عاشورا از دیدگاه مکاتب و مذاهب

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عاشورا است. عاشورا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عاشورا در تاریخ اسلامی - عاشورا در معارف و سیره حسینی - عاشورا در معارف مهدویت - عاشورا از دیدگاه مکاتب و مذاهب - عاشورا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تأثیری که حادثۀ کربلا و قیام حسین بن علی (ع) بر اندیشۀ مردم جهان، حتّی غیر مسلمانان داشته، بسیار است. عظمت قیام و اوج فداکاری و ویژگی‌های دیگر امام و یارانش سبب شده که اظهار نظر‌های بسیاری دربارۀ این نهضت و آفرینان عاشورا داشته باشند. نقل سخنان همۀ آن کسان کتاب قطوری می‌شود. به‌ویژه که برخی از نویسندگان غیر مسلمان مستقلاً کتاب دربارۀ این حادثه نوشته‌اند. در اینجا تن‌ها تعدادی اندک از این نظرها (از مسلمانان و غیر مسلمانان) آورده می‌شود:

1. مهاتما گاندی (رهبر استقلال هند): من زندگی امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام را به دقّت خوانده‌ام و توجّه کافی به صفحات کربلا نموده‌ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از سرمشق امام حسین پیروی کند.
2. محمد علی جناح (قاعد اعظم پاکستان): هیچ نمونه‌ای از شجاعت، بهتر از آنکه امام حسین از لحاظ فداکاری و تهوّر نشان داد در عالم پیدا نمی‌شود. به عقیدۀ من تمام مسلمین باید از سرمشق این شهیدی که خود را در سرزمین عراق قربان کرد پیروی نمایند.
3. چارلز دیکنز (نویسندۀ معروف انگلیسی): اگر منظور امام حسین جنگ در راه خواسته‌های دنیایی بود، من نمی‌فهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنین حکم می‌نماید که او فقط به خاطر اسلام، فداکاری خویش را انجام داد.
4. توماس کارلایل (فیلسوف و مورخ انگلیسی): بهترین درسی که از تراژدی کربلا می‌گیریم، این است که حسین و یارانش ایمان استوار به خدا داشتند. آنها با عمل خود روشن کردند که تفوّق عددی در جایی که حق با باطل روبرو می‌شود اهمیّت ندارد و پیروزی حسین با وجود اقلیّتی که داشت، باعث شگفتی من است.
5. ادوارد براون (مستشرق معروف انگلیسی): آیا قلبی پیدا می‌شود که وقتی دربارۀ کربلا سخن می‌شنود، آغشته با حزن و الم نگردد؟ حتّی غیر مسلمانان نیز نمی‌توانند پاکی روحی را که در این جنگ اسلامی در تحت لوای آن انجام گرفت انکار کنند.
6. فردریک جمس: درس امام حسین و هر قهرمان شهید دیگری این است که در دنیا اصول ابدی عدالت و ترحّم و محبّت وجود دارد که تغییرناپذیرند و همچنین می‌رساند که هرگاه کسی برای این صفات مقاومت کند و بشر در راه آن پافشاری نماید، آن اصول همیشه در دنیا باقی و پایدار خواهد ماند.
7. ل. م. بوید: در طیّ قرون، افراد بشر همیشه جرأت و پردلی و عظمت روح، بزرگی قلب و شهامت روانی را دوست داشته‌اند و در همین‌هاست که آزادی و عدالت هرگز به نیروی ظلم و فساد تسلیم نمی‌شود. این بود شهامت و این بود عظمت امام حسین. و من مسرورم که با کسانی که این فداکاری عظیم را از جان و دل ثنا می‌گویند شرکت کرده‌ام، هر چند که ۱۳۰۰ سال از تاریخ آن گذشته است.
8. واشنگتن ایروینگ (مورخ مشهور آمریکایی): برای امام حسین (ع) ممکن بود که زندگی خود را با تسلیم شدن ارادۀ یزید نجات بخشد، لکن مسئولیت پیشوا و نهضت بخش اسلام اجازه نمی‌داد که او یزید را به عنوان خلافت بشناسد. او به زودی خود را برای قبول هر ناراحتی و فشاری به منظور ر‌ها ساختن اسلام از چنگال بنی امیّه آماده ساخت. در زیر آفتاب سوزان سرزمین خشک و در روی ریگ‌های تفتیدۀ عربستان، روح حسین فناناپذیر است. ای پهلوان و ای نمونۀ شجاعت و ای شهسوار من، ای حسین!
9. توماس ماساریک: گرچه کشیشان ما هم از ذکر مصائب حضرت مسیح مردم را متأثّر می‌سازند، ولی آن شور و هیجانی که در پیروان حسین (ع) یافت می‌شود در پیروان مسیح یافت نخواهد شد و گویا سبب این باشد که مصائب مسیح در برابر مصائب حسین (ع) مانند پر کاهی است در مقابل یک کوه عظیم پیکر.
10. موریس دوکبری: در مجالس عزاداری حسین گفته می‌شود که حسین، برای حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگی مقام و مرتبۀ اسلام، از جان و مال و فرزند گذشت و زیر بار استعمار و ماجراجویی یزید نرفت. پس بیایید ما هم شیوۀ او را سرمشق قرار داده، از زیر دستی استعمارگران خلاصی یابیم و مرگ با عزّت را بر زندگی با ذلّت ترجیح دهیم.
11. ماربین آلمانی (خاورشناس): حسین (ع) با قربانی کردن عزیزترین افراد خود و با اثبات مظلومیّت و حقانیّت خود، به دنیا درس فداکاری و جانبازی آموخت و نام اسلام و اسلامیان را در تاریخ ثبت و در عالم بلند آوازه ساخت. این سرباز رشید عالم اسلام به مردم دنیا نشان داد که ظلم و بیداد و ستمگری پایدار نیست و بنای ستم هر چه ظاهرا عظیم و استوار باشد، در برابر حق و حقیقت چون پر کاهی بر باد خواهد رفت.
12. بنت الشّاطی: زینب، خواهر حسین بن علی (ع) لذّت پیروزی را در کام ابن زیاد و بنی امیّه خراب کرد و در جام پیروزی آنان قطرات زهر ریخت، در همۀ حوادث سیاسی پس از عاشورا، همچون قیام مختار و عبد الله بن زبیر و سقوط دولت امویان و برپایی حکومت عباسیان و ریشه دواندن مذهب تشیّع، زینب قهرمان کربلا نقش برانگیزنده داشت.
