ نفر از صحابه می‌رسد. بسیاری از عالمان شیعه، درباره مهدویت کتاب نوشته‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: کمال الدین و تمام النعمة، نوشته شیخ صدوق. الغیبة، نوشته محمد بن ابراهیم نعمانی. الوجیزة فی الغیبة، نوشته سید مرتضی علم الهدی. کتاب الغبیة، نوشته شیخ طوسی. الملاحم و الفتن، نوشته سید بن طاووس. اعلام‌ الوری، نوشته امین‌الاسلام طبری. المحجة فیما نزل فی القائم الحجة، نوشته سید هاشم بحرانی. بحارالانوار، جلد ۵۱، نوشته محمد باقر مجلسی. اثبات الهداة، نوشته شیخ حر عاملی. حجم انبوه کتاب پیرامون مسأله مهدویت، اهتمام عالمان اسلامی‌ این مهم را می‌رساند.

۴. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «شیعه معتقد است که مهدی، فاطمی است؛ یعنی از فرزندان آن بانوی بزرگوار است و پسر امام حسن عسکری (ع) و دوازدهمین امام و وصی و جانشین پیامبر است. شیعه برخلاف سایر فرق اسلامی معتقد است که زمین هیچ‌گاه خالی از حجت نخواهد بود، لذا یکی از امتیازاتش از سایر فرق، اعتقاد به مهدی موعود (ع) با نام و نشان است. شیعه درباره وجود حضرت مهدی (ع) و ظهور او در آخر الزمان، کتاب‌های بسیاری تألیف کرده و مقالات و رساله‌های بسیاری نوشته است. این نوشتن عمدتا از زمان امام حسن عسکری (ع) شروع شده و تا عصر حاضر ادامه یافته است. برخی از کتاب‌های شیعه که درباره حضرت مهدی (ع) نوشته شده (چه مستقلا و چه فصلی از کتاب) عبارتند از: "اصول کافی" از کلینی، "اکمال الدین" از صدوق، "ارشاد" از شیخ مفید، "الوجیزه فی الغیبة" از سید مرتضی علم الهدی، "غیبة" از شیخ طوسی، "غیبة نعمانی" از محمد بن ابراهیم نعمانی، "الملاحم و الفتن" از سید بن طاووس، "اعلام الوری" از امین الاسلام طبرسی، "المحجة فیما نزل فی القائم الحجة" از سید هاشم بحرانی، "بحار الانوار" علامه محمد باقر مجلسی، "اثبات الهدی" از شیخ حر عاملی، "نجم الثاقب" از میرزا حسین نوری، "منتخب الاثر" از آیت الله صافی و ده‌ها کتاب دیگر. «در باب مهدویت، عقیده مذهب شیعه این است که مهدویت خاصه صحیح و مقبول است و به تعبیر دیگر آن‌چه مورد پذیرش است مهدویت شخصیه است، نه مهدویت نوعیه. لکن بعضی از صوفیه و عرفا قائل به مهدویت نوعیه بوده یا هستند. به این معنا که عقیده دارند در هرعصری و دوره‌ای باید یک مهدی وجود داشته باشد که ویژگی‌ها و خواص مهدویت و هادویت را داشته باشد و می‌گویند هیچ عصری خالی از یک مهدی هادی نیست و ضرورتی هم ندارد که مشخص شود از نسل چه کسی است و چه خصائصی را داراست. این عقیده بعضی صوفیه و عرفا است که البته از نظر ما نامفهوم بلکه مردود است. عقیده مبرهن و مستدل مذهب شیعه آن است که مهدویت، مهدویت شخصیه است. یعنی یک فرد است که مهدی این امت است و موعود امت‌ها و ملت‌ها است و ابعاد و ویژگی‌های او مشخص است. خانواده‌اش، پدر و مادرش، محل ولادت و غائب شدن و نشانه‌های ظهورش و حتی خصوصیات جسمی او و در یک کلام همه ابعاد مربوط‍‌ به او اعلام شده است و با این مشخصات و ویژگی‌های ذکرشده، ما فقط‍‌ یک مهدی را قبول داریم. آری یک فرد به‌عنوان مهدی است که واجد و جامع تمامی این خصائص و ویژگی‌ها و نشانه‌ها است».

1. دیدگاه اهل سنت درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
2. دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
3. آیا شیعه مهدویت را نظریه‌ای مرکب از وجود امام دوازدهم و مهدی موعود بودن او می‌داند؟ (پرسش)
4. آیا اعتقاد به مهدویت اختصاص به شیعه دارد؟ (پرسش)
5. آیا عقیده مهدویت مورد اجماع مسلمین است؟ (پرسش)
6. آیا مذاهب اسلامی بر اصل ظهور امام مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
7. آیا مذاهب اسلامی بر وجوب اعتقاد به ظهور مهدی‏ اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
8. شیعه و اهل سنت در چه موضوعاتی از مهدویت دیدگاه‌های مشترکی دارند؟ (پرسش)
9. دیدگاه مذاهب اسلامی راجع به توسعه حکومت امام مهدی‏ چیست؟ (پرسش)
10. دیدگاه مذاهب اسلامی درباره لقب منجی چیست؟ (پرسش)
11. دیدگاه فریقین درباره مسأله مهدویت چیست؟ (پرسش)
12. آیا اعتقاد به آمدن منجی در آینده مخصوص مسلمانان و به ویژه شیعیان است؟ (پرسش)
13. آیا سنی‌‏ها نیز به آمدن امام مهدی اعتقاد دارند؟ (پرسش)
14. آیا نامی از امام مهدی در صحاح سته آمده است؟ (پرسش)
15. دیدگاه مذاهب اسلامی درباره حکومت عدل‌گستر امام مهدی چیست؟ (پرسش)
16. مهدویت از دیدگاه اهل سنت با مهدویت از دیدگاه شیعه چه فرقی دارد؟ (پرسش)
17. اسماعیلیان چه کسانی هستند و در مورد مهدویت چه نظری دارند؟ (پرسش)
18. اهل تسنن درباره مهدی چه دیدگاهی دارند و مهدویت در بین آنان از چه جایگاهی برخوردار است؟ (پرسش)
19. مهدی در نظر اهل تسنن چه ویژگی‌هایی دارد و مهدی از نسل کیست؟ (پرسش)
20. اهل تسنن درباره نزول حضرت عیسی چه نظری دارند؟ آیا این که برخی از آنان مهدی را همان عیسی می‌دانند صحیح است؟ (پرسش)
21. آیا در مذاهب دیگر نامی از امام مهدی برده شده است؟ (پرسش)
22. فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت چه نقاط مشترکی دارند؟ (پرسش)
23. فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت در چه مواردی اختلاف دارند؟ (پرسش)
24. در اسلام منجی موعود چه کسی معرفی شده است؟ (پرسش)