شفاعت

شفاعت به معنای درخواست رسیدن خیر، یا دفع ضرر برای کسی از خداوند است و مقامی است که خدا برای بندگان مقرّب قرار داده که واسطه شوند تا خدا از گناهان اهل معصیت بگذرد. اصل شفاعت مورد اتفاق بیشتر مذاهب اسلامی است. شفاعت از موضوعاتی است که در آیات و روایات زیادی مطرح و مورد بحث‌های فراوانی قرار گرفته است. اعتقاد به شفاعت موجب امیدبخشی و حرکت آفرینی است. شبهات گوناگونی از سوی مخالفین نسبت به شفاعت مطرح شده است که به تمام آنها پاسخ داده شده است.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه

شفاعت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شفاعت در قرآن - شفاعت در فقه اسلامی - شفاعت در حدیث - شفاعت در کلام اسلامی - شفاعت در اخلاق اسلامی - شفاعت در معارف و سیره حسینی - شفاعت در معارف دعا و زیارات - شفاعت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

به کسی که شفاعت می‌کند "شفیع" گفته می‌شود و از جمله موارد و افرادی که به عنوان شفاعت‌کنندگان معرفی شده‌اند عبارت‌اند از: توبه؛ ایمان؛ عمل صالح؛ قرآن، پیامبران، امامان (ع)، شهدا؛ مؤمنان و... .

مقدمه

«شفاعت» از باورهای اعتقادی مکتب امامیه است که بنا بر اصل تفضل و عنایت خاص خدا به بندگان تحقق می‌‌پذیرد. شفاعت را می‌‌توان هم امری عمومی و شامل همه دانست و هم امری مخصوص برخی افراد. عام به این معنا که هر کسی می‌‌تواند با احراز شرایط مشمول شفاعت گردد و خاص اینکه در عمل شایستگان را در برمی‌گیرد.

شفاعت واقعی، یعنی برانگیختن شفیع برای شفاعت البته با اذن الهی؛ برخلاف شفاعت باطل که توجه به شفیع است، برای اینکه اثر بر روی مشفوع عنه بگذارد.

معناشناسی

«شفاعت» در لغت به معنای خواهش، خواهش‌گری، پایمردی و درخواست برای دیگری است و به کسی که برای شخص دیگری درخواست می‌کند «شافع» و «شفیع» گفته می‌شود و غالباً در جایی به کار می‌رود که شخصِ دارای حرمت بیشتر، به کسی که رتبه‌ای پایین‌تر دارد، ضمیمه شود.

شفاعت گاهی تکوینی است که بر هر سببی در عالم اسباب اطلاق می‌شود و گاهی تشریعی است که به عالم ثواب و عقاب مربوط است و محلّ آن در آخرین موقف قیامت است، در این جاست که شفاعت کننده تقاضای مغفرت شفاعت شونده را می‌کند تا بدین وسیله وارد دوزخ نشود یا با شفاعت او بعضی از کسانی که وارد دوزخ شده‌اند خارج شوند.

شفاعت در اصطلاح، درخواست چشم‌پوشی از خطا، رسیدن خیر، یا دفع ضرر برای کسی از خداست و در مسائل اعتقادی مقام و حقّی است که خدا برای بندگان مقرّب قرار داده که واسطه شوند، تا خدا از گناهان اهل معصیت بگذرد و آنان را ببخشاید درخواست یاد شده باید از سوی کسی باشد که در بارگاه الهی آبرومند و مجاز به شفاعت کردن است و باید با حالت تضرع همراه با خواهش، صورت پذیرد. شفاعت، هم در دنیاست هم در آخرت و شفاعت در آخرت، مخصوص قیامت است. به کسی که شفاعت می‌کند "شفیع" گفته می‌شود.

اصل شفاعت مورد اتفاق بیشتر مذاهب اسلامی است و بیشتر دانشمندان مسلمان برپایه ادله عقلی و نقلی معتقدند شفاعت هم عامل بخشایش گناهان است، هم موجب ازدیاد منافع و ثواب.

پیشینه

شفاعت یکی از مسائل مهم کلامی است که در بحث از معاد مطرح می‌شود. در ادیان غیر الهی، مانند بودایی و برهمایی نیز از آن سخن به میان آمده‌ است. در برخی کتاب‌های آسمانی و ادیان الهی پیشین نیز به این مسئله توجه کرده‌اند؛ همانند شفاعت ملائکه و وساطت حضرت ابراهیم(ع) در رفع هلاک و عذاب از بعضی اقوام پیشین.