13. لیاقت علی خان (نخستین نخست وزیر پاکستان): این روز محرّم، برای مسلمانان سراسر جهان معنی بزرگ دارد. در این روز، یکی از حزن‌آورترین و تراژدیک‌ترین وقایع اسلام اتفاق افتاد، شهادت حضرت امام حسین (ع) در عین حزن، نشانۀ فتح نهایی روح واقعی اسلامی بود، زیرا تسلیم کامل به ارادۀ الهی به شمار می‌رفت. این درس به ما می‌آموزد که مشکلات و خطر‌ها هر چه باشد، نبایستی ما پروا کنیم و از راه حق و عدالت منحرف شویم.
14. جرج جرداق (دانشمند و ادیب مسیحی): وقتی یزید، مردم را تشویق به قتل حسین و مأمور به خونریزی می‌کرد، آنها می‌گفتند: "چه مبلغ می‌دهی؟" امّا انصار حسین به او گفتند: ما با تو هستیم. اگر هفتاد بار کشته شویم، باز می‌خواهیم در رکابت جنگ کنیم و کشته شویم.
15. عباس محمود عقّاد (نویسنده و ادیب مصری): جنبش حسین، یکی از بی‌نظیرترین جنبش‌های تاریخی است که تاکنون در زمینۀ دعوت‌های دینی یا نهضت‌های سیاسی پدیدار گشته است... دولت اموی پس از این جنبش، به قدر عمر یک انسان طبیعی دوام نکرد و از شهادت حسین تا انقراض آنان بیش از شصت و اندی سال نگذشت.
16. احمد محمود صبحی: اگر چه حسین بن علی (ع) در میدان نظامی یا سیاسی شکست خورد، امّا تاریخ، هرگز شکستی را سراغ ندارد که مثل خون حسین (ع) به نفع شکست خوردگان تمام شده باشد. خون حسین، انقلاب پسر زبیر و خروج مختار و نهضت‌های دیگر را در پی داشت، تا آنجا که حکومت اموی ساقط شد و ندای خون‌خواهی حسین، فریادی شد که آن تخت‌ها و حکومت‌ها را به لرزه در آورد.
17. آنطون بارا (مسیحی): اگر حسین از آن ما بود، در هر سرزمینی برای او بیرقی بر می‌افراشتیم و در هر روستایی برای او منبری برپا می‌نمودیم و مردم را با نام حسین به مسیحیّت فرا می‌خواندیم.
18. گیبون (مورخ انگلیسی): با آنکه مدّتی از واقعۀ کربلا گذشته و ما هم با صاحب واقعه هم وطن نیستیم، مع ذلک مشقّات و مشکلاتی که حضرت حسین (ع) تحمّل نموده، احساسات سنگین دل ترین خواننده را بر می‌انگیزد، چندان که یک نوع عطوفت و مهربانی نسبت به آن حضرت در خود می‌یابد.
19. نیکلسون (خاورشناس معروف): بنی امیّه، سرکش و مستبدّ بودند، قوانین اسلامی را نادیده انگاشتند و مسلمین را خوار نمودند... و چون تاریخ را بررسی کنیم، گوید: دین بر ضدّ فرمان‌فرمایی تشریفاتی قیام کرد و حکومت دینی در مقابل امپراتوری ایستادگی نمود. بنا بر این، تاریخ از روی انصاف حکم می‌کند که خون حسین (ع) به گردن بنی امیّه است.
20. سر پرسی سایکس (خاورشناس انگلیسی): حقیقتاً آن شجاعت و دلاوری که این عدّه قلیل از خود بروز دادند، به درجه‌ای بوده است که در تمام این قرون متمادی هر کسی که آن را شنید، بی اختیار زبان به تحسین و آفرین گشود. این یک مشت مردم دلیر غیرتمند، مانند مدافعان ترموپیل، نامی بلند غیر قابل زوال برای خود تا ابد باقی گذاشتند.
21. تاملاس توندون (هندو، رئیس سابق کنگرۀ ملّی هندوستان): این فداکاری‌های عالی از قبیل شهادت امام حسین (ع)، سطح فکر بشریّت را ارتقا بخشیده است و خاطرۀ آن شایسته است همیشه باقی بماند و یادآوری شود.
22. محمد زغلول پاشا (در مصر، در تکیۀ ایرانیان): حسین (ع) در این کار، به واجب دینی و سیاسی خود قیام کرده و اینگونه مجالس عزاداری، روح شهامت را در مردم پرورش می‌دهد و مایۀ قوّت ارادۀ آنها در راه حق و حقیقت می‌گردد.
23. عبد الرحمن شرقاوی (نویسندۀ مصری): حسین (ع)، شهید راه دین و آزادگی است. نه تن‌ها شیعه باید به نام حسین ببالد، بلکه تمام آزاد مردان دنیا باید به این نام شریف افتخار کنند.
24. طه حسین (دانشمند و ادیب مصری): حسین (ع) برای به دست آوردن فرصت و از سرگرفتن جهاد و دنبال کردن از جایی که پدرش ر‌ها کرده بود، در آتش شوق می‌سوخت. او زبان را دربارۀ معاویه و عمّالش آزاد کرد، تا به حدّی که معاویه تهدیدش نمود. امّا حسین، حزب خود را وادار کرد که در طرفداری حق سخت‌گیر باشند.
25. عبد الحمید جوده السحّار (نویسندۀ مصری): حسین (ع) نمی‌توانست با یزید بیعت کند و به حکومت او تن بدهد، زیرا در آن صورت، بر فسق و فجور، صحّه می‌گذاشت و ارکان ظلم و طغیان را محکم می‌کرد و بر فرمانروایی باطل تمکین می‌نمود. امام حسین به این کار‌ها راضی نمی‌شد، گرچه اهل و عیالش به اسارت افتند و خود و یارانش کشته شوند.
26. علامه طنطاوی (دانشمند و فیلسوف مصری): (داستان حسینی) عشق آزادگان را به فداکاری در راه خدا بر می‌انگیزد و استقبال مرگ را بهترین آرزو‌ها به شمار می‌آورد، چندان که برای شتاب به قربانگاه، بر یکدیگر پیشی جویند.
27. العبیدی (مفتی موصل): فاجعۀ کربلا در تاریخ بشر نادره ای است، همچنان که مسبّبین آن نیز نادره‌اند... حسین بن علی (ع) سنّت دفاع از حق مظلوم و مصالح عموم را بنا بر فرمان خداوند در قرآن به زبان پیمبر اکرم وظیفۀ خویش دید و از اقدام به آن تسامحی نورزید. هستی خود را در آن قربانگاه بزرگ فدا کرد و بدین سبب نزد پروردگار، "سرور شهیدان" محسوب شد و در تاریخ ایام، "پیشوای اصلاح طلبان" به شمار رفت. آری، به آنچه خواسته بود و بلکه برتر از آن، کامیاب گردید.

