بقیع
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مدینة النبی است. بقیع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بقیع در سیره معصومین - پرسش مرتبط نداردبقیع نام آرامگاهی در مدینه منوّره کنار حرم حضرت رسول (ص) است که مدفن هزاران نفر از مسلمانان برجسته از صدر اسلام تاکنون بوده است. تعدادی از امامان اهل بیت (ع)، اصحاب پیامبر (ص) و همسران و دختران و عمّه‌های حضرت محمد (ص) نیز در آنجا مدفونند.
از مشهورترین قبور این مزار، مرقد چهار امام از اهل بیت (امام حسن مجتبی، امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق (ع)) و نیز قبر فاطمه مادر حضرت علی (ع) و عباس عموی پیامبر، عقیل برادر امیرالمؤمنین، و ام البنین مادر اباالفضل العباس است.
پیامبر خدا (ص) بارها به زیارت بقیع می‌رفت و برای مدفونین آنجا از خداوند، طلب رحمت و آمرزش می‌کرد. بقعه‌هایی که در گذشته روی قبور امامان و برخی بستگان پیامبر اسلام بوده، در دوران سلطه وهّابی‌ها خراب شده است و بقیع را به صورت مزاری غربت گرفته و مظلوم در آورده است.
بقیع
بقیع نام مقدس‌ترین و بافضیلت‌ترین مکان‌ها و بقعه‌ها پس از مدفن رسول خدا(ص) در مدینه منوره است. که به «جنة البقیع» مشهور است.
برای بقیع معانی مختلفی آورده‌اند از جمله: به مکانی وسیع که در آن درخت و یا ریشه آن باشد گفته شده است[۱]. این درختان در مکان‌های مختلفی وجود داشته و به «غرقد» معروف بوده‌اند؛ لذا قبرستان عمومی مدینه را که زمینی مملو از آن درختان بوده «بقیع الغرقد» نامیده‌اند. برخی نیز بقیع را از بقعه گرفته‌اند[۲]؛ زیرا قبور این قبرستان دارای بقعه بوده است. این قبرستان، مشهورترین قبرستان تاریخی جهان اسلام است که در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق مسجد النبی قرار دارد و محدود است از شمال به شارع "ملک عبد العزیز"، از شرق به شارع ستین، از غرب به شارع ابوذر و از جنوب به شارع باب العوالی.
مقدس‌ترین قبرستان پس از مدفن رسول خدا(ص) در مدینه منوره است. اولین مدفن و مزاری است که به دستور رسول اکرم(ص) و به وسیله مسلمانان صدر اسلام به وجود آمده است. این قبرستان جایگاه حرم مطهر چهار امام معصوم(ع) (امام حسن مجتبی، امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق (ع)) و مدفن همسران و فرزندان و اقوام و عشیره پیامبر اسلام و جمع کثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد بیشماری از شهدا و علما و تاریخ سازان در طول تاریخ است مانند: فاطمه مادر حضرت علی (ع) و عباس عموی پیامبر، عقیل برادر امیرالمؤمنین و ام البنین مادر اباالفضل العباس. این قبرستان از دیدگاه معنوی جایگاهی والا و از نظر تاریخی از ارزش فوق العاده برخوردار است. سمهودی از امام مالک نقل می‌کند که تعداد ده هزار نفر از صحابه رسول خدا در مدینه از دنیا رفته‌اند و طبیعی است که همه یا بیشتر آنان در بقیع به خاک سپرده شده‌اند.
شمال غربی این قبرستان را که عمه‌های پیامبر در آن مدفونند «بقیع العمات» نام نهاده‌اند. این قسمت قبلا به وسیله دیواری از بقیه بقیع جدا بوده و در سال ۱۳۷۳ ق، دیوار آن را برداشته‌اند. جنوب شرقی بقیع را که محل دفن اموات، یهود و غیر مسلمان بوده «حش کوکب» خوانده‌اند. بعدها در دوران اموی دیوار آن را خراب و به بقیع ملحق کرده‌اند.
«بقیع» تاریخچه‌ای دیرینه در دل شبه جزیره دارد؛ زیرا تاریخ نگاران قدمت آن را به سال‌های عصر جاهلیت بازگردانیده‌اند. در ابتدا این مکان قبرستان مردم یثرب بوده و قبل از اسلام آنان اموات خود را در آن به خاک می‌‌سپرده‌اند. پس از اسلام صرفا به دفن اموات مسلمانان اختصاص یافت و یهودیان و غیره را در حش کوکب به خاک می‌‌سپردند. قبرستان بقیع که به صورت مستطیل شکل و بسیار کوچک بوده بیرون از دیوارشهر قرار داشته[۳] و مساحت آن ۳۴۹۳ متر مربع بوده است. این قبرستان به «بقیع الغرقد» و «بقیع» نامیده میشد و در قرن‌های اخیر، گاهی «جنة البقیع» هم گفته می‌شود.
پس از هجرت رسول خدا(ص)، خانه‌ها و منازل مدینه تا بقیع ادامه داشته و بقیع پیش از آنکه به صورت آرامگاه عمومی درآید از طرف غرب در پشت منازل مدینه قرار داشت و کوچه‌های متعددی این منازل را به همدیگر وصل می‌نمود و به محل بقیع منتهی می‌گردید که بعضی از این منازل به تدریج برای دفن افراد متشخص مورد استفاده قرار گرفته و بعضی از آنها هم تخریب و به بقیع منضم شده است[۴].
مستحبات بقیع
زیارت ائمه بقیع و ابراهیم فرزند رسول الله و حضرت فاطمه بنت اسد مستحب مؤکد است و برای زیارت ایشان آدابی است مانند:
- غسل کردن؛
- آهسته و آرام و با خضوع و خشوع آمدن؛
- لباس‌های پاکیزه‌تر پوشیدن؛
- عطر خوشبو استعمال کردن؛
- در ورود اذن دخول خواندن و ابتدا پای راست را گذاشتن؛
- بعد از ورود نماز زیارت به جای آوردن؛
- دعاها و زیارت‌های وارده را خواندن؛
- وقت زیارت صدای خود را بلند ننمودن؛
- ثواب تلاوت قرآن مجید به روح مطهر هدیه کردن؛
- به جهت گناهان خود توبه و استغفار نمودن؛
- سخنان بیهوده نگفتن و سخنان دنیایی را ترک کردن[۵].
قسمت‌های بقیع
- محوطه حرم قبور محوطه حرم در سمت غربی و منتهی الیه در زیر یک گنبد و دارای ضریح و صندوق زیبا بود. حرم مطهر هشت ضلعی و دارای دو درب بود، اما صحن و سرا نداشت، ولی دارای محراب بود، بنای اصلی گنبد و بارگاه حرم در قرن پنجم به دستور "مجد الملک بر اوستانی" صورت گرفت و تعمیرات چندی از جمله در قرن ششم به‌وسیله "مسترشد بالله عباسی" و در قرن هفتم به‌وسیله "مستنصر بالله عباسی" و در قرن سیزدهم قمری به دستور "سلطان محمود عثمانی" در آن انجام پذیرفت؛ اما وهابیون در شوال سال ۱۳۴۴ هجری قمری آن را تخریب کردند.
- روحاء: قسمتی در بخش میانی بقیع است که قبر حضرت ابراهیم فرزند رسول الله و قبر عثمان بن مظعون در آن واقع است و وجه تسمیه روحاء به معنی جایگاه انبساط از بیان حضرت رسول بود که هنگام دفن عثمان بن مظعون فرمودند: «هذه الروحاء». شهداء الجنه قبور شهیدانی است که در قسمت شمالی بقیع مدفونند و دیوار کوتاهی در اطراف آرامگاه آنها کشیده شده بود. این شهیدان عبارت بودند از شهدای احد (یعنی آن دسته از شهیدان غزوه احد که در مدینه به خاک سپرده شدند و شهدای حره آنان که در واقعه حره در سال ۶۲ یا ۶۳ هجری توسط سپاه یزید بن معاویه به فرماندهی مسلم بن عقبه در مدینه به شهادت رسیدند).
- بقیع العمات: مقابر عمه‌های رسول الله (صفیه و عاتکه است واقع در شمال غربی): بقیع که ابتدا به عنوان جزیی از بقیع الغرقد به وسیله دیواری از آن جدا بود ولی بعدا این دیوار برداشته شد و به صورت یک قبرستان درآمد اما این را نیز نوشته‌اند که در این محل تنها «صفیه» مدفون است و تا نیمه قرن سیزدهم نه هیچ یک از نویسندگان از عاتکه یاد کرده‌اند و نه تعبیر بقیع العمات را آورده‌اند و این خود حاکی از آن است که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد پس از این تاریخ به‌وجود آمده و اصولا از نظر تاریخی هجرت عاتکه به مدینه معلوم نیست.
- بیت الاحزان[۶]
بقیع العمه
بقیع العمه بخشی از بقیع است که صفیه ـ عمه گرامی رسول خدا ـ در آنجا دفن شده است. در این محل تنها یکی از عمه‌های رسول خدا (ص) یعنی صفیه مدفون است و «بقیع العمه» تعبیر صحیحی است. بقیع العمات اصطلاحی است که بعدها در زبان مردم رایج شده و شاید علت آن دفن شدن فرد دیگری در کنار قبر صفیه بوده و این تعدد این توهم را به وجود آورده است که آن دو قبر متعلق به دو عمه پیامبر تصفیه و عاتکه است، لکن تا نیمه قرن سیزدهم، هیچ یک از نویسندگان، نه از عاتکه یاد کرده‌اند و نه تعبیر بقیع العمات را آورده‌اند و این خود حاکی از آن است که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد پس از این تاریخ به وجود آمده و به تدریج در زبان مردم به بقیع العمات معروف گشته است و با گذشت زمان به بعضی از کتاب‌ها و سفرنامه‌ها که به تازگی نوشته شده راه یافته است. در صورتی که هیچ منبع تاریخی و مبنای صحیح علمی ندارد، مثلا "رفعت پاشا" (۱۳۲۵)، د.ق) در معرفی گنبدهای بقیع و اطراف آن میگوید: «گنبدی که در سمت راست دو برج قرار گرفته به عاتکه و صفیه، عمه‌های رسول خدا تعلق دارد»[۷]. همچنین بیست و هفت سال قبل از وی حسام السلطنه در سفرنامه‌اش از بقعه خارج بقیع به عنوان بقعه صفیه و عاتکه نام می‌برد[۸].
و اما "علی حافظ" از نویسندگان اخیر و از اهالی مدینه میگوید در این محل دو قبر وجود دارد، یکی قبر صفیه و دیگری میان مردم مدینه شهرت دارد که به عاتکه متعلق است و لذا این بخش را بقیع العمات می‌گویند آن گاه اضافه می‌کند ولی از نظر تاریخی، هجرت عاتکه به مدینه معلوم نیست و حتی پذیرفتن اسلام از سوی وی نیز مورد اختلاف است[۹]. مراجعه به همه کتب رجال و تراجم هم مبین این است که میان پنج رسول خدا تنها صفیه به مدینه مهاجرت کرده و بقیه آنها یا قبل از اسلام از دنیا رفته‌اند و یا به عللی از جمله در اثر ممانعت همسرشان به مدینه هجرت نکرده‌اند[۱۰].[۱۱]
بقیع خیل
موضعی است در مدینه که عامه کشتگان احد در این مکان به خاک سپرده شدند[۱۲].[۱۳]
بقیع مصلی
موضعی است در مدینه که طبق نقل رسول خدا لله در آنجا نماز عید به جا آوردند[۱۴].[۱۵]
امامان بقیع(ع)
چهار امام معصوم در بقیع دفن شده‌اند که ترتیب دفن و قبر آنان چنین است: امام حسن، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع). اکنون زندگی و شخصیت هر کدام از آن بزرگواران را به صورت گذرا مرور می‌کنیم.
۱. امام حسن بن علی بن ابی طالب(ع): دومین امام شیعه است. آن امام همام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری متولد شد و پیامبر(ص) او را حسن نامید. آن مظلوم با توطئه معاویه توسط همسر خود «جعده بنت اشعث» مسموم و پس از چهل روز در هشتم ماه صفر سال پنجاه هجری درگذشت. از نوفل بن فرات نقل شده است که حسن بن علی(ع) وقتی در حال احتضار بود، برادر گرامی خود حسین(ع) را فراخواند و به او فرمود: من تمایل دارم که اگر وفات یافتم کنار قبر جدم رسول خدا(ص) دفن شوم؛ نمی‌دانم آیا چنین خواهد شد؟ آیا بنی امیه اجازه خواهند داد؟ اگر تو را منع کردند مرا در بقیع دفن کن.
هنگامی که امام حسن(ع) وفات یافتند، خبر تشییع و تصمیم به خاکسپاری ایشان کنار قبر پیامبر(ص) به گوش مروان رسید. وی دست به سلاح برد و امام حسین(ع) نیز دست به سلاح بردند. مروان گفت نمی‌گذارم فرزند علی(ع) را جایی دفن کنند که فرزند عفان را نگذاشتند. امام حسین(ع) نیز بر اساس وصیت برادر از این امر گذشته و ایشان را در بقیع و در مقابر بنی هاشم دفن کردند[۱۶]. بعضی می‌گویند بنی‌امیه به سوی تشییع کنندگان تیراندازی کردند که بعضی از تیرها به تابوت امام اصابت کرد[۱۷]. قبر شریف آن حضرت در ابتدای بقیع و نزدیک قبر «عباس بن عبدالمطلب» است که سه امام دیگر نیز بعدها کنار ایشان به خاک سپرده شدند.
۲. امام سجاد(ع): چهارمین امام شیعه در سال ۳۸ قمری در مدینه متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی(ع) و پدر خود حسین بن علی(ع) سپری کرد. آن حضرت در کربلا حضور داشت، اما به دلیل بیماری در جنگ شرکت نکرد. پس از آن نزدیک به ۳۴ سال یعنی تا سال ۹۴ قمری رهبری شیعه را بر عهده داشت. این دوره، دوره‌ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه‌های گوناگونی توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر(ع) باز کند. از مهم‌ترین یادگارهای امام سجاد(ع) دعاهای آن حضرت است که سرشار از مفاهیم عالی اخلاقی، عبادی و سیاسی است. بخشی از آنها در صحیفه سجادیه است که پس از قرآن و نهج البلاغه، یکی از مهم‌ترین متون دینی ما به شمار می‌آید. به گواه منابع تاریخی، امام سجاد(ع) در سال ۹۴ قمری در ۵۷ سالگی به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید و در کنار امام حسن مجتبی(ع) در بقیع دفن شد[۱۸].
۳. امام باقر(ع): پنجمین امام شیعه در سال ۵۸ قمری به دنیا آمد و تا سال ۹۴ قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می‌کرد. پس از رحلت پدر، رهبری شیعه را در دست گرفت. آن امام مشغول حفظ عقاید دینی از تحریف شد و کوشید تا با ترتیب شاگردان معروف، معارف اصیل اسلام را از تحریف امویان حفظ کند. امام باقر را به دلیل علم و دانش بسیارش، باقرالعلوم شکافنده علوم لقب داده‌اند. جابر انصاری از آخرین صحابه بر جای مانده، سلام رسول خدا(ص) را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‌هایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود، خطوط روشنی را در فقه و تفسیر و سیره نبوی تبیین کرد که تکیه‌گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است. امام باقر(ع) در سال ۱۱۴ یا ۱۱۷ قمری به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدرش امام سجاد(ع) در بقیع دفن شد.
۴. امام صادق(ع): ششمین امام معصوم است و مذهب شیعه با نام او به عنوان مذهب جعفری شناخته می‌شود. در سال ۸۰ یا ۸۳ قمری در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر، رهبری فکری و سیاسی شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال ۱۴۸ قمری در قید حیات بود. در این مدت نزدیک به چهار هزار نفر شاگرد در محفل درسش حاضر شدند و از دانش آن حضرت بهره بردند. امام صادق(ع) مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود. در متون دینی شیعه، چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر، اخلاق و به ویژه فقه، رسیده که باعث عظمت حدیث شیعه و موجب تقویت بنیه علمی آن است. امام صادق(ع) کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران، مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتی که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید، به مبارزه برخیزد. در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسی، فشاری سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور دومین خلیفه عباسی نسبت به امام صادق(ع) و سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان، در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری، آن حضرت به تحریک وی مسموم شد و به شهادت رسید. امام صادق(ع) در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد[۱۹]. در آن زمان بر قبور این ائمه بزرگوار سنگ مرمری بود که بر آن این جمله دیده میشد: بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله مبيد الأمم و محيي الرمم هذا قبر فاطمة بنت رسول الله سيدة نساء العالمين و قبر الحسن بن علي(ع) و علي بن الحسين(ع) و قبر محمد بن علي(ع) و جعفر بن محمد(ع). مسعودی این سنگ قبر را در سال ۳۳۲ ق. دیده است[۲۰].[۲۱]
اولین مدفون بقیع
اولین کسی که در بقیع مدفون شد، عثمان بن مظعون از مهاجرین بوده است. هنگام مرگ عثمان بن مظعون، رسول خدا(ص) فرمود: عثمان بن مظعون را در بقیع دفن کنید تا شاخص و یادگاری از گذشتگان ما باشد و چه شاخص نیکی است عثمان[۲۲]. البته از انصار، اولین کسی که در بقیع دفن شده، اسعد بن زراره است[۲۳].[۲۴]
بارگاه امامان بقیع
حرم مطهر ائمه بقیع که در کتب تاریخ به عنوان «مشهد» و «حرم» اهل بیت معروف شده، در سمت غربی و منتهی الیه بقیع واقع شده است که در این منطقه قبور چهار تن از ائمه؛ امام مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع) را در کنار هم و به فاصله دو سه متری این قبرها، قبر عباس عموی گرامی رسول خدا(ص) قرار گرفته و در کنار آن نیز قبر دیگری است متعلق به فاطمه بنت اسد که قبل از ویرانی ساختمان این حرم مطهر، همه این قبور شش‌گانه در زیر یک گنبد و به جز قبر فاطمه، دارای ضریح و صندوق زیبا بوده‌اند. اجمال تاریخ این حرم مقدس این است که قبور ائمه بقیع(ع) مانند سایر قبرها در محوطه باز وبدون دیوار و سقف نبوده، بلکه قبور مطهر آنان مانند تربت پاک رسول خدا(ص) از آغاز دفن اجساد مبارک و پیکر مطهرشان در داخل خانه‌ای که متعلق به عقیل بوده، قرار داشته است و به مرور زمان این خانه به ساختمان مناسب تبدیل گردیده، سپس در محل همان ساختمان، بزرگترین و مرتفع‌ترین گنبد و بارگاه بنا شده است. در قرون متمادی دارای خادم و دربان و دارای ظریف‌ترین و گران‌بهاترین ضریح و صندوق با زیباترین روپوش و دارای فرش و قندیل بوده است و بالاخره در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ ه ق به وسیله وهابیون منهدم گردیده است[۲۵]. گفتنی است حرم شریف ائمه بقیع(ع) قبل از دفن پیکر این امامان، در خارج از بقیع و در خانه‌ای متعلق به عقیل بن ابی طالب قرار گرفته بود و با توسعه بقیع به آن منضم شده است. ایجاد ساختمان مدفن ائمه بقیع(ع) و تبدیل شدن خانه عقیل به حرم و زیارتگاه عمومی در دوران خلافت سفاح ۱۳۲ - ۱۳۶ و یا در اوائل دوران خلافت منصور ۱۳۷-۱۵۸ به وسیله یکی از این دو خلیفه و یا به وسیله بنی الحسن و شیعیان مدینه و یا با هماهنگی هر دو جناح و با اهداف مختلف صورت گرفته است.
اجساد مطهر سه تن از ائمه هدی؛ یعنی امام ححسن مجتبی، امام سجاد و امام باقر(ع) ارتحال و شهادت آنان به ترتیب در سال‌های ۵۰، ۹۵ و ۱۱۴ واقع شده، در داخل خانه عقیل دفن شده است، ولی پیکر امام صادق(ع) که شهادت آن حضرت در سال ۱۴۸ به وقوع پیوسته، نه تنها در داخل محوطه مسقف و در داخل خانه، بلکه در داخل حرم و پس از تبدیل شدن خانه عقیل به مسجد و زیارتگاه عمومی در کنار قبور ائمه سه‌گانه به خاک سپرده شده است. بارگاه حرم امامان بقیع در قرن پنجم ساخته می‌شود. این گنبد و بارگاه از نظر استحکام و ارتفاع، ظرافت و زیبایی بر همه قبرهای موجود در بقیع، برتری داشته و هشتصد سال سر به آسمان می‌سوده و توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب و در صفحات تاریخ، عظمت آن منعکس شده است. این بارگاه به دستور مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی وزیر برکیارق از سلاطین سلجوقی ساخته شده است. مرحوم قاضی نورالله شوشتری میگوید: از آثار مجد الملک، قُبه حسن بن علی(ع) در بقیع است که علی، زین العابدین، محمد باقر، جعفر صادق و عباس بن عبدالمطلب در آنجا آسوده‌اند. مرحوم محدث قمی میگوید: براوستان قریه‌ای است از قرای قم و از آن جاست ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی مجدالملک شیعی وزیر برکیارق، و از برای اوست آثار حسنه مانند: قبه ائمه بقیع ومشهد امام موسی و امام محمد تقی(ع) و مشهد جناب عبدالعظیم و غیر ذلک.
هیچ‌یک از مورخان، تاریخ دقیق ایجاد ساختمان و بنای گنبد را که به دستور مجدالملک انجام پذیرفته مشخص نکرده‌اند ولی با توجه به تقارن قتل معمار این حرم مطهر با کشته شدن مجدالملک که در سال ۴۹۵ به وقوع پیوسته است می‌توان گفت که بنای قبه حرم ائمه بقیع نیز مقارن همان تاریخ و در اواخر قرن پنجم به اتمام رسیده است[۲۶]. درباره کیفیت گنبد و بارگاه ائمه بقیع، مورخان و جهانگردان در تالیفات و سفرنامه‌های خود نکاتی ثبت کرده‌اند که به برخی اشاره می‌کنیم:
- در قرن هفتم: ابن جبیر جهانگرد معروف (متوفای (۶۱۴ه) درباره گنبد امامان بقیع میگوید: و آن قبه‌ای است مرتفع و سر به فلک کشیده که در نزدیکی در بقیع واقع شده است. ابن نجار مدینه شناس و مورخ معروف (متوفای ۶۴۳) نیز میگوید: این گنبد، بزرگ و مرتفع و دارای قدمت زمانی است، دو در دارد که یکی از آنها هر روز باز است.
- در قرن هشتم: خالد بن عیسی البلوی المغربی که در سال ۷۴۰ ه د. ق به مدینه سفر کرده میگوید: این گنبدی است بزرگ، سر به فلک کشیده. مشابه همین جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (متوفای ۷۷۹ ه د.. ق) آورده است.
- در قرن دهم: سمهودی (متوفای ۹۱۱) میگوید: در روی قبرشان گنبدی است بلند و سر به فلک کشیده.
- در قرن سیزدهم: سرریچارد بورتون - جهانگرد غربی - که در سال ۱۲۷۶ ه. د. ق به مدینه مسافرت کرده در سیاحتنامه خود گنبد ائمه بقیع را چنین توصیف می‌کند: این قبه که در دست راست واردین به بقیع قرار گرفته است، بزرگ‌تر و زیباتر از همه قبه‌هاست.
- در قرن چهاردهم: علی بن موسی که یکی از نویسندگان ساکن مدینه است راجع به قبه ائمه بقیع میگوید: قبه امامان بقیع از بزرگترین قبه‌های بقیع است.
- ابراهیم رفعت پاشا که آخرین بار در سال ۱۳۲۵ ﻫ. ق. و ۱۹ سال قبل از تخریب حرم ائمه بقیع سفر حج نموده است میگوید: بارگاه امامان بقیع از بزرگترین بارگاه‌های موجود در بقیع است.
با مرور زمان و در مقاطع مختلف، در حرم و گنبد و بارگاه ائمه بقیع(ع) تعمیرات و اصلاحاتی به وسیله بعضی از خلفا و سلاطین و یا افراد مختلف به عمل آمده است اولین تعمیر در حرم، در سال ۵۱۹ و پس از گذشت بیست و چهار سال از ایجاد ساختمان آن به دستور «مسترشد بالله» خلیفه عباسی انجام گرفته است. دومین تعمیر در حرم بقیع میان سال‌های ۶۲۳ و ۶۴۰ ه. د. به وسیله یکی دیگر از خلفای عباسی به نام مستنصر بالله انجام گرفته است. تعمیر سوم متعلق به اوائل قرن سیزدهم هجری است که به دستور سلطان محمود ثانی (سی‌امین سلطان عثمانی) انجام گرفته است. این تعمیرات، همانند احداث اصل ساختمان گنبد و بارگاه بر قبور امامان بقیع(ع) نشانگر اهتمام مسلمانان در طول تاریخ به این حرم شریف بوده است. و اما حرم شریف امامان بقیع دارای ویژگی‌هایی بوده که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- حرم بقیع هشت ضلعی بوده است.
- دارای دو در بوده است.
- محراب نیز داشته است.
- خادم، کفشدار و زیارتنامه خوان هم داشته است.
- دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده.
- دارای صحن و سرا نبوده است.
آنچه از تاریخ به دست می‌آید این است که قبور امامان بقیع و جناب عباس، از قدیم الایام یعنی پیش از قرن هفتم دارای ضریح و صندوق بوده‌اند که به مناسبت نزدیکی و اتصال قبور ائمه(ع) همه آنها در داخل یک ضریح و قبر جناب عباس به علت فاصله آن با این قبور، دارای ضریح مستقل بوده است در قرن‌های اخیر علاوه بر این دو صندوق، یک ضریح مشبک و چوبین بزرگ هم ساخته شده که هر دو صندوق در داخل آن قرار داشته‌اند[۲۷].[۲۸]
بارگاه قبور بقیع
علاوه بر قبور ائمه بقیع، عباس بن عبدالمطلب و فاطمه بنت اسد هم گنبد و بارگاهی با شکوه داشتند. قبور دیگری که منابع از گنبد و بارگاه آنها گزارش داده‌اند عبارتند از:
- دختران و همسران پیامبر(ص).
- عقیل و مالک بن انس.
- ابراهیم فرزند رسول خدا(ص).
- عثمان بن عفان.
- عثمان بن مظعون.[۲۹].[۳۰]
تخریب بقیع
برنامه بزرگداشت از بزرگان و پیشوایان دین از سوی مسلمانان مانند پیروان سایر مذاهب همچنان در طول تاریخ جریان داشت و کوچک‌ترین مخالفتی با این امر مشاهده نمی‌شد تا این آستانه قرن هشتم در شام، شخصی به نام «ابن تیمیه» پیدا شد و تجلیل و احترام از انبیاء و مدفن آنها را نه تنها غیر مشروع و حرام دانست، بلکه مرتکبین آنها را مشرک و مرتد خواند که در صورت عدم توبه باید به قتل برسند. وی همچنین بر وجوب تخریب این آثار فتوا صادر کرد. این عقیده در آن زمان گرچه پیروان اندک یافت، اما پس از مدت کوتاهی متروک و به فراموشی سپرده شد تا این که در قرن یازدهم و پس از مدت چهارده قرن، با پیدایش وهابی‌گری در نجد حجاز، بار دیگر مطرح و به مرحله اجرا گذاشته شد و در نتیجه همین باور و اعتقاد بود که با تسلط وهابیان به مکه و مدینه در سال ۱۳۴۴ ه ق تمام حرم‌ها در این دو شهر و دیگر شهرهای حجاز که متعلق به اقوام و عشیره رسول خدا(ص) و صحابه آن حضرت و سایر شخصیت‌های مذهبی بود و همچنین مساجد موجود در کنار این اماکن منهدم گردید و امروز دیگر اثری از این بناها باقی نیست.
وهابیان به هر جا و به هر شهر و دیاری دست می‌یافتند، قبل از هر چیز به تخریب مشاهد و مزارات اقدام می‌کردند و با خاک یکسان می‌نمودند. آنها هنگام تسلط بر طائف، گنبد عبدالله بن عباس را خراب کردند، پس از آنکه به مکه وارد شدند، گنبدهای متعلق به جناب عبدالمطلب جد رسول خدا(ص) و ابی طالب عموی آن حضرت و خدیجه همسر آن بزرگوار و همچنین محل تولد پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) را ویران نمودند. در جده، گنبد و قبر حوا را از بین بردند و چون مدینه منوره را محاصره کردند قبل از ورود به شهر، حرم و مسجد حضرت حمزه(ع) را منهدم کردند و شایع است که از بیرون شهر به سوی گنبد پیامبر خدا(ص) تیراندازی کردند. و چون وارد مدینه شدند، در ماه رمضان ۱۳۴۴ ه ق شیخ عبدالله بلیهد قاضی القضات‌شان را از مکه به مدینه اعزام کردند تا موضوع تخریب مزارات و مقابر موجود در مدینه را با علما و سران این شهر مطرح و موافقت آنها را ولو به صورت ظاهر جلب کند و بدین منظور جلسه‌ای تشکیل گردید. شیخ عبدالله از حاضران پرسید درباره تخریب این گنبد و بارگاه‌ها چه می‌گویید؟ بسیاری از آنها از ترس جانشان جواب ندادند و بعضی دیگر هم اظهار موافقت کردند. پس از این سؤال و جواب، آن چه گنبد و ضریح در مدینه و بیرون آن بود ویران کردند؛ از جمله آنها گنبد و بارگاه ائمه(ع) در داخل بقیع بود که حتی دیوارها و صندوق و ضریحی که روی این قبور شریف بود به کلی منهدم گردید و از این حرم و قبور، به جز ف قطعه سنگ‌هایی که در اطراف قبور نصب کردند، اثر و علامتی باقی نماند و این اقدام دقیقاً در هشتم شوال ۱۳۴۴ ه ق انجام گرفت و به کارگرانی که این عمل ننگین را انجام دادند، مبلغ هزار ریال مجیدی دستمزد پرداخت شد. سپس گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه والدین رسول خدا(ص) و حرم همسران و دختران آن حضرت و حرم جناب ابراهیم فرزند پیامبر(ص) و گنبد متعلق به عثمان عفان بن اسماعیل فرزند امام صادق]](ع) و گنبد امام مالک و سایر مقابر در بقیع و بیرون آن را منهدم و با خاک یکسان کردند. تنها حرم مطهر پیامبر(ص) آن هم در اثر ترس از قیام مسلمانان جهان از تعرض و تخریب مصون ماند[۳۱].[۳۲]
فضیلت بقیع
قبرستان بقیع، آرامگاه چهار امام معصوم شیعه و بسیاری از صحابه بزرگوار، یاران ائمه اطهار(ع) و شهدای گرانقدر صدر اسلام است. در این قبرستان بیش از یک هزار یا به روایتی ده هزار نفر از صحابه گرامی رسول خدا(ص)، تابعین، قُرّاء سادات، سادات بنی هاشم و... مدفونند. بیشتر قبور آنان جز چند تن معدود، گمنام و نامعلوم است. از امّ‌قیس نقل شده است که همراه پیامبر(ص) به بقیع آمدم، فرمود: امّ‌القیس، از این قبرستان در آخرت، هفتاد هزار نفر برانگیخته شده و بدون حساب به بهشت می‌روند، در حالی که صورت‌های آنان مانند ماه شب بدر می‌درخشد[۳۳]. همچنین از رسول گرامی اسلام روایت شده است که از این مکان در روز قیامت نوری بلند می‌شود که آسمان‌ها بین و زمین را روشن می‌کند. روایت دیگری است که آن حضرت در بقیع ایستاد و فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ»[۳۴].
«مُوَیهِبه» غلام رسول خدا(ص) گوید: رسول خدا(ص) مرا در دل شب از خواب بیدار کرد و فرمود: مأمورم تا برای اهل بقیع استغفار کنم، پس همراه من بیا، همراه ایشان رفتم، وقتی رو به روی قبر بقیع ایستاد فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ لِيَهْنِئْكُمْ مَا أَصْبَحْتُمْ فِيهِ مِمَّا فِيهِ النَّاسُ أَقْبَلَتِ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ يَتْبَعُ آخِرُهَا أَوَّلَهَا الْآخِرَةُ شَرٌّ مِنَ الْأُولَى». پس مدتی طولانی برای آنان به استغفار پرداخت. یکی از همسران پیامبر(ص) نیز نقل کرده است که آن حضرت هر شب به زیارت قبور بقیع می‌رفته‌اند[۳۵]. عایشه میگوید: پیامبر(ص) شب‌ها از منزل بیرون می‌رفتند، من گمان می‌بردم که به منزل همسران دیگران می‌رود؛ لذا حساس شده و ایشان را سایه‌وار تعقیب کردم تا دیدم به زیارت اهل بقیع رفته‌اند. هنگامی که از تعقیب من آگاه شدند فرمودند: تو گمان می‌کنی به تو ظلم خواهم کرد. خیر، من از سوی خدا مأمور شده‌ام که برای اهل بقیع استغفار کنم[۳۶]. در کتب زیارات و ادعیه آمده است که هنگام زیارت بقیع به سبب قداست آن مکانی که روزی قدم‌های مبارک پیامبر(ص) بر آن نهاده شده و بهترین اولیای خدا در آن مدفونند، با پاهای برهنه وارد شوید. رسول خدا(ص) فرموده‌اند: کسی که در مقبره ما (بقیع) مدفون گردد، از شفاعت من برخوردار خواهد شد[۳۷]؛ لذا شایسته است بر کسانی که مورد شفاعت رسول خدا(ص) قرار خواهند گرفت، کمال احترام و خضوع را رعایت کرد.[۳۸].
مدفونین بقیع
بقیع جایگاه حرم مطهر چهار امام معصوم از ائمه هدی؛ امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع) و مدفن همسران و فرزندان و اقوام و عشیره پیامبر اسلام(ص) و جمع کثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد بیشماری از شهداء و علما و تاریخ سازان در طول تاریخ است. مقبره‌های خانوادگی در بقیع فراوان است. با رسمیت یافتن بقیع به مناسبت دفن جسد عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند رسول خدا(ص)، و مردم مدینه به آنجا توجه نمودند و عده‌ای از صحابه و یاران رسول خدا(ص) به تدریج خارها و ریشه درخت‌های موجود در بقیع را قطع و آن بخش را به عنوان آرامگاه خصوصی، به خانواده خود اختصاص دادند و بعضی از اقوام و عشیره رسول خدا(ص) در داخل بعضی از منازل متصل به بقیع دفن شدند. با این که وضع بقیع با مرور چهارده قرن دگرگون شده و از قبور بسیاری که در این آرامگاه تاریخی به افراد معروف از صحابه و شخصیت‌های اسلامی تعلق داشت، به جز تعدادی محدود باقی نمانده است، ولی در عین حال همین تعداد از قبور نیز می‌تواند مؤید گفتار مورخان و بیان‌گر نظم و ترتیب موجود در آن دوران باشد؛ زیرا گذشته از این که قبور همه اقوام رسول خدا(ص) در قسمت غربی بقیع واقع شده است، هر گروه از آنان نیز به تناسب ارتباطشان با همدیگر و انتساب‌شان به رسول خدا(ص) در یک نقطه معین و جایگاه مخصوص و در کنار هم دفن شده‌اند. مثلاً قبور ائمه چهارگانه با قبر عباس و فاطمه بنت اسد در یک نقطه و در کنار هم و همه یا عده‌ای از همسران رسول خدا(ص) در یک نقطه معین و در کنار هم و رقیه و ام‌کلثوم و دختران پیامبر در کنار هم که مجموع این بخش به نام «مقابر بنی‌هاشم» معروف گردیده است؛ همان‌گونه که سایر بخش‌های مختلف بقیع نیز به نام‌های خاصی نامیده شده است؛ مانند: «روحاء» و «زوراء».