در مسیحیت به شفاعت حضرت عیسی(ع) و مریم مقدس(ع) اشاره شده‌ است. این موضوع در میان مشرکان پیش از بعثت رسول خدا(ص)، به عنوان یک موضوع پذیرفته شده مطرح بوده است. قرآن کریم نیز به عقاید خرافی و انحرافی آنها درباره شفاعت اشاره کرده است که بت‌ها را برای تقرب در نزد خداوند، شفیع خود قرار می‌دادند: ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.

در اسلام شفاعت، ریشه در آیات قرآنی دارد و قرآن از شفاعت شافعان در روز قیامت خبر داده‌ است مانند: ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ﴾، در روایات متعددی نیز به چگونگی شفاعت و شفاعت‌کنندگان در روز قیامت اشاره شده و در کتب روایی، ابوابی به آن اختصاص یافته‌ است.

موضوع شفاعت از جایگاه مهمی در میان متکلمان و فرقه‌های اسلامی برخوردار است و عمده بحث از شفاعت در مغفرت از گناهان است که چگونه شخص گنهکار با ارتکاب گناه وارد دوزخ نمی‌شود. اگرچه در پذیرش اصل شفاعت در اسلام ادعای اجماع شده‌ است.

شفاعت در قرآن

مقالهٔ اصلی: شفاعت در قرآن

واژه شفاعت و مشتقات آن در آیات بسیاری به کار رفته‌اند که از آنها و نیز برخی آیات مرتبط دیگر، مباحث گوناگونی درباره شفاعت استفاده می‌شود؛ مانند اختصاص شفاعت به خدا و اثبات مشروط آن برای غیر او: ﴿وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾، ﴿وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ وَإِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَا يُؤْخَذْ مِنْهَا أُولَئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُوا بِمَا كَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ﴾، اقسام شفاعت و شفاعت کنندگان و ویژگی آنان: ﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى﴾، ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴾، شرایط و موانع شفاعت ﴿فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ و پاسخ برخی شبهات شفاعت.

در آیه‌ای نیز دوبار شفاعت با اوصاف «حسنه» و «سیئه» به کار رفته است: ﴿مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقِيتًا﴾..

امیدبخشی و حرکت آفرینی اعتقاد به شفاعت

رحمت خدا شامل همه انسان‌ها می‌شود: ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾، مگر کسانی که قابلیت پاکی را از دست داده باشند. بنابراین هیچ مانعی برای جریان رحمت و بخشایش الهی از طریق انبیا و اولیایش و قبول شفاعت ایشان در حق بندگان خطاکار وجود ندارد. از سوی دیگر، دنیا و جاذبه‌های مادی موجب ابتلای گسترده بندگان به گناه و قصور در عبادت می‌گردد و اگر رحمت الهی به واسطه شفاعت بندگان خاص خود شامل آنها نشود، دچار شقاوت و اهل دوزخ می‌شوند؛ همچنین اگر قرار باشد خداوند در محاسبه اعمال بندگان سختگیری کند، هیچ جنبنده‌ای روی زمین نمی‌ماند. بنابراین و با توجه به عارضی بودن آثار گناه و خطا، می‌توان آن را به واسطه اموری مانند شفاعت زایل کرد و به فطرت نخستین بازگشت، زیرا همان‌گونه که بدن انسان، در ابتدای تولد سالم و مرض، عارض بر مزاج است، نفس او نیز در ابتدا، پاک و از گناه و خطا مبراست و گناه و انحراف بر او عارض می‌شوند: ﴿ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا﴾، چنان که برپایه روایت نبوی (ص) کودکان بر اساس فطرت (شناخت صحیح) متولد می‌شوند و والدینشان آنها را از این فطرت بازگردانده و یهودی، نصرانی و مجوسی می‌کنند. اکنون با توجه به اینکه انسان‌های غیرمعصوم در معرض ارتکاب گناه‌اند، اگر به اموری که موجب پاک کردن گناهانشان است اعتقاد نداشته باشند، ناامیدی آنان را در برمی‌گیرد، در حالی که یأس از رحمت الهی از گناهان کبیره است و مأیوسان از رحمت الهی گمراهان هستند: ﴿ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ﴾.

شفاعت کنندگان

از جمله شفاعت‌کنندگان در دنیا این امور و اشخاص‌اند:

1. توبه از گناهان، حتی شرک: ﴿وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ﴾، چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: شفیعی نتیجه‌بخش‌تر از توبه نیست ،
2. ایمان: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾،
3. عمل صالح: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾،
4. قرآن: ﴿يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾،
5. هر چیزی که با عمل صالح مرتبط است؛ مانند مساجد، مکان‌های متبرک و روزهای باشرافت، پیامبران با استغفار برای امت‌هایشان: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾، ملائکه با استغفارشان برای مؤمنان: ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾، ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ و مؤمنان که برای خود و برادران ایمانی خویش استغفار می‌کنند: ﴿وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا﴾ .
6. امامان، شهدا و علما از جمله کسانی‌اند که حقّ شفاعت دارند و در قیامت خداوند به سبب شفاعت و واسطه شدن آنان، گنهکارانی را می‌آمرزد.

بنابر حدیثی از پیامبر (ص)، در قیامت و پیش از آنکه اجازه شفاعت به احدی داده شود، آن حضرت چند بار درخواست شفاعت کرده و نزد خدا پذیرفته می‌شود. پیامبر اکرم (ص) فرمود کسی که به شفاعت من ایمان نیاورد، خدا او را به شفاعت من نخواهد رساند. اهل‌بیت پیامبر (ص) و دیگر پیامبران الهی نیز در قیامت از گنهکاران شفاعت کرده و برای آنان بخشایش می‌طبند. شفاعت فرشتگان نیز به گونه مشروط برای کسانی است که مورد رضایت خداوندند: ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ﴾؛ زیرا شفاعت آنها نیز تنها پس از اجازه خدا اثربخش است: ﴿وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾، مؤمنان نیز براساس وعده‌ای که به آنها داده شده که به شهدا (شاهدان بر اعمال) ملحق می‌شوند، از دیگر شافعان قیامت‌اند: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾؛ هر یک از مؤمنان توان شفاعت ۷۰ یا ۷۰۰۰۰ نفر را دارد. کمترین مؤمن می‌تواند ۳۰ نفر را شفاعت کند. برخی، آیه ﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾ را بر مؤمنان تطبیق کرده‌اند.

زمان شفاعت

در روایات، به شفاعت در قیامت اشاره شده است. برخی اندیشمندان اسلامی زمان شفاعت را منحصر در روز قیامت نمی‌داند و معتقد به شفاعت در زمان‌های مختلفی، همچون سکرات مرگ، قبر، قیامت، مواقف قیامت یا حتی پس از ورود شخص به جهنم و ماندن در عذاب است. به اعتقاد ایشان افراد در صورتی که با ملکات فاسده و خصلت‌های ناپسند خود به آن عالم منتقل شده باشند، اگر نور فطرت آنها باقی مانده باشد، سختی‌ها و فشارهای جان‌کندن و قبر موجب می‌شود کدورت‌های نفسانی از فطرت زایل شود و در قیامت، به عنایت شافعان، به سعادت برسند.

شفاعت از شئون امامت

در روایاتی آمده که یکی از شئون امامان (ع) در قیامت، شفاعت‌گری آنهاست، چنان‌که امام هادی (ع) در زیارت جامعه کبیره بر وجود این شأن برای امامان (ع) تأکید کرده‌اند. فراوانیِ روایات مربوط به شفاعت به‌گونه‌ای است که انسان را از بررسی سندی تک‌تک روایات بی‌نیاز می‌سازد. برای نمونه به سه روایت اشاره می‌کنیم:

1. امام صادق (ع) در روایتی صحیح فرمودند: "شفاعت ما موجب نابودی گناهان شما می‌شود"؛
2. ایشان در روایتی دیگر فرمودند: "همانا خداوند متعال ما را برای خودش برگزید... سپس به ما حقِ شفاعت را ارزانی فرمود"؛
3. در روایاتی نیز به زیارت امامان (ع) توصیه شده و پاداش این زیارت را شفاعت آن امام از زایر بیان کرده‌اند. برای نمونه، امام رضا (ع) فرمودند: "هر کس که امامان را زیارت کند؛ درحالی‌که شوق به زیارت ایشان دارد... امامان (ع) شفیعان او در روز قیامت خواهند بود"

بنابراین می‌توان شفاعت را نیز یکی از شئون امامان (ع) در روز قیامت دانست

شرایط شفاعت کنندگان

شرایط شفاعت کنندگان عبارت‌اند از:

اعتراف به توحید

اختیار شفاعت تنها برای کسانی است که یکتایی خدا را باور داشته و به آن اعتراف کرده باشند: ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾.