جمع‌بندی

"از مجموعۀ گفته‌های نقل شده، این جمع‌بندی به دست می‌آید:

1. امام حسین (ع) بدین جهات قیام کرد: به خاطر بقا و عظمت اسلام و حکومت قرآن، به خاطر مسئولیت امامت، برای حفظ ناموس و شرف مردم، برای اصلاح حال امت، به خاطر امر به معروف و نهی از منکر، به خاطر دفاع از مظلوم و مصالح عموم.
2. وصف قیام او: نهضت امام بر اساس اخلاق و شهامت و مصلحت عامّه بود و جهادی به قصد دفع رذیلت و نشر فضیلت به شمار می‌رفت.
3. تأثیر قیام امام: مردم بیدار شدند، تظاهر به دیانت را به تعمّق و ایمان بدل کردند.
4. این مکتب به خلق عالم چه آموخت؟ درس این آموزشگاه، ابدی و اصولی است، از آزادی و عدالت و محبّت حکایت می‌کند، پاکی نظر را در مبارزه می‌آموزد، نحوۀ امتناع از قبول ستم و ردّ استعمار را نشان می‌دهد، غیرت، شجاعت، فداکاری، پایداری در برابر مصیبات و ثبات بر طریق حق را تعلیم می‌دهد، حرمت سکوت را در برابر باطل و فساد، مدلّل می‌سازد و ثابت می‌کند که حق و فضیلت، عدل و ایمان، در هر شرایطی می‌توانند بر خودسری و مکر و ستم و کفر، غلبه یابند. یاران صادق امام نیز، بهترین درس ایمان به خدا را به جهانیان آموختند و راه پیروزی ملت‌ها را گشودند و نشان دادند که مؤمنان با کمی تعداد و نیرو، همچنان پیروزند...".

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا