ایثار

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ایثار در قرآن | ایثار در حدیث | ایثار در اخلاق اسلامی| ایثار در سیره امام حسین

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ایثار (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• دیگری را بر خود مقدم داشتن، گذشتن از مال و جان در راه دیگری، یکی از صفات شایسته و ارزش‌های اخلاقی است.
• قرآن از کسانی که دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هر چند خودشان نیاز دارند، به عنوان ایثارگر ستایش کرده است: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
• امام علی(ع) که در بستر پیامبر خوابید، مسلمانان یثرب که مهاجران مکه را در خانه‌های خود جا دادند، اهل بیت که افطاری خود را سه روز پیاپی به مسکین و یتیم و اسیر دادند و سوره "هَل اَتی" نازل شد، اصحاب امام حسین(ع) که جان خود را در کربلا فدای امام خود کردند، حضرت اباالفضل که وارد فرات شد و با آنکه تشنه بود، به خاطر تشنگی امام و دیگران آب ننوشید، همه نمونه‌هایی از ایثار است که در قرآن و تاریخ آمده است.
• همه کسانی که حاضر می‌شوند زندگی و سلامتی و آسایش و فرزند و جان و مال خود را در راه خدا و اسلام فدا کنند، اهل ایثار و شایسته تقدیر و احترام‌اند.

ایثار اهل بیت

• بر پایه احادیثی که در منابع شیعه و سنی آمده است، امیر مؤمنان(ع) و فاطمه زهرا(س) به همراه فضّه با نذر سه روز روزه، شفای امام حسن و امام حسین(ع) را از خدا‌طلبیدند و پس از اندکی خواسته خود را برآورده دیدند. به شکرانه این بهبودی، هر ۵ تن لب از طعام فرو بستند و در روزگاری که گویا خشک سالی و قحطی سفره اهل‌بیت را خالی‌تر از همیشه ساخته بود، روز را به شب رساندند. در آن زمان فاطمه زهرا(س) برای همسایه یهودی کاری را با ریسیدن پشم به انجام می‌رساند که اجرت آن، سه پیمانه جو بود و می‌توانست به کارِ افطار آید؛ اما تقدیر و آزمون الهی سرنوشت دیگری را رقم زد. هنوز لقمه‌ای از گلویی فرونرفته بود که مسکینی آمد و طعامی‌طلبید و درگشاده دستی هر ۵ تن را با یکدیگر برابر دید. روز بعد یتیمی‌از راه رسید و روز سوم اسیری که هر کدام ۵ قرض نان را به همراه بردند و سفره اهل‌بیت را خالی و ایثارشان را پُر آوازه ساختند: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. سرانجام، جبرئیل از سوی خداوند چنین هدیه آورد: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾ و از انگیزه این اطعام و بی اعتنایی اهل‌بیت به پاداش و ستایش مردمان چنین خبر داد: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾.
• برخی گفته‌اند: سوره هل اتی مکی است و ازدواج امام علی(ع) و فاطمه(س) و تولد امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در مدینه روی داده است، از این‌رو نمی‌توان انطباق آیات یاد شده را بر اهل‌بیت(ع) پذیرفت؛ ولی همان‌گونه که بسیاری از دانشمندان اهل سنت تأکید کرده‌اند در مکی یا مدنی بودن سوره هل اتی بین صاحب نظران اختلاف است، افزون بر اینکه شمار کسانی که همه سوره یا آیات یاد شده را مدنی می‌دانند ـ حتی در میان اهل سنت ـ بسیار بیشتر از کسانی است که مکی بودن آن را ترجیح داده‌اند. از سوی دیگر، چه بسیار است سوره‌هایی که مکی نامیده می‌شود، در حالی که برخی از آیات آنها ـ به اتفاق مفسران ـ در مدینه نازل شده است و به طور کلی، سوره‌ای که اولین آیاتش در مکه فرود آمده است، هر چند آیات دیگری در مدینه به آن ضمیمه شده باشد، مکی نام می‌گیرد.

ایثار در فرهنگ مطهر

ایثار یک اصل قرآنی است. ایثار یعنی گذشت؛ یعنی مقدم داشتن دیگران بر خود در آنچه مال خود انسان است و به آن کمال احتیاج را دارد و در عین کمال احتیاج، دیگری را بر خود مقدم می‌دارد. ایثار یکی از باشکوه‌ترین مظاهر انسانیت است و قرآن، عجیب ایثار را ستود. و ایثار مقام انسانی فوق‌العاده باشکوهی است و اسلام آن را ستوده و ستایش کرده است. یعنی در نهایت احتیاج خود، دیگران را بر خود مقدم داشتن. پس اگر کسی خلق و خویش بر اساس انسان دوستی بود و انسان دوست بود انسان است. به سرنوشت دیگران همان‌قدر اندیشیدن که به سرنوشت خود و بلکه به سرنوشت دیگران بیشتر از سرنوشت خود اندیشیدن. در منطق دین، اسم این را ایثار می‌گذارند. شخصی می‌گوید در یکی از جنگ‌های اسلامی، از میان مجروحین عبور می‌کردم، آدمی را دیدم که افتاده و لحظات آخرش را طی می‌کند، و مجروح چون معمولاً خون زیاد از بدنش می‌آید، بیشتر تشنه می‌شود. می‌گوید من فوراً فهمیدم که این شخص به آب احتیاج دارد. رفتم یک ظرف آب آوردم که به او بدهم، اشاره کرد که آن برادرم مثل من تشنه است آب را به او بدهید. رفتم سراغ او، او هم اشاره کرد به یک نفر دیگر که آب را به او بدهید، رفتم سراغ او (بعضی نوشته‌اند سه نفر بوده‌اند و بعضی نوشته‌اند ده نفر)، تا سراغ آخری رفتم دیدم تمام کرده است، برگشتم به ما قبل آخر دیدم او هم تمام کرده، ما قبل او هم تمام کرده، به اوّلی که رسیدم دیدم او هم تمام کرده است. بالاخره من موفّق نشدم به یک نفر از اینها آب بدهم، چون به سراغ هر کدام که رفتم گفت برو به سراغ دیگری. این را می‌گویند ایثار که یکی از باشکوه‌ترین تجلیّات عاطفی روح انسان است. مراجعه به فداکاری و ایثار و مراجعه به اثرة.

ایثار در فرهنگ قرآن

لفظ ایثار، مصدر باب افعال است و در قرآن آیه‌ای با این لفظ نیامده، اما مشتقات آن در شش آیه از شش سوره قرآن به صورت فعل ماضی و فعل مضارع به شرح زیر آمده: با لفظ: ﴿آثَرَكَ اللَّهُ﴾ در آیه ۹۱ سوره یوسف، با لفظ: ﴿لَنْ نُؤْثِرَكَ﴾، در آیه ۷۲ سوره طه، با لفظ: ﴿يُؤْثِرُونَ﴾ در آیه ۹ سوره حشر، با لفظ: «ی» در آیه ۲۴ سوره مدثر، با لفظ: ﴿آثَرَ﴾ در آیه ۳۸ سوره نازعات، و با لفظ: ﴿تُؤْثِرُونَ﴾ در آیه ۱۶ سوره اعلی. ما در اینجا آیات شش‌گانه مذکور را که در بینشان تنها آیه سوره حشر، مدنی بوده و دیگر آیات مکی‌اند، ابتدا با ترتیب مصحفی‌شان تنظیم نموده و پس از آن، این لفظ را از لحاظ لغوی، تفسیری و تفسیر روایی از منابع شیعی و سنی مورد بررسی و تحقیق قرار می‌دهیم و سرانجام هم به فضل الهی با استناد به آن آیات، به تدبر در آن می‌پردازیم..

در معنای ایثار

راغب در مفردات فرموده: اثر الشیء، حصول چیزی است که دلالت بر وجود آن شیء دارد و جمع آن آثار است، نحو قوله تعالی: ﴿ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا﴾، ﴿وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ﴾، و به همین جهت به راهی که بدان بر پیشینیان استدلال شده، آثار گفته می‌شود، نحو قوله تعالی: ﴿فَهُمْ عَلَى آثَارِهِمْ يُهْرَعُونَ﴾، و مآثر، آن چیزهایی است که حکایت از مکارم انسان دارد، و اثر، برای فضل، و ایثار، برای تفضل، عاریه می‌شود، و از آن قبیل است: ﴿آثرته﴾، و قوله تعالی: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾.

فخر الدین در مجمع البحرین فی قوله تعالی: ﴿تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، فرموده: فضّلکَ اللّهُ علینا: خدای متعال تو را بر ما فضیلت و برتری داده است. قوله: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾: آنان را بر خودشان مقدّم می‌دارند، و قوله: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾: زندگی دنیا را بر آخرت مقدّم و برتر می‌دارند، و در حدیث آمده است: «إِذَا دَخَلَ‏ شَهْرُ رَمَضَانَ‏ فَهُوَ الْمَأْثُورُ»: «وقتی ماه رمضان وارد گردد، پس بر ماه‌های دیگر فضیلت خواهد داشت» (به آن فضیلت و برتری اعطا شده است)، و تأثیر، به معنای باقی‌ماندن اثر است. در فرهنگ لغات نیز گفته: اثر: آنچه از کسی یا چیزی باقی مانده و بر او دلالت کند، و به معنای حدیث، سنت و أجل نیز آمده و جمع اثر، آثار است. اَثَرَةَ: برگزیدن، اختیار کردن و بهترین چیزها را به خود اختصاص دادن. آثَرَهُ، یؤثَرُ، ایثاراً: او را گرامی داشت، برگزید. در فرهنگ عمید فرموده: ایثار؛ یعنی بذل‌کردن، سود دیگری را بر سود خود مقدّم‌داشتن، قُوت لازم و مایحتاج خود را به دیگری‌بخشیدن. در تفسیر نمونه فی قوله تعالی: ﴿آثَرَكَ اللَّهُ﴾، فرموده: «آثرک»، از ماده ایثار، در اصل به معنای جستجوی اثر چیزی است، و از آنجا که به فضل و نیکی اثر گفته می‌شود، این کلمه به معنای برتری‌دادن و فضیلت‌بخشیدن (هم) آمده است.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن
3. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

پانویس