آگاهی از اعمال دیگران

شفیع افزون بر اعتراف به توحید، باید به حقیقت حال و اعمال شفاعت شونده آگاهی کامل داشته باشد. این شرط از اطلاق علم در آیه ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ به دست می‌آید.

عهد با خدا

شفیع باید با خداوند عهد و پیمان داشته باشد: ﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾، عهد در این آیه به عمل صالح، ایمان و اقرار به وحدانیت خدا و تصدیق انبیا، ولایت امیرمؤمنان و امامان پس از ایشان، ایمان به خدا، تصدیق رسول، اقرار به صحت دین و عمل به آن، امید به خدا و برائت از هر حول و قوه‌ای جز خدا تفسیر شده است.

موانع برخورداری از شفاعت

شفاعت، موانعی دارد:

شرک به خدا هنگام وفات

شرک به خداوند متعال از مهم‌ترین موانع برخورداری از شفاعت است. شرک تنها گناهی است که آمرزیده نمی‌شود: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا﴾ و با توجه به اینکه خداوند وعده بخشایش هر گناهی را داده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا﴾، معلوم می‌شود شرک تنها گناهی است که برای بخشایش، به توبه پیش از مرگ مشرک نیاز دارد و بی‌توبه به هیچ روی بخشوده نمی‌شود و شفاعت هیچ کس شامل حال مشرک نمی‌شود.

اصرار بر ظلم، کفر و حق ستیزی

از دیگر موانع برخورداری از شفاعت، ظلم و اصرار بر آن و حق‌ستیزی است. قرآن کریم به صراحت بیان می‌دارد که مانع برخورداری برخی افراد از شفاعت پیامبران، پافشاری آنان بر کفر و ستم آنان بوده است. به حضرت نوح (ع) اعلام می‌کند که زیر نظر و با وحی ما کشتی بساز و درباره بازگرداندن عذاب از کسانی که ستم کرده‌اند با من سخن مگو؛ زیرا غرق شدن آنان حتمی و برگشت‌ناپذیر است: ﴿وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ﴾..

نفاق

منافقانی که در حالت کفر و نفاق بمیرند به نجاتشان امیدی نیست، چنان‌که خداوند متعال استغفار پیامبر را هر اندازه باشد برای منافقان بی‌اثر می‌داند؛ منافقانی که با رفتار و گفتار خود، روح یأس و بدبینی را در جامعه اسلامی تزریق می‌کنند و جامعه را از تلاش بازمی‌دارند، زیرا آنان به خدا و رسولش کفر ورزیده، بر اثر اعمال بد، فاسق شده و قابلیت هدایت را از دست داده‌اند: ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾.

اصرار بر گناه

از دیگر موانع برخورداری از شفاعت، اصرار بر گناه است؛ به گونه‌ای که گناه برای گناهکار عادت و ملکه شده باشد. قرآن کریم از دوزخیانِ محروم از شفاعت نقل می‌کند که آنان بر گناهانی اصرار داشته‌اند: نماز نمی‌گزاردند، زکات واجب اموال خویش را نمی‌دادند و روز قیامت را تکذیب می‌کردند: ﴿قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ﴾، ﴿وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ﴾، ﴿وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ﴾، ﴿فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ برپایه روایات، فرار از جهاد و دشمنی با اهل بیت گرامی پیامبر (ص) نیز مانع برخورداری از شفاعت است. برپایه روایتی از امام صادق (ع)، شفاعت اهل آسمان و زمین در حق ناصبی و دشمن اهل بیت بی‌فایده است. آنان، حتی اگر خصومتشان در حدی باشد که به جای «الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»، بگویند «ٱللَّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَعَلَىٰ آلِ مُحَمَّدٍ»، از شفاعت رسول خدا (ص) محروم می‌شوند.

از موانع دیگری نیز برای برخورداری از شفاعت در احادیث یاد شده است؛ مانند سهل‌انگاری در نماز، تکذیب شفاعت رسول‌خدا (ص) و امامان اطهار (ع) و فریب دادن مؤمن در معامله.

هنگام اثربخشی شفاعت

از مسائل پیرامونی موضوع شفاعت این است که چه هنگام تحقق می‌پذیرد و اثر می‌بخشد و انسان را از کیفر الهی می‌رهاند. برخی مفسران بر آن‌اند که شفاعت، یا در واپسین منزل قیامت صورت می‌گیرد و گناهکاران را از کیفر می‌رهاند و یا پس از آنکه پای در کیفر می‌نهند، آنان را نجات می‌بخشد؛ اما در عالم برزخ و منازل پیش از حساب، اثربخشی ندارد؛ چنان که در برخی روایات آمده است که شیعیان به شفاعت پیامبر (ص) در قیامت، به بهشت می‌روند و آنان می‌باید برای برزخ هراسناک باشند که شفاعت بدانجا راه ندارد. اما برخی روایات نیز نشان می‌دهند که پیامبر (ص) و امامان (ع) پس از مرگ در عالم برزخ و قیامت حضور می‌یابند و پیروان خویش را یاری می‌دهند. مراد از این گونه یاری، شفاعت نیست؛ بلکه تصرفاتی است که خداوند بدانان بخشیده است. در این میان نیز برخی دانشمندان معتقدند که شفاعت به همه مراحل پس از مرگ راه دارد؛ ولی جایگاه مهم و اصلی‌اش، قیامت است؛ آن گاه که آدمی در آستانه کیفر الهی است.

پیامدهای تربیتی

اعتقاد به شفاعت پیامدهای تربیتی سازنده‌ای دارد که عبارت‌اند از:

1. پدیداری روح امید در گناهکاران و دوری از ناامیدی از رحمت خدای متعال و این موجب می‌شود که آنان روی به توبه آورند و بیش‌تر در گناه فرو نروند.
2. ایجاد رابطه معنوی با اولیای الهی. در شفاعت، گونه‌ای رابطه میان شفیع و شفاعت‌شونده برقرار می‌شود. کسی که به شفاعت اولیای الهی امید می‌بندد، می‌کوشد خویش را بدانان نزدیک کند و از گناه و زشتی دست بردارد.
3. از آن رو که یکی از شرط‌های شفاعت، رضایت خداوند است، شخص گناهکار می‌کوشد با تغییر رفتار، رضایت الهی را کسب کند.
4. شفاعت موجب توجه انسان به پیامبر (ص)، اهل بیت (ع)، قرآن، رحم، توبه، علما می‌شود.

شبهات شفاعت

مهم‌ترین شبهات شفاعت عبارت‌اند از:

عدم صراحت قرآن

بر فرض دلالت عقل بر شفاعت، عقل، دلیل بر «امکان وقوع» شفاعت است نه «فعلیت وقوع» آن. قرآن نیز بر وقوع شفاعت دلالتی ندارد؛ زیرا برخی آیات بر نفی شفاعت به طور کلی: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و برخی دیگر بر سودمند نبودن آن: ﴿فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ دلالت دارند.

پاسخ: آیاتی که شفاعت را نفی می‌کنند، نافی شفاعت، بی‌اذن الهی هستند: ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴾ و آیاتی که آن را ناسودمند می‌دانند به گروهی از مجرمان ناظرند.

انفعال الهی

شفاعت، مستلزم بخشایش گنهکارِ مستحق کیفر و تبدیل خشم خداوند به رحمت و لازمه آن، انفعال خداوند است، در حالی که اراده خدا تابع علم اوست و علم ازلی الهی تغییرناپذیر است. تغییر حالت نیز در او راه ندارد و هیچ عاملی نمی‌تواند بر او اثر بگذارد: ﴿إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَا أَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾.

پاسخ: این اشکال موجه نیست؛ زیرا شفاعت صحیح، از خدا شروع و به بنده ختم می‌شود و مجرم بدون خواست و اراده خدا، قدرت برانگیختن شفیع را ندارد، بلکه خداست که به سبب شرایط موجود در شفیع و شفاعت شونده، به شافعان اجازه شفاعت می‌دهد.

ترجیح بی‌مرجح

با توجه به اینکه همه معاصی در زیر پاگذاردن حق مولا و جرئت بر او مشترک‌اند، شمول شفاعت نسبت به برخی از معاصی و عدم شمول آن نسبت به شرک ترجیح بی‌مرجح است.