و اما مدفونین بقیع، علاوه بر چهار امام معصوم بدین ترتیب‌‌اند: عثمان بن مظعون (نخستین مدفون بقیع)، ابراهیم فرزند پیامبر(ص)، رقیه (دختر رسول خدا(ص)، ام‌کلثوم (دختر یا دختر خوانده رسول خدا(ص))، زینب (بزرگترین فرزند رسول خدا(ص))، فاطمه بنت اسد (مادر علی بن ابی طالب(ع))، عباس بن عبدالمطلب (عموی گرامی رسول خدا(ص))، همسران رسول خدا(ص) (ام‌سلمه، ام‌حبیبه، عایشه، سوده، جویریه، حفصه، صفیه، زینب، ماریه قبطیه)، صفیه بنت عبدالمطلب (عمه گرامی رسول خدا(ص))، عاتکه بنت عبدالمطلب و جمانه بنت عبدالمطلب (عمه‌های گرامی رسول خدا(ص))، ام‌البنین مادر گرامی حضرت عباس(ع))، عقیل بن ابی طالب (برادر گرامی حضرت علی(ع))، عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (فرزند جعفر طیار)، محمد بن زید بن علی(ع) (نواده امام سجاد(ع))، مالک بن انس (از شاگردان امام صادق(ع))، نافع الفقیه (ابوعبدالله)، سفیان بن حارث (از صحابه رسول خدا(ص))، مجروحان نبرد احد، شهدای واقعه حره، عثمان بن عفان (خلیفه سوم)، عبدالله بن مسعود (صحابه رسول خدا(ص))؛ ابوسعید خدری (از صحابه)، حلیمه سعدیه (مادر رضاعی رسول خدا(ص))، اسماعیل بن جعفر الصادق(ع) (فرزند امام صادق(ع)).
در این قبرستان بیش از ده هزار نفر از صحابه، تابعان قراء، سادات، بنی‌هاشم، نوادگان ائمه و... مدفون شده‌اند[۳۹]. معروف‌ترین به خاک سپردگان عبارتند از: سعد بن معاذ (احتمالاً کنار قبر منسوب به فاطمه بنت اسد که بنا به نقل اهل سنت در آخر بقیع قرار دارد، دفن شده است)، ابی بن کعب (احتمالاً ایشان در منزل خود که بعدها به مسجد تبدیل شد دفن شده‌اند. موقعیت مسجد ابی بن کعب رو به روی قبور ائمه و سمت راست در ورودی بقیع بوده است)، مقداد بن اسود، خالد بن سعید، مالک بن نویره، خزیمة ذوالشهادتین، ابودجانه انصاری، زید بن ارقم، حمیده و رقیه همسران مسلم و عبدالرحمان بن عقیل، حسن مثنی، جعفر بن حسن(ع)، صهیب بن سنان، اسید بن حضیر، قتادة بن نعمان، مسطح بن اثاثه، محمد بن مسلمه، فرزندان امام موسی الکاظم(ع)، و نوادگان امام صادق(ع)، معاذ بن جبل، ابوالهیثم التیهان، اروی بنت کریز، عویم بن ساعده، مالک اشتر، مالک بن حارث، جابر بن عبدالله انصاری، زید بن حارثه، سعد بن عباده، خزرجی، حسان بن ثابت، زید بن علی بن الحسین، خنیس بن حذافه، ابوطلحه انصاری، سکینه و فاطمه دختران امام حسین(ع)، ارقم بن ابی ارقم، زید بن ثابت، فرزندان امام باقر(ع) و نوادگان امام سجاد(ع)، فرزندان عباس بن علی(ع)، سالم غلام ابی حذیفه، حکیم بن حزام، ام رومان. نکته آخر این که به نقل بعضی از روایات، سر مبارک حضرت امام حسین(ع) کنار قبور ائمه شیعه مدفون شده است[۴۰]..[۴۱].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ معجم البلدان یاقوت حموی ج ۲، ص۴۷۳.
- ↑ لسان العرب، ابن منظور ج ۱، ص۴۶۳.
- ↑ دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۷، ص۴۶۳.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص۱۸۸ ـ ۱۸۹؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۴۵؛ بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة ص ۴۷.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۸۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۸۹ ـ ۱۹۰.
- ↑ مرآت الحرمین، رفعت پاشا، ج ۱، ص۴۲۶.
- ↑ سفرنامه مکه، ص۱۵۲.
- ↑ فصول من تاریخ المدینه، ص۱۷۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی، ص۲۸۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۹۱ ـ ۱۹۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۳۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۹۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۳۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص۱۸۸ ـ ۱۹۷.
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ابن شبد، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۱؛ مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۱۰.
- ↑ سیرة الائمه اثنی عشر، هاشم معروف الحسینی، ج۱، ص۵۶۴.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص۳۳۷.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص۳۳۸.
- ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۲۵.
- ↑ تاریخ المدینه، ابن شبه، ج۱، ص۹۶؛ اسد الغابه، ج۳، ص۳۸۷.
- ↑ تاریخ المدینه، ابن شبه، ج۱، ص۹۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۴۹.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۶۱.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی ص۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی ص۱۰۲-۸۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۷۱.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۳۵۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۷۴.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی، ص۵۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۲۴۷.
- ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۴۰؛ سنن نسائی، ج۴، ص۹۱؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۹۳؛ تاریخ المدینه، ابن شبه، ج۱، ص۹۲.
- ↑ جمع الفواد من جامع الاصول و مجمع الزوائد؛ محمد بن سلیمان، ج۱، ص۵۶۶؛ مرحوم کلینی، متن کامل زیارت بقیع را ثبت کرده است. (فروع کافی، ج۴، ص۵۵۹).
- ↑ تاریخ المدینه، ابن شبه، ج۱، ص۹۰؛ طبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ تاریخ المدینه، ابن شبه، ج۱، ص۹۰.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۸۸۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۷۳۱.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۹۱۶.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، مشعر، ص۳۶۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۵۵.