پاسخ: در این اشکال، به مراتب جرم و مجرم و تفاوت آنها توجه نشده است، در حالی که قرآن کریم میان گناه شرک و دیگر گناهان تفاوت قائل شده است و گناه شرک را بدون توبه، نابخشودنی می‌داند. بنابراین شفاعت در حق کسی که مشرک از دنیا رفته بی‌فایده و ممنوع است؛ اما دیگر گناهان چنین نیستند و بخشایش آنها به توبه وابسته نشده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا﴾ بنابراین، قبول شفاعت در برخی گناهان، ترجیح بی‌مرجح نیست.

تاثیر دیگران در سعادت انسان

بر اساس آیات قرآن کریم، سعادت هر انسان تنها از راه کوشش خود او محقق می‌شود و دیگری در آن نقش ندارد: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى﴾، در حالی که در شفاعت، عمل شفیع، دیگری را به سعادت می‌رساند.

پاسخ: سعی و کوشش انسان برای رسیدن به سعادت، گاه مستقیم و گاه غیر مستقیم و از راه فراهم کردن مقدمات آن است. شخص گناهکار با فراهم کردن قابلیت شفاعت در خود، برای رسیدن به سعادت کوشیده است و می‌توان گفت دستیابی وی به سعادت به کوشش خود وی مستند بوده است.

گسترده‌تر بودن رحمت شفیع

در صورت همراه نشدن شفاعت شفیعان به خطای مؤمن خطاکار، او به عذاب الهی مبتلا می‌گردد و در صورت انضمام، خداوند او را به سبب شفاعت دیگران می‌بخشاید. پس رحمت و شفقت شافعان از خداوند بیشتر است، در حالی که خداوند ارحم الراحمین است و رحمت هیچ کس از او بیشتر نیست: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِأَخِي وَأَدْخِلْنَا فِي رَحْمَتِكَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ .

پاسخ: رحمت شفیع، پرتوی از رحمت خداست و رحمت الهی از غضب او برتر و دربرگیرنده همه امور و اشیاست: ﴿وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ﴾ و شفیع تنها در سایه خواست و رضایت الهی مأذون به شفاعت است.

جرأت بر معصیت

شفاعت موجب جرأت گناهکاران بر گناه می‌شود و گستاخی و سرکشی را در گناهکاران و مجرمان زنده می‌کند، بنابراین، اعتقاد به شفاعت با روح اسلام و دیگر شرایع سازگاری ندارد.

پاسخ: این اشکال در توبه نیز جریان دارد، حال آنکه خدا به توبه و استغفار فرمان داده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا ﴾. از سوی دیگر، شرط شمول مغفرت و شفاعت الهی، مشیت خدا و رضای اوست. بنابراین اعتقاد به شفاعت صرفاً باعث برطرف شدن یأس و ناامیدی از دل‌ها و پدید آمدن حالتی میان خوف و رجاست و روشن است که چنین شرایطی نه تنها موجب تشویق به گناه نمی‌شود، بلکه انسان را برای دستیابی به عبادات برمی‌انگیزد و نیز باعث می‌گردد شخص گناهکار برای دستیابی به شفاعت بزرگان دین، روش زندگی خود را تغییر دهد و از گناه و سرکشی دست بردارد.

انحصار درخواست شفاعت از خداوند

شفاعت، حق ویژه خداوند است: ﴿قُلْ لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا﴾ بنابراین باید شفاعت را تنها از خدا خواست.

پاسخ: شفاعت در حقیقت از آنِ خداست و هیچ مسلمانی با درخواست شفاعت از اولیای الهی شفاعت را حق مستقل آنان نمی‌داند و فرق اساسی شفاعت صحیح با شفاعت باطل نیز همین است که در شفاعت صحیح، خداوند برانگیزاننده و علت مؤثر در شفیع است و شفیع تحت تأثیر او و به خواست او در گناهکار مؤثر واقع می‌شود و از او شفاعت می‌کند؛ ولی در شفاعت باطل، گناهکار، برانگیزاننده شفیع است و شفیع تحت تأثیر گنهکار قرار می‌گیرد. مؤید این مطلب آیاتی است که شفاعت را بی‌اذن خدا محقق نمی‌داند.

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی و رضایی، مقاله «شفاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶
2. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت
3. مرادی، عزت‌الله، مقاله «شفاعت»، دانشنامه امام خمینی ج۶
4. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
5. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
6. فرهنگ شیعه
7. فرهنگ قرآن ج۱